امام موسی صدر
امام موسی صدر؛ فقیه نامدار ایرانی و بنیان‌گذار مجلس اعلای شیعیان و جنبش أمل در لبنان.
امام موسی صدر، عالم دینی برجسته و سیاستمدار مشهور ایرانی است که به لبنان هجرت کرد و با مطالعه و درک محرومیت همه‌جانبۀ شیعیان لبنان و تأسیس مراکز مهم علمی، فرهنگی، درمانی و نظامی، تحولات مهمی در سبک زندگی جامعۀ لبنان پدیدآورد. وی با کنش فرهنگی و سیاسی معتدل خود همه پیروان ادیان گوناگون را به همزیستی مسالمت‌آمیز هدایت و نقش برجسته‌ای را در صحنۀ سیاست بین‌الملل خاورمیانه ایفا کرد. احیای اندیشۀ دینی، بازسازی هویت و عزت تاریخی شیعیان لبنان و بنیان‌گذاری مقاومت اسلامی، از دست‌آوردهای مهم موسی صدر محسوب می‌شود.
تولد و خانواده امام موسی صدر
سید موسی صدر در 14 خرداد ۱۳۰۷ش در محلۀ چهارمردان قم در خانواده‌ای از روحانیان مشهور به دنیا آمد.[۱] پدر وی سید صدرالدین از مراجع تقلید بود که پس از درگذشت عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزۀ علمیه قم، به همراه سیدمحمد حجت و سید محمدتقی خوانساری، مدیریت حوزه علمیه قم را بر عهده گرفتند و به مراجع ثلاث (سه‌گانه) مشهور شدند. مادر او «سیده‌صفیه قمی»، دختر سیدحسین قمی مرجع مبارز و مخالف حکومت استبدادی شاه بود.[۲] سیدموسی صدر و «پروین خلیلی» در ۱۳۳۴ش با هم ازدواج کردند و صاحب چهار فرزند به نام‌های سید صدرالدین، سیدحمید، سیده‌حوراء و سیده‌ملیحه شدند.[۳]
تحصیلات امام موسی صدر
امام موسی صدر تحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در قم سپری کرد[۴] و در کنار آن به فراگیری علوم دینی در حوزه‌های علمیه مشغول شد. وی دوره‌های عالی درس‌های حوزوی را از امام خمینی، سید محمدباقر سلطانی طباطبایی و عبدالجواد جبل‌عاملی آموخت. امام‌موسی صدر درس‌های فلسفی را در قم از سیدمحمدحسین طباطبایی و در نجف نزد صدرا بادکوبه‌ای فراگرفت[۵] و به‌دلیل نبوغ علمی در ۲۲سالگی به درجۀ اجتهاد رسید.[۶]وی در کنار تحصیلات حوزوی از دانشگاه تهران در رشتۀ حقوق اقتصاد، لیسانس گرفت.[۷]
خاستگاه اندیشه‌ای و تربیتی
1. خانواده
امام موسی صدر ریشه در خاندان روحانیِ تأثیرگذار در عالم تشیع دارد که از سدۀ سیزدهم هجری در بالاترین سطح رهبری دینی، اجتماعی و سیاسی شیعیان در ایران، عراق و لبنان نقش‌آفرینی کرده است.[۸] به نظر پژوهشگران، این سوابق خانوادگی بر تکوین شخصیت دینی، علمی و فرهنگی و اندیشه‌های سیاسی سیدموسی صدر اثرگذار بوده است و بسیاری از سجایای اخلاقی، باورهای دینی و سلوک شیعه را در شخصیت او، «درونی» کرد.[۹]
2. بستر فرهنگی
زندگی و تحصیل در محیط مذهبی و عالم‌‌پرور قم و نجف و شاگردی نزد مراجع تقلید از جمله امام خمینی و سیدحسین بروجردی، از دیگر خاستگاه‌های تربیتی وی محسوب می‌شود که در شکل‌گیری اندیشه‌های سیاسی و جهت‌دهی به فعالیت‌های فکری و فرهنگی وی نقش داشته است.[۱۰] امام‌خمینی بارها گفته بود که وی موسی صدر را بزرگ کرده و فضایل او را به‌خوبی می‌شناسد.[۱۱]
3. بستر اجتماعی
در دهه‌های ۱۳۳۰ش و ۱۳۴۰ش دو مکتب فکری مارکسیسم و ناسیونالیسم بر جریان‌های اجتماعی و سیاسی در ایران و کشورهای عربی علیه دولت‌های وقت وجود داشت. در چنین شرایطی، امام موسی صدر معتقد بود که طرح اندیشۀ اسلامی به‌عنوان مکتب مستقل از جریان‌های دیگر، اولویت زمان است. او با توجه به خفقان سیاسی در ایران و حاکمیت مطلق حزب بعث در عراق، مناطق شیعه‌نشین جنوب لبنان را برای فعالیت‌های اصلاح‌گرانۀ خود انتخاب و به این کشور هجرت کرد.[۱۲]
هجرت به لبنان
وی در اواخر 1338ش بر اساس وصیت سیدعبدالحسین شرف‌الدین، رهبر شیعیان لبنان و توصیه‌های مراجع تقلید در قم از جلمه سیدحسین بروجردی به لبنان هجرت کرد و شرایط بد و عقب‌ماندگی شیعیان لبنان تأثیر عمیقی بر او گذاشت.[۱۳]او در 1341ش تابعیت لبنانی خود را از دست رییس جمهور وقت لبنان، دریافت کرد.[۱۴]
ویژگی‌های شخصیتی
1. بردباری
بردباری از ویژگی‌های مهم اخلاقی و تربیتی موسی صدر بود. این خصلت باعث شده است تا بسیاری از پژوهشگران رفتار وی را به اخلاق پیامبران تشبیه کنند؛ زیرا او اصلاح، اندرز و اثرگذاری را مبنای تعامل خود در جامعۀ پیچیده‌ای مانند لبنان قرار داده بود.[۱۵]
2. میانه‌روی
محققان میانه‌روی را دومین ویژگی مهم صدر می‌دانند که جزئی از نظام کنشی- واکنشی ناخودآگاه او شده بود و در تمام رفتار و گفتار وی جلوه داشت. در شرایطی که در منطقۀ خاورمیانه، افراد تندرو بیشتر فرصت مطرح‌شدن را پیدا می‌کردند، موسی صدر راه میانه‌روی را انتخاب کرد و در تعاملات خود با دیگران هیچگاه شخصی برخورد نمی‌کرد.[۱۶]
3. جذب مخالفان
ویژگی مهم امام موسی صدر که به نظر محققان او را متمایز می‌کرد، نحوۀ تعامل با مخالفان بود؛ نگاه درازمدت امام موسی صدر به رخ‌دادها، موجب شده بود که او در برخورد با مخالفان از ابزارهایی مانند سکوت، خویشتنداری، گذشت و احترام فراوان بهره بگیرد. این راهبرد که ریشه در آموزه‌های اخلاقی و دینی دارد در صحنۀ سیاسی لبنان از کاربرد قابل توجهی برخوردار بود.[۱۷]
دیدگاه‌ها
امام موسی صدر معتقد بود که دین تنها در «عبادات» خلاصه نمی‌شود؛ بلکه روابط فرد را با دیگران و جامعه و روابط همگی را با جهان تنظیم می‌کند. انسان در منظومۀ فکری وی، نمایندۀ خدا بر روی زمین است که باید با استعداد شگرف خود حقیقت جهان هستی و قوانین آن را کشف کند.[۱۸] او با تکیه بر آموزه‌های اسلام، به نیازهای انسان‌ها و مسایل اجتماعی آنها اولویت می‌داد و باور داشت که دین پدیده‌ای نیست که در انزوا بماند؛ بلکه دین با تکیه بر هویت اجتماعی خود، برای مشکلات گوناگون جامعه راه حل بنیادی دارد. به نظر وی رهبران و عالمان دین نیز نباید از ترس آلودگی‌های اجتماعی و سیاسی خود را دور از جامعه نگه دارند؛ بلکه باید در متن رخ‌دادهای اجتماعی و سیاسی نقش ایفا کنند. امام موسی صدر بر مبنای همین باور و عمل اجتماعی خود، اعتباری کم‌نظیر میان اقشار مردم لبنان و جامعۀ لبنانی به‌دست آورد و از آن برای نهادینه‌کردن اندیشۀ دینی و ترویج سبک زندگی اسلامی، بهره گرفت.[۱۹] وی بر اساس مبانی اسلامیِ شیعی، مطالعات گستردۀ تاریخی و شناخت اهداف بلندمدت استعماریِ غرب، اسرائیل را «شر مطلق» و هرگونه همکاری با آن را حرام می‌دانست.[۲۰]
فعالیت‌های علمی
امام موسی صدر فعالیت‌های علمی خود را با تدریس علوم حوزوی آغاز[۲۱] و شاگردان زیادی را در راستای دیدگاه اجتماعی خود دربارۀ دین تربیت کرد که «سیدعباس موسوی»، دبیرکل پیشین حزب‌الله لبنان، از شاگردان معروف وی بود.[۲۲] وی در نجف فضای ضد فلسفی حاکم بر محیط علمی و مخالفت برخی از علما با فلسفه و عرفان را با برخورد خردمندانۀ خود تعدیل کرد.[۲۳] موسی صدر در ۱۳۳۷ش در قم، دبیرستان صدر را بنیان نهاد و در پایه‌گذاری مجلۀ «مکتب اسلام» و مبارزه با افکار کمونیستی با گروهی از فعالان فرهنگی و علمی نقش اساسی ایفا کرد. از مهم‌ترین فعالیت‌های علمی او در آخرین سال اقامت در شهر قم، تدوین طرحی برای اصلاح نظام آموزشی حوزۀ علمیۀ قم بود که با همکاری سیدمحمد حسینی بهشتی و ناصر مکارم شیرازی صورت گرفت.[۲۴]
فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی
امام موسی صدر به‌منظور رسیدن به اهداف بلندمدت سیاسی و نظامی خود در لبنان و خاورمیانه، ابتدا به فعالیت‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت فکری، فرهنگی و اجتماعی میان شیعیان اولویت بخشید و با افزایش بنیۀ مالی، بارورکردن فرهنگی، گسترش اشتراکات فکری، تشکیل سازمان‌های مؤثر اجتماعی، ارتقای احترام شیعیان در جامعۀ لبنان، گسترش ارتباطات شیعیان لبنان با سایر جوامع شیعه در کشورهای دیگر، زمینه را برای کارهای بلندمدت و سیاسی آماده کرد.[۲۵]از برنامه‌های مهم او در این راستا تأسیس انجمن نیکوکاران (جمعیة البِرّ و الإحسان)، دارالایتام مرکزی، موسسۀ دارالعجزه، مرکز پزشکی به نام مدینة الطب، مدرسۀ صنعتی جبل‌عامل، آموزشگاه پرستاری، خانۀ دختران، مؤسسۀ قالیبافی و حوزۀ علمیه بود.[۲۶]
فعالیت‌های سیاسی و نظامی
امام موسی صدر بعد از 10 سال فعالیت فرهنگی و تقویت زیرساخت‌های اقتصادی شیعیان، بنیان‌های اخلاقی، تشکیلاتی، اعتقادی، ارتباطاتی و مالی، فعالیت‌های بلندمدت سیاسی و نظامی خود را استحکام بخشید[۲۷]و سپس مجلس اعلای شیعیان را در 1 خرداد ۱۳۴۸ش تأسیس کرد.[۲۸] بعد از آن در 1351ش جنبش «حرکت المحرومین» را بنیان گذاشت تا مطالبات شیعیان را با پشتوانۀ قدرت یک سازمان مردمی و نظامی پیگیری کند و جلو عضویت جوانان شیعه در احزاب مارکسیستی را نیز بگیرد.[۲۹] در 1353ش بازوی نظامی حرکت‌المحرومین را به نام «افواج المقاومه اللبنانیه» (گردان‌های مقاومت لبنانی) تأسیس کرد که به جنبش «امل» (امید) معروف شد.[۳۰]
دست‌آوردها
1. احیای اندیشۀ اسلامی
زمانی که امام موسی صدر وارد لبنان شد، اندیشه در منطقۀ خاورمیانه و جهان عرب به‌طور عمده هویت و اصالت خود را از سوسیالیسم و مارکسیسم می‌گرفت. افراد صاحب‌نظر در حوزه‌های اجتماعی و سیاسی به بنیان‌های مادی سوسیالیستی اعتقاد داشتند و در این رابطه متون بسیار گسترده‌ای از زبان‌های غربی به عربی ترجمه و اندیشۀ اسلامی به تدریج ضعیف شده بود. امام‌موسی صدر با تأسیس مرکز مطالعات اسلامی در لبنان، جوانان شیعه را از سوسیالیسم به‌سوی اسلام هدایت کرد و در کنار سایر اندیشمندان مسلمان، به احیای اندیشۀ دینی، وسعت و سرعت بخشید.[۳۱]
2. بازسازی هویت و انسجام تاریخی شیعیان لبنان
پژوهشگران بازسازی هویت، عزت و انسجام تاریخی شیعیان لبنان را یکی از مهم‌ترین دست‌آوردهای امام‌موسی صدر می‌دانند. او با مطالعۀ دقیق و عمیق ریشه‌های عقب‌ماندگی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شیعیان لبنان، صد‌ها پروژۀ کوچک و بزرگ عمرانی در مناطق محروم آن کشور و برنامه‌های زیادی در جهت خودکفایی اقتصادی هزاران خانوادۀ فقیر، کاهش درصد بیسوادی و رشد فرهنگ عمومی اجرا کرد. همچنین وی با درایت و شجاعت خود، زمینۀ عملی سهیم‌شدن شیعیان لبنان را به منابع کمیاب جامعه از جمله شرکت در ساختار سیاسی، نهادهای امنیتی و مراکز تصمیم‌سازی لبنان فراهم کرد.[۳۲]
3. زمینه‌سازی گفت‌وگوی ادیان
امام موسی صدر معتقد بود که در جامعۀ چندفرهنگی لبنان تنها از راه گفت‌وگوی ادیان و گسترش مدارای دینی می‌توان از هویت اسلامی حمایت و سبک زندگی دینی را تقویت کرد. به‌همین دلیل او بعد از ورود به لبنان با طرح شعار «گفت‌وگو، تفاهم و همزیستی» و سیرۀ عملی خود، پایه‌های روابط دوستانه و همکاری صمیمانه‌ای را با سران مذاهب مختلف بنا نهاد. برای مثال او با رهبران دینیِ مسیحی و اهل‌سنت آن کشور رابطۀ دوستانه ایجاد کرد و هنگامی که در مراسم‌های مهم شیعیان شرکت می‌کرد، چند نفر از فرهیختگان مسیحی و اهل‌سنت را نیز با خود می‌آورد. حمایت امام موسی صدر از بستنی‌فروش مسیحی در اوایل تابستان ۱۳۴۱ش در شهر صور که به فتوای صریح وی مبنی بر طهارت اهل کتاب منجر شد، زمینۀ گسترش روابط مسالمت‌آمیز مسلمانان و مسیحیان را فراهم کرد. همچنین حضور گستردۀ وی در کلیسا‌ها، دیر‌ها و مجامع دینی و فرهنگی مسیحیان و سخنرانی‌های تاریخی او در دیرالمخلص واقع در جنوب و کلیسای مارمارون در شمال لبنان طی سال‌های ۱۳۴۱ش و ۱۳۴۲ش تأثیرات معنوی عمیقی بر مسیحیان آن کشور گذاشت.[۳۳]
4. تأسیس مقاومت ضد اسرائیلی
امام موسی صدر به‌دلیل اینکه اسرائیل را شر مطلق می‌دانست، از همان ابتدای فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی خود برای مبارزه با آن برنامه داشت و در ۱۳۴۴ش گروهی از جوانان شیعه را به مصر اعزام کرد تا فنون نظامی را فرا گیرند. با بازگشت این جوانان که اولین کادرهای مقاومت لبنان بودند، عملیات جهادی مشترک رزمندگان فلسطینی-لبنانی در شمال فلسطین اشغالی آغاز شد. بخش اعظم نیروهای رزمنده از جوانان شیعۀ لبنان و فرماندهی عملیات بر عهدۀ رزمندگان فلسطینی بود. این نوع عملیات مشترک تا زمان ناپدید شدن وی ادامه پیدا کرد.[۳۴]
آثار
از امام موسی صدر آثار علمی فراوانی بر جای مانده است که معروف‌ترین آنها عبارت‌اند از: اقتصاد در مکتب اسلام، اسلام و مشکل اختلافات طبقاتی، اسلام و فرهنگ قرن بیستم، اسلام و زن، اسلام و تربیت خانوادگی، اسلام و عبادت،[۳۵] تفسیر موضوعی چندین سورۀ قرآنی مانند اخلاص، ناس و فلق[۳۶] و مقالات متعددی که در مجلۀ «مکتب اسلام» چاپ شده است. مجموعه مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها و بحث‌های علمی صدر نیز با نام‌های «سیرة الامام موسی الصدر» و «منبر و محراب» با تلاش علی حجتی کرمانی و «احادیث السحر» و «دراساة للحیاة» با تلاش سیدحسین شرف‌الدین در لبنان به چاپ رسیده است. همچنین مجموعه آثار امام‌موسی صدر با عنوان «گام‌به‌گام با امام موسی صدر» را مؤسسه فرهنگی-تحقیقاتی امام موسی صدر منتشر کرده است.[۳۷]
امام موسی صدر از دیدگاه اندیشمندان
1. امام خمینی به شخصیت سیاسی و مدیریتی وی نگاه ویژه داشت و او را فرزند خود و بازوی قوی برای اسلام می‌دانست.[۳۸]
2. آیت‌الله خامنه‌ای از وی با عناوینی چون «اندیشمند پیشرو»، «علامه» و «عنصر ممتاز» یاد کرده است.[۳۹]
3. مرتضی مطهری، صدر را یک ادیب تمام‌عیار توصیف کرده است که در شعر و تاریخ ادب ذوق و تبحر داشت و زبان فرانسه می‌دانست و آرای ملاصدرا را به‌درستی فهمیده بود.[۴۰]
4. جورج جرداق، نویسندۀ مسیحی وی را دارای سیمای آرمانی، زیبا و بزرگوار از یک عالم دینی، پیرو واقعی امام علی، دادگر، راستگو و پاکدست می‌دانست و اخلاق او را ستایش می‌کرد.[۴۱]
5. احمد الزین، قاضی شرع اهل‌سنت لبنان، موسی صدر را منادی وحدت، دارای اندیشۀ خالی از تعصب، اهل عمل به علم، رهبر بی‌همتا در قیام علیه باطل معرفی کرده است.[۴۲]
6. شفیق یموت، مشاور نخست‌وزیر لبنان در امور اسلامی، صدر را دارای قوۀ بلندپروازی برای رسیدن به هدف‌های بلند، ایمان کامل به حق در راه رسیدن به هدف و دارای عشق به آزادی و میهن برشمرده است.[۴۳]
7. بیشتر رسانه‌های خاورمیانه با انتشار مقالاتی امام‌موسی صدر را از پیشگامان و مبتکران واقعی صلح در خاورمیانه معاصر توصیف کرده‌اند.[۴۴]
ناپدیدشدن
امام‌موسی صدر بنابر دعوت رسمی معمر قذافی در 3 شهریور ۱۳۵۷ش وارد لیبی شد. شش روز بعد وی به‌همراه محمدیعقوب و عباس بدرالدین که میهمان قذافی بودند، ناپدید شدند. مقامات لیبی مدعی شدند که موسی صدر خاک این کشور را به مقصد ایتالیا ترک کرده است؛ اما این ادعا از سوی کمیتۀ تحقیق در لبنان رد شده است.[۴۵]
واکنش‌ها
1. مردم لبنان
مردم لبنان به مفقود شدن موسی صدر واکنش نشان دادند؛ از جمله اعتصاب و راهپیمایی عمومی با مشارکت بالای مردمی از همه اقشار و طوایف، تحصن و اعتکاف در مساجد و تظاهرات گسترده از لبنان به سمت سوریه، محل برگزاری کنفرانس سران کشورهای «رد و پایداری» با شعار «امام کجاست ای امت عرب؟» برگزار کردند که در این کنفرانس معمر قذافی رهبر لیبی نیز حضور داشت. همچنین در اقدامی خودجوش، مردم در برابر دفتر سازمان ملل متحد در بیروت تحصن کردند.[۴۶]
2. علما و مراج تقلید
علما و مراجع تقلید مانند سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، سیدحسین طباطبایی قمی، سیدمحمدرضا گلپایگانی، سیدکاظم شریعتمداری، سیدعبدالله شیرازی، سیدمحمود طالقانی و جمعی از طلاب حوزه علمیه قم با صدور بیانیه‌های متعدد نگرانی خود را از ناپدیدشدن صدر اعلام کردند.[۴۷]
3. پیگیری‌های حقوقی
کشور لبنان پروندۀ ناپدیدشدن موسی صدر را به‌صورت رسمی دنبال می‌کند و تحقیقات در این زمینه تا پیداشدن او ادامه دارد.[۴۸]
4. بزرگداشت
به مناسبت سالروز ناپدیدشدن موسی صدر، هرساله آیین بزرگداشت از مقالم علمی و خدمات او در لبنان و ایران برگزار و بر تلاش برای روشن‌شدن سرنوشت او تأکید می‌شود.[۴۹]
امام‌موسی صدر در آثار محققان
دربارۀ زندگی، اندیشه و فعالیت‌های موسی صدر آثار زیادی در قالب خاطرات، مقاله و کتاب نوشته شده که مهم‌ترین آنها عبارت است از: «سیره و سرگذشت امام‌موسی صدر»، «روایت خصوصی از زندگی سید موسی صدر»، «اندیشه و عمل سید موسی صدر»، «بررسی سیره اخلاقی تربیتی امام موسی صدر»، «چشمی به آسمان نگاهی به زمین»، «پیشوایی فراتر از زمان»، «سید موسی صدر: نگاهی به زندگی و مبارزات امام‌موسی صدر»، «امام موسی صدر؛ عالم تراز»، «عصایت را به میله‌های زندان بزن موسی: زندگی نامه امام‌موسی صدر»، «آنچه خود گفت: روایت امام‌موسی صدر از زندگی و اندیشه‌های خود»، «عزت شیعه»، «حدیث روزگار: خاطرات استاد سیدهادی خسروشاهی»، «دیدار در پاریس: خاطرات دکتر حسن حبیبی و خانم شفیقه رهیده»، «به رنگ صبر: خاطرات خانم فاطمه صدر» و «میریام: خاطرات رباب صدر».[۵۰]
تصویرپردازی
فیلم مستند «هشت بهانه کوچک برای یادآوری» به بررسی ابعاد شخصیتی کمتر شنیده‌شده از امام‌موسی صدر پرداخته[۵۱]و فیلم مستند «امام و سرهنگ» از فعالیت‌های وی در لبنان و ماجرای ربودن او را بازگو می‌کند.[۵۲]
همچنین به پاس یاد و نام و خدمات امام‌موسی صدر خیابان‌ها، مدارس و مجموعه‌های فرهنگی زیادی در سراسر ایران به نام او نام‌گذاری شده است.[۵۳]
امام موسی صدر در آثار شاعران
شخصیت جامع و اثرگذار امام‌موسی صدر باعث شده است که هرساله یادواره‌های شعری برای بزرگداشت یاد و نام وی برگذار شود و شاعران زیادی از کشورهای مختلف با سرودن شعر از وی تجلیل کنند.[۵۴]یکی از این شعرها، با این ابیات شروع می‌شود:[۵۵]
| رسید میوۀ شیرین باغ ایرانی | به روی شاخۀ پیوند سیب لبنانی | |
| چکاوکان به‌ترنّم، ترانه می‌خواندند | سرود صلح و صفا شادمانه می‌خواندند |
و با این بیت خاتمه پیدا می‌کند:
| عروس منطقه، بار دگر جوان گردد | قسم به قدس که موسای صدر برگردد |
پانویس
- ↑ کمالیان، سرفصل‌هایی از زندگانی امام‌موسی صدر، 1394ش، ص۹.
- ↑ شرف‌الدین، امام‌موسی صدر، 1387ش، 27-29.
- ↑ طباطبایی، خاطرات سیاسی- اجتماعی، 1387ش، ج۲، ص۲۶۴.
- ↑ خسروشاهی، دربارۀ امام‌موسی صدر، ۱۳۹۶ش، ص36.
- ↑ کمالیان، سرفصل‌هایی از زندگانی امام‌موسی صدر، 1394ش، ص۹.
- ↑ مکارم شیرازی، گذارها و خاطره‌ها، ایران ـ نجف ـ لبنان، ۱۳۸۸ش، ص107-109.
- ↑ یزدی، یادنامه دکتر مصطفی چمران، ۱۳۸۳ش، ص۱۱۳.
- ↑ کمالیان، «خاندان صدر در ایران»، 1399ش، ص64.
- ↑ سریع‌القلم، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر.
- ↑ کمالیان، سرفصل‌هایی از زندگانی امام‌موسی صدر، 1394ش، ص۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، 1389ش، ج۱۲، ص۳۱۸ و ۳۲۲.
- ↑ سریع‌القلم، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر.
- ↑ عارفی میناآبادی، «آشنایی با پیشگامان بیداری اسلامی (2)؛ امام‌موسی صدر»، 1391ش، ص175.
- ↑ «درباره امام‌موسی صدر»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ سریع‌القلم، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر.
- ↑ سریع‌القلم، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر.
- ↑ سریع‌القلم، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر.
- ↑ صدر، «اسلام و فرهنگ قرن بیستم»، 1346ش، ص18-20.
- ↑ سریع‌القلم، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر.
- ↑ غفاری، «امانت صدر»، وب‌سایت دیگران.
- ↑ طباطبایی، خاطرات سیاسی- اجتماعی، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۸.
- ↑ کمالیان، سرفصل‌هایی از زندگانی امام‌موسی صدر، ۹–۱۰.
- ↑ حکیم، گذارها و خاطره‌ها، ایران ـ نجف ـ لبنان، ۱۳۸۸ش، ص۱۲۵–۱۲۶.
- ↑ کمالیان و رنجبر، عزّت شیعه، 1388ش، ج2، ص19-20.
- ↑ سریع‌القلم، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر.
- ↑ چمران، لبنان، ۱۳۶۸ش، ص۷۰–۷۱.
- ↑ سریع‌القلم، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر.
- ↑ لک‌زایی، «فکر سیاسی امام‌موسی صدر (بخش نخست)»، 1384ش، ص189.
- ↑ پیشوایی، «لبنان سرزمین خون و حماسه (9): تأسیس حرکت محرومین»، 1364ش، ص53-55.
- ↑ پیشوایی، «لبنان سرزمین خون و حماسه (10): سازمان امل بازوی نظامی حرکت محرومین» 1364ش، ص18-20.
- ↑ سریع‌القلم، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص179-180.
- ↑ لک‌زایی، «فکر سیاسی امام‌موسی صدر (بخش نخست)»، 1384ش، ص117-120.
- ↑ لک‌زایی، «فکر سیاسی امام‌موسی صدر (بخش نخست)»، 1384ش، ص191.
- ↑ حجتی کرمانی، لبنان به روایت امام‌موسی صدر و دکتر چمران، ۱۳۶۴ش، ص17-18.
- ↑ زندگینامه و خدمات فرهنگی، اجتماعی و علمی امام‌موسی صدر، 1394ش، ص245-248.
- ↑ ویژه‌نامه همایش، گفتگو برای زندگی، تجربه امام‌موسی صدر، ۱۳۹۴ش، ص88-93.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، 1389ش، ج5، ص۳۱۸-۳۲۲.
- ↑ غفاری، «امانت صدر»، وب‌سایت دیگران.
- ↑ طباطبایی، خاطرات سیاسی- اجتماعی، 1387ش، ج۲، ص170.
- ↑ جرداق، سیمای باشکوه انسان، ۱۳۹۴ش، ص53.
- ↑ زین، امام‌موسی صدر و تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۹۴ش، ص۴۵–۴۷.
- ↑ یموت، چون دریا آرام، ۱۳۹۴ش، ص58-59.
- ↑ «درباره امام‌موسی صدر»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ هیئت‌رئیسه جنبش امل، سیره و سرگذشت امام‌موسی صدر، 1393ش، ج۲، ص۳۵۸–۳۶۲.
- ↑ هیئت‌رئیسه جنبش امل، سیره و سرگذشت امام‌موسی صدر، 1393ش، ج2، ص362-364.
- ↑ کمیسیون اصل نود مجلس شورای اسلامی، گزارش کمیته پیگیری سرنوشت امام‌موسی صدر (از ربودن تا به امروز)، ۱۳۸۶ش، ص۱۹۷–۲۰۴.
- ↑ «بری: تحقیقات درباره پرونده امام‌موسی صدر با جدیت ادامه دارد»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «برگزاری مراسم چهل و پنجمین سالگرد ناپدید شدن امام‌موسی صدر»، وب‌سایت شبکۀ العالم.
- ↑ «با این کتاب‌ها امام‌موسی صدر را بهتر بشناسید»، وب‌سایت پاتوق کتاب.
- ↑ «مستند هشت بهانه کوچک برای یادآوری، درباره امام‌موسی صدر»، وب‌سایت آپارات.
- ↑ «مستند امام و سرهنگ»، وب‌سایت آپارات.
- ↑ «اتحاديه انجمن‌هاي اسلامي دانشجويان اروپا در نامه‌اي به شوراي شهر تهران خواستار شد: نام‌گذاري خيابان، پارک و يا مجموعه‌اي فرهنگي در تهران به نام امام موسي صدر»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «132 شعر درباره امام موسي صدر سروده شد»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «سروده زیبای حامد شیخ‌پور به یاد امام‌موسی صدر در سالروز ربوده شدن ایشان»، وب‌سایت تحلیلی-خبری عصر ایران.
منابع
- «اتحاديه انجمن‌هاي اسلامي دانشجويان اروپا در نامه‌اي به شوراي شهر تهران خواستار شد: نام‌گذاري خيابان، پارک و يا مجموعه‌اي فرهنگي در تهران به نام امام موسي صدر»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 27 شهریور 1387ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۹ش.
- «با این کتاب‌ها امام‌موسی صدر را بهتر بشناسید»، وب‌سایت پاتوق کتاب، تاریخ بازدید: 29 آبان 1403ش.
- «برگزاری مراسم چهل و پنجمین سالگرد ناپدید شدن امام‌موسی صدر»، وب‌سایت شبکۀ العالم، تاریخ درج مطلب: 9 شهريور 1402ش.
- «بری: تحقیقات درباره پرونده امام‌موسی صدر با جدیت ادامه دارد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 10 شهریور 1399ش.
- پیشوایی، مهدی، «لبنان سرزمین خون و حماسه (10): سازمان امل بازوی نظامی حرکت محرومین»، مجلۀ مکتب اسلام، شمارۀ 10، 1364ش.
- پیشوایی، مهدی، «لبنان سرزمین خون و حماسه (9): تأسیس حرکت محرومین»، مجلۀ مکتب اسلام، شمارۀ 9، 1364ش.
- جرداق، جورج، سیمای باشکوه انسان، ترجمه مجید مرادی، تهران، مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر ۱۳۹۴ش.
- چمران، مصطفی، لبنان، تهران، بنیاد شهید چمران، ۱۳۶۸ش.
- حجتی کرمانی، علی، لبنان به روایت امام‌موسی صدر و دکتر چمران، تهران، قلم، ۱۳۶۴ش.
- حکیم، سیدمحمدباقر، گذارها و خاطره‌ها، ایران-نجف-لبنان، تهران، مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر، ۱۳۸۸ش.
- خسروشاهی، سیدهادی، دربارۀ امام‌موسی صدر، خاطرات مستند سیدهادی خسروشاهی، قم، کلبه شروق، ۱۳۹۶ش.
- «درباره امام‌موسی صدر»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 14 خرداد 1399ش.
- زندگینامه و خدمات فرهنگی، اجتماعی و علمی امام‌موسی صدر، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1394ش.
- زین، احمد، امام‌موسی صدر و تقریب مذاهب اسلامی، ترجمه مهدی فرخیان، تهران، مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر، ۱۳۹۴ش.
- «سروده زیبای حامد شیخ‌پور به یاد امام‌موسی صدر در سالروز ربوده شدن ایشان»، وب‌سایت تحلیلی-خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1403ش.
- سریع‌القلم، محمود، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر، تاریخ بازدید: 29 آبان 1403ش.
- شرف‌الدین، سیدحسین، یادنامه امام‌موسی صدر، تهران، مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر، ۱۳۸۷ش.
- صدر، سیدموسی، «اسلام و فرهنگ قرن بیستم»، مجلۀ درس هایی از مکتب اسلام، شمارۀ 5، 1346ش.
- طباطبایی، سیدصادق، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر سیدصادق طباطبایی، تهران، مؤسسه تنظیم آثار، ۱۳۸۷ش.
- عارفی میناآبادی، راهب، «آشنایی با پیشگامان بیداری اسلامی (2)؛ امام‌موسی صدر»، مجلۀ حبل‌المتین، پیش‌شمارۀ 2، 1391ش.
- غفاری، مصطفی، «امانت صدر»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: تاریخ درج مطلب: 9 شهریور 1389ش.
- قرم، جورج، لبنان المعاصر: تاریخ و مجتمع (نقله الى العربية بواسطة الدكتور حسان قبيسي)، بيروت، المكتبة الشرقية، 2004م.
- کمالیان، محسن، «خاندان صدر در ایران»، فصلنامۀ ایران‌شناسی، شمارۀ 2، مرداد 1399ش.
- کمالیان، محسن، سرفصل‌هایی از زندگانی امام‌موسی صدر، تهران، مؤسسه فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر، ۱۳۹۴ش.
- کمالیان محسن و رنجبر، علی‌اکبر، عزت شیعه: تاریخ شفاهی زندگی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی امام‌موسی صدر، تهران، علی‌اکبر رنجبر کرمانی، محسن کمالیان، 1388ش.
- کمیسیون اصل نود مجلس شورای اسلامی، گزارش کمیته پیگیری سرنوشت امام‌موسی صدر (از ربودن تا به امروز)، تهران، مجلس شورای اسلامی دورۀ هفتم، ۱۳۸۶ش.
- گلی‌زواره قمشه‌ای، غلام‌رضا، «رهبری درخشان امام‌موسی صدر برای شیعیان لبنان»، مجلۀ درس‌های از مکتب اسلام، شمارۀ 520، 1383ش.
- لک‌زایی، شریف، «فکر سیاسی امام‌موسی صدر (بخش نخست)»، مجلۀ علوم سیاسی، شمارۀ 29، بهار 1384ش.
- «مستند هشت بهانه کوچک برای یادآوری، درباره امام‌موسی صدر»، وب‌سایت آپارات، 29 آبان 1403ش.
- «مستند امام و سرهنگ»، وب‌سایت آپارات، 29 آبان 1403ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، گذارها و خاطره‌ها، ایران ـ نجف ـ لبنان، تهران، مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر، ۱۳۸۸ش.
- نوری، داوود، شیعیان لبنان (وضعیت سیاسی- اجتماعی پس از انقلاب اسلامی ایران)، قم، شیعه‌شناسی، 1389ش.
- ویژه‌نامه همایش، گفتگو برای زندگی، تجربه امام‌موسی صدر، تهران، مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر، ۱۳۹۴ش.
- هیئت‌رئیسه جنبش أمل لبنان، سیره و سرگذشت امام‌موسی صدر، ترجمه مهدی سرحدی، تهران، مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر، ۱۳۹۳ش.
- یزدی، ابراهیم، یادنامه دکتر مصطفی چمران، تهران، قلم، ۱۳۸۳ش.
- یموت، شفیق، ویژه‌نامه همایش و گفتگو برای زندگی، تجربه امام‌موسی صدر، تهران، مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر، ۱۳۹۴ش.
- «132 شعر درباره امام موسي صدر سروده شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 14 مهر 1394ش.