جنبش امل
جنبش امل؛ از اولین گروه‌های سیاسی و نظامی شیعیان در لبنان.
جنبش اَمَل، اولین جنبش اسلام‌گرای شیعی لبنان است که با هدف احیای هویت و موقعیت شیعیان این کشور و مبارزه با اشغالگری رژیم صهیونیستی توسط امام موسی صدر و مصطفی چمران تأسیس شد. ارائۀ خدمات اجتماعی، علمی، آموزشی، رفاهی مانند ادارۀ مدارس، تأسیس بیمارستان، نگهداری از یتیمان، رسیدگی به فقرا، ایجاد وحدت و گفت‌وگو میان تمامی فرق و طوایف لبنانی، مبارزه با تفکر مارکسیستی و اشالگری رژیم صهیونیستی، برخی از اقدامات این جنبش بوده که در ارتقای جایگاه شیعیان و تقریب مذاهب در لبنان نقش داشته است.
تاریخچه
امام موسی صدر بعد از تأسیس مجلس اعلای شیعیان لبنان در 1969م جهت پشتیبانی این نهاد و ارتقای بیشتر جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان، خواسته‌های ذیل را به‌صورت رسمی به دولت وقت لبنان مطرح کرد: مسلح‌کردن جوانان شیعه در جنوب لبنان برای مبارزه با اسرائیل، ساختن پناه‌گاه برای همه روستاییان جنوب، احداث بزرگ راه بیروت‌جنوب، احداث سد بر رودخانه لیطانی، صدور شناسنامه برای کسانی که در دوران استعمار شناسنامه نگرفته بودند و شهروند لبنانی محسوب نمی‌شدند و تقسیم عادلانۀ شغل‌های دولتی و نظامی. به دنبال این درخواست، مطالبۀ عدالت اجتماعی شیعیان از دولت اوج گرفت و در تمام رسانه‌ها منعکس شد، اما دولت جواب مثبتی به این درخواست‌ها نداد. به‌همین دلیل تظاهرات در شهرهای مختلف لبنان برگزار و مقدمات تشکیل اولین سازمان شیعی لبنان فراهم شد؛ امام موسی صدر در 1973م، جنبش «حرکة المحرومین» را تأسیس کرد تا مطالبات شیعیان را با پشتوانۀ قدرت یک سازمان مردمی و نظامی پیگیری کند و جلو عضویت جوانان شعیه نیز در احزاب دست‌چپی و دست‌راستی را نیز بگیرد.[۱] سپس موسی صدر با همکاری مصطفی چمران در 1975م بازوی نظامی حرکة‌المحرومین را به نام «افواج المقاومه اللبنانیه» (گردان‌های مقاومت لبنانی) تأسیس کرد که به «امل» معروف شد. این سازمان مدتی مخفیانه فعالیت می‌کرد، اما وقوع یک حادثه در محل آموزش نظامی آن که به شهادت 27 نفر و زخمی‌شدن 50 نفر انجامید، زمینه را برای علنی‌کردن این سازمان فراهم کرد و موسی صدر طی یک کنفرانس مطبوعاتی به‌طور صریح تأسیس این سازمان نظامی را اعلام کرد. جنبش امل با آموزش نیروهای خود، به تدریج تکامل یافت و در صحنه‌های سیاسی و نظامی لبنان نقش مهمی ایفا کرد.[۲]
اهمیت و جایگاه
جنبش امل، اولین حرکت اسلام‌گرایانه در منطقه محسوب می‌شود که بر مبنای ارزش‌های دینی، روحیۀ شهادت‌طلبی، جهاد و الگوگیری از مکتب عاشورا شکل گرفت. قبل از تأسیس این جنبش، دو اندیشۀ مادی و قوم‌گرایانۀ «چپ مارکسیستی» و «پان عربیسم» بر جهان‌بینی کشورهای عربی مسلط بود. از طرف دیگر، در تأسیس این جنبش، روحانیت شیعه نقش محوری داشت که تا پیش از آن جهان عرب به علمای دین نگاه ارتجاعی داشت و معتقد بودند روحانیت توانایی مداخله در امور اجتماعی و سیاسی را ندارند؛ اما امام موسی صدر به‌عنوان یک روحانی انقلابی و اولین رییس جنبش امل، بر خلاف افکار عمومی جهان عرب، در بیانیه تأسیس جنبش امل و مشی اسلامی آن، بر اهمیت جهاد و شهادت در راه دفاع از وطن و الگوگیری از روش امام حسین تأکید کرد.[۳] این جنبش در حال‌حاضر نیز از نظر سیاسی از نیرومندترین احزاب در لبنان است و تا سال 2024م، ۱۴ نماینده در پارلمان و دو وزیر در دولت دارد. ریاست مجلس نیز بر عهدۀ نبیه بری، رهبر جنبش أمل است.[۴]
ساختار تشکیلاتی
«هسته»، کوچک‌ترین واحد درونی جنبش امل است که مسئولان آن از طریق انتخابات داخلی میان اعضای این تشکیلات انتخاب می‌شود. مجموع چند هسته، یک «شعبه» و مجموع شعبه‌ها، منطقه و مجموع منطقه‌ها «اقلیم» را تشکیل می‌دهد. کنگرۀ عمومی عالی‌ترین نهاد در جنبش امل است که از تمام اعضای دفتر سیاسی، هیأت اجرایی و اعضای مناطق تشکیل و هر سه‌سال یک بار برگزار می‌شود. کنگرۀ عمومی برخی تعدیلات را در نظامنامه داخلی انجام می‌دهد و دربارۀ خط‌مشی سیاسی و اجتماعی حزب تصمیم می‌گیرد. پس از آن رییس و نایب‌رییس جنبش، اعضای دفتر سیاسی و هیأت اجرایی از طریق انتخابات در کنگرۀ عمومی برگزیده می‌شوند.[۵]رهبری این سازمان از ابتدای تشکیل بر عهدۀ «امام موسی صدر» بود، اما بعد از ربوده‌شدن وی در لیبی، مصطفی چمران به مدت یک‌سال رهبر این گروه مقاومت شد. سپس در ۱۹۷۹م نبیه بری ریاست جنبش امل را به عهده گرفت[۶] و تا کنون در این سمت فعالیت می‌کند.[۷]
زمینه‌های تاریخی، اجتماعی و سیاسی
جامعه لبنان دارای ساختاری دینی و طایفه‌ای بوده و هر یک از گروه‌های اجتماعی دارای مجلس و نظامنامه خاص خود است.[۸] در این میان شیعیان لبنان به لحاظ تاریخی در این کشور جزء طبقات محروم محسوب می‌شدند و در مقایسه با دیگران، بدترین شرایط را از نظر اشتغال، منطقۀ اسکان، مسائل امنیتی، بهداشتی و اصلاحات عمرانی داشتند.[۹] در قرن بیستم نیز ساختار سیاسی این کشور توسط استعمار غرب به‌ویژه فرانسه به‌گونه‌ای طراحی شده بود که مسیحیت مارونی در رأس أمور قرار گیرد. برای مثال رییس‌جمهور با توانایی‌هایی مانند قدرت تغییر دولت و انحلال مجلس و همچنین رییس ارتش و بانک مرکزی همواره از میان مسیحیت مارونی انتخاب می‌شد. از طرف دیگر نظام آموزش و پرورش مختلط مبتنی بر سبک زندگی غربی و قانون اساسی مسیحی، شیعیان را از ساختار قدرت و آموزش دور نگه می‌داشت. امام موسی صدر که به درخواست آیت‌الله بروجردی و با فوت علامه شرف‌الدین، به لبنان رفته بود، در برآورد‌های خود از وضعیت مردم لبنان، مهم‌ترین نیاز جامعۀ شیعیان را وجود یک تشکیلات مادر ارزیابی کرد تا بتواند همه شئون شیعه را رهبری کند. به‌همین دلیل وی ابتدا مجلس اعلای شیعیان لبنان و سپس جنبش امل را به‌منظور ارتقای جایگاه اجتماعی و اقتصادی شیعیان و برقراری وحدت کامل میان گروه‌های مختلف لبنانی پایه‌ریزی کرد.[۱۰]
خط‌مشی اعتقادی
امام موسی صدر جنبش امل را حرکت مردمی و برخاسته از ایمان به خدا، انسان، آزادی و کرامت انسانی معرفی کرده است که با هرگونه ستم اجتماعی، نظام سیاسی طایفه‌ای، استبداد، فئودالیسم، نظام سلطه و برای عظمت وطن و سلامت کشور مبارزه می‌کند.[۱۱]
مخالفت‌ها با جنبش امل
با توجه به وضعیت تاریخی، اجتماعی و سیاسی شیعیان لبنان، تأسیس جنبش امل مخالفت‌های زیادی را در لبنان برانگیخت؛ زیرا شماری از گروه‌های لبنانی به‌ویژه مسیحیان موقعیت دینی، سیاسی و اجتماعی خود را در خطر دیدند. احزاب چپ‌گرا نیز تا زمان رسمیت جنبش امل به‌صورت جدی با امام موسی صدر مخالفتی نداشتند و فکر می‌کردند او یک روحانی است که فقط شعارهای تند می‌دهد، اما وقتی این جنبش پایه‌ریزی شد، آنها مخالفت کردند. همچنین با این حرکت و نیز ترمیم خلأ اعتقادی و آموزش سیاسی و اجتماعی مردم جنوب لبنان دیگر زمینه‌ای برای رشد احزاب چپ در بین مردمان شیعه، باقی نمی‌گذاشت. فرقۀ مارونی نیز به‌دلیل در دست‌داشتن امتیازات عمده از جمله مراکز اساسی دولت و قدرت ارتش از تحول در وضع موجود، نگران شد؛ زیرا مردم لبنان در پرتو افشاگری‌های امام موسی صدر نسبت به پایگاه اجتماعی و حقوق خود، آگاهی‌های لازم را به دست آوردند.[۱۲]
فعالیت‌های جنبش امل
الف) اجتماعی و فرهنگی
فعالیت‌های جنبش امل در ابتدا از مراکز و مؤسسه‌هایی شروع شد که امام موسی صدر به‌منظور محرومیت‌زدایی از شیعیان لبنان در مناطق مختلف به‌ویژه در جنوب ایجاد کرده بود، ازجمله:
1. مدرسۀ صنعتی جبل عامل: مدیریت مدرسۀ صنعتی جبل عامل به مدت هشت‌سال بر عهده مصطفی چمران بود. این مدرسه از ۶ کارگاه صنایع دستی و ماشین‌آلات مختلف و بخش ویژه‌ای برای آموزش ابتدایی و بخش خوابگاه شبانه‌روزی تشکیل شده بود و کارآموزان در چند رشتۀ مهم فنی از جمله نجاری، آهنگری، جوشکاری، برق و الکترونیک، صنایع دستی و قالی‌بافی به‌طور رایگان تحصیل می‌کردند.[۱۳]
2. خانۀ دختران (بیت الفتاه): مدرسه‌ای بود که در آن به دختران بی‌سرپرست و فقیر، خیاطی، هنر‌های دستی، آشپزی و کمک‌های اولیه آموزش داده می‌شد.
۳.آموزشگاه پرستاری: در این آموزشگاه به دختران دیپلمه، آموزش پرستاری می‌دادند و آنان پس از اتمام آموزش به مراکز بهداشتی، درمانی و بیمارستانی اعزام می‌شدند.
۴. مرکز پزشکی: فعالیت‌های مهمی در امور بهداشتی و درمانی انجام داد و در بسیاری از روستا‌های محروم جنوب لبنان، درمانگاه و مراکز بهداشتی دایر کرد.
۵. حوزۀ علمیه: امام موسی صدر مرکزی به نام «معهد الدراسات الاسلامیه» بنیان نهاد که به تربیت طلاب علوم دینی می‌پرداخت و علاوه‌بر طلاب لبنانی، عدۀ زیادی از کشورهای آفریقایی، افغانستان، اندونزی و چین در آنجا تحصیل می‌کردند.
6. مؤسسات جدید: در حال‌حاضر نیز جنبش امل دارای چندین مرکز آموزشی، بهداشتی و خدماتی است. از جمله مؤسسۀ «واحد الشهید اللبنانی» که به امور خانواده شهدا و فرزندان آنها و مجروحان رسیدگی می‌کند. همچنین امروزه این جنبش چند باب مدرسه در مقاطع راهنمایی و دبیرستان با نام «امل التربویه» دایر کرده است. فرزندان شهیدان و از سهمه‌ای برای استخدام در دولت برخودارند و نیروهای حافظ پارلمان لبنان نیز از میان شیعیان استخدام می‌شوند. همچنین 450 مدرسۀ غیر انتفاعی و بیمارستان الزهرا در بیروت توسط جنبش امل تأسیس شده است.[۱۴]
ب) سیاسی
جنبش امل پس از اجرای توافق طائف در ۱۹۹۰م و قطع جنگ داخلی لبنان وارد نظام سیاسی جدید شد. از این رو، منصب ریاست مجلس و وزارت خانه‌هایی مانند امور اجتماعی، مسکن و تعاونی‌ها و اقتصاد به همراه مجلس جنوب و بخش‌هایی از ارتش، امنیت داخلی، امنیت دولت، و مراکز خدماتی به اعضای این جنبش سپرده شد. جنبش امل، در مبارزات انتخابی ۱۹۹۶م شرکت کرد و کرسی‌های فراوانی از حوزه‌های جنوب لبنان و بیروت به‌دست آورد. نبیه بری رهبر این جنبش، ریاست مجلس را به‌دست آورد و ریاست فراکسیون بزرگی را در مجلس نیز به عهده گرفت.[۱۵]وی در حال‌حاضر نیز رییس پارلمان لبنان است.[۱۶]
جنبش امل بعد از موسی صدر و چمران
به باور پژوهشگران جنبش امل بعد از از ناپدیدشدن امام موسی صدر و بازگشت مصطفی چمران به ایران، به‌دلایل ذیل، تضعیف شد:
1. امام موسی صدر و مصطفی چمران در ارکان رهبری امل نقش برجسته داشتند و با رفتن آنها خلأ بزرگی در رهبری و تضعیف این سازمان شد. [۱۷]
2. شکل‌گیری حزب‌الله و جذابیت بیشتر و نگرش اسلام گرایانه‌تر آن نسبت به امل نزد عموم شیعیان لبنان به مرور زمان باعث تضعیف جنبش امل شد. [۱۸]
3. در پی حملۀ اسرائیل به لبنان و اشغال قسمت‌هایی از جنوب لبنان، نبیه بری به هیئت نجات ملی پیوست که با کمک آمریکا و با هدف پایان‌دادن به جنگ، با اسرائیل مذاکره می‌کرد. این مذاکرات برای نیروهای سازمان آزادی‌بخش فلسطین محدویت ایجاد و موقعیت آن را تضعیف کرد. حضور نبیه بری در این هیئت، انتقادات بسیاری را بین شیعیان لبنان برانگیخت و بسیاری از اعضای امل از آن جدا شدند؛ ازجمله سه گروه اصلی عضو امل شامل «امل اسلامی» به فرماندهی سیدحسین موسوی جانشین نبیه بری در امل، «حزب دعوت اسلامی» به رهبری سیدمحمدحسین فضل‌الله، «تجمع علمای مسلمین» به رهبری صبحی طفیلی و «مجلس اعلای شیعیان لبنان» به رهبری شیخ شمس‌الدین. [۱۹]
نهادها و مؤسسات وابسته به جنبش امل
در حال‌حاضر این جنبش برخی نهاد‌های اجتماعی، بهداشتی، تبلیغاتی و فرهنگی مخصوص به خود دارد که مهم‌ترین آنها شامل موسسۀ آموزش جبل عامل در شهر صور، جنبش فرهنگی لبنان، پیشاهنگی دانش آموزش رسالت اسلامی، مجله الامل، مجله داخلی العواصف، چاپ خانه بلال، تلویزیون NBN، مجمع فرهنگی نبیه بری در منطقه زهرانی، خریداری «روزنامه الزمان» توسط جنبش امل، موسسه جمعیت حمایت از معلولان لبنان و ایستگاه رادیویی ۲۴ساعته «الرسالة» است. [۲۰]
مقابلۀ جنبش امل با اشغالگری اسرائیل
پژوهشگران یکی از اهداف اولیۀ تأسیس جنبش امل را مقاومت در برابر اشغالگری رژیم صهیونیستی می‌دانند. امام موسی صدر مؤسس و نخستین رهبر این جنبش نیز بارها در سخنرانی‌ها، بیانیه‌ها و مصاحبه‌های خود بر این امر تأکید کرده و تا کنون حدود 7000 شهید داده است.[۲۱]پیش از تأسیس رسمی سازمان امل، جوانان شیعه در کنار مجاهدین فلسطینی و تحت آموزش نیروهای فتح به رویارویی با دشمن صهیونیستی می‌پرداختند. حضور نیروهای فلسطینی در جنوب لبنان زمینۀ تجهیز تسلیحات جوانان شیعه را فراهم آورد.[۲۲]سه سال بعد از تشکیل جنبش امل، اسرائیل به جنوب لبنان تجاوز کرد و نیروهای نظامی جنبش امل آنها را مورد حمله قرار دادند. 6 شهید و 24 زخمی حاصل نخستین جنگ مقاومت لبنان در برابر دشمن صهیونیستی بود. این نخستین عملیات ضد اسرائیلی لبنانی‌ها در سرزمین لبنان بود که مورد تحسین مردم رسانه‌های لبنان در آن زمان قرار گرفت.[۲۳] بعد از حملۀ ارتش صهیونیستی در 1982م به لبنان نیروهای جنبش امل در جنوب این کشور و اطراف بیروت، درۀ بقاع و مناطق مختلف دیگر مستقر شدند. در این جنگ خسارت زیادی به نظامیان اسرائیلی وارد کردند به‌‌طوری که یگان ویژۀ چترباز ارتش صهیونیستی نابود شد. در آن زمان جنبش امل به‌عنوان نماد مبارزه علیه اسرائیل شناخته می‌شد.[۲۴] در جنگ ۳۳روزه اسرائیل علیه لبنان نیز این جنبش در کنار حزب‌الله به مقابله با رژیم صهیونیستی برخاست.[۲۵]
رابطۀ جنبش امل با حزب‌الله
مناسبات جنبش امل و حزب‌الله به‌عنوان دو جریان اصلی شیعیان لبنان، از میانه‌های دهۀ 1980م تاکنون از فرازوفرودهای فراوانی برخودار بوده است؛ بعد از تشکیل حزب‌الله، مناسبات این دو جریان به واگرایی سوق پیدا کرد و اختلاف آنها که از 1985م با برخوردهای نظامی پراکنده همراه بود، در سال‌های پایانی این دهه، به خشونت بیشترگرایید، اما با میانجی‌گری جمهوری اسلامی ایران و سوریه و با عقد توافق‌نامۀ دمشق 1 و 2 در 1989 و 1991م، آنها متحد شدند[۲۶]و در حال حاضر به‌عنوان متحدی کلیدی در ائتلاف 8 مارس حضور دارند.[۲۷]
پانویس
- ↑ پیشوایی، «لبنان سرزمین خون و حماسه (9): تأسیس حرکت محرومین»، 1364ش، ص53-55.
- ↑ پیشوایی، «لبنان سرزمین خون و حماسه (10): سازمان امل بازوی نظامی حرکت محرومین»، 1364ش، ص18-20.
- ↑ «جبهه مقاومت اسلامی از کجا و چگونه شکل گرفت؟/ اولین هسته مقاومت را چه کسانی تشکیل دادند»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «اعتدال جنبش أمل نزد لبنانی‌ها زبانزد است/ أمل و حزب‌الله هر دو تصمیم و هدفی واحد دارند»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام موسی صدر.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص318؛ مرکز بحوث و النشر، لبنان؛ تاریخ، جامعه و سیاست در سال‌های 72-76، 1388ش، ص116.
- ↑ «جنبش أمَل؛ دفاع از شیعیان لبنان و مقابله نظامی با رژیم صهیونیستی»، خبرگزاری دفاع مقدس.
- ↑ «نبیه بری، رییس پارلمان لبنان کیست؟»، وب‌سایت شبکۀ العام.
- ↑ کاظمی، «امام موسی صدر گوهر ناشناخته»، 1390ش، 20-23.
- ↑ سیدین، «سند 9»، وب‌سایت روزنامۀ شرق.
- ↑ کاظمی «امام موسی صدر گوهر ناشناخته»، 1390ش، 20-23.
- ↑ «جبهه مقاومت اسلامی از کجا و چگونه شکل گرفت؟/ اولین هسته مقاومت را چه کسانی تشکیل دادند»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «جبهه مقاومت اسلامی از کجا و چگونه شکل گرفت؟/ اولین هسته مقاومت را چه کسانی تشکیل دادند»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ چمران، لبنان، 1398ش، ص ۶۳.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص320-321.
- ↑ «جنبش أمَل؛ دفاع از شیعیان لبنان و مقابله نظامی با رژیم صهیونیستی»، خبرگزاری دفاع مقدس.
- ↑ «نبیه بری برای ششمین دوره پیاپی رییس پارلمان جدید لبنان شد»، خبرگرازی تسنیم.
- ↑ «جبهه مقاومت اسلامی از کجا و چگونه شکل گرفت؟/ اولین هسته مقاومت را چه کسانی تشکیل دادند»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «جبهه مقاومت اسلامی از کجا و چگونه شکل گرفت؟/ اولین هسته مقاومت را چه کسانی تشکیل دادند»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ سیدین، «سند 9»، وب‌سایت روزنامۀ شرق.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص317-319.
- ↑ «جنبش امل و حزب‌الله مکمل یکدیگرند»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «جبهه مقاومت اسلامی از کجا و چگونه شکل گرفت؟/ اولین هسته مقاومت را چه کسانی تشکیل دادند»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «ایران و مقاومت لبنان در گفتگو با رییس هیئت اجرایی جنبش امل»، همشهری آنلاین.
- ↑ خسروانی، «نگاهی به گروه‌های شیعه در لبنان»، وب‌سایت بصیرت.
- ↑ «جنبش أمَل؛ دفاع از شیعیان لبنان و مقابله نظامی با رژیم صهیونیستی»، خبرگزاری دفاع مقدس.
- ↑ معصومی زارع، «بررسی نقش منابع محیط منطقهای و بین‌المللی در همگرایی جنبش امل و حزب الله»، 1392ش، ص108.
- ↑ «جبهه مقاومت اسلامی از کجا و چگونه شکل گرفت؟/ اولین هسته مقاومت را چه کسانی تشکیل دادند»، خبرگزاری تسنیم.
منابع
- «اعتدال جنبش أمل نزد لبنانی‌ها زبانزد است/ امل و حزب‌الله هر دو تصمیم و هدفی واحد دارند»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی‌تحقیقاتی امام موسی صدر، تاریخ بازدید: 9 آبان 1403ش.
- «ایران و مقاومت لبنان در گفتگو با رییس هیئت اجرایی جنبش امل»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مرداد ۱۳۸۶ش.
- پیشوایی، مهدی، «لبنان سرزمین خون و حماسه (10): سازمان امل بازوی نظامی حرکت محرومین»، مجلۀ مکتب اسلام، سال 25، شمارۀ 10، 1364ش.
- پیشوایی، مهدی، «لبنان سرزمین خون و حماسه (9): تأسیس حرکت محرومین»، مجلۀ مکتب اسلام، سال 25، شمارۀ 9، 1364ش.
- «جبهه مقاومت اسلامی از کجا و چگونه شکل گرفت؟/ اولین هسته مقاومت را چه کسانی تشکیل دادند»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۰ تير ۱۳۹۵ش.
- «جنبش امل و حزب‌الله مکمل یکدیگرند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «جنبش أمَل؛ دفاع از شیعیان لبنان و مقابله نظامی با رژیم صهیونیستی»، خبرگزاری دفاع مقدس، تاریخ درج مطلب: 29 مرداد 1401ش.
- چمران، مصطفی، لبنان، تهران، بنیاد شهید چمران، 1398ش، ص ۶۳.
- خسروانی، عباس، «نگاهی به گروه‌های شیعه در لبنان»، وب‌سایت بصیرت، تاریخ درج مطلب: ۲۲ مرداد ۱۳۸۸ش.
- سیدین، امیر، «سند 9»، روزنامۀ شرق، تاریخ درج مطلب: ۲ مهر ۱۴۰۳ش.
- کاظمی، زهرا، «امام موسی صدر گوهر ناشناخته»، مجلۀ مطالعات قرآنی نامه جامعه، شمارۀ 85، 1390ش.
- مرکز الاستشارات و البحوث، لبنان، تاریخ، جامعه و سیاست در سال‌های ۷۲-۷۶، تهران، اندیشه‌سازان نور، ۱۳۸۸ش.
- معصومی زارع، هادی، «بررسی نقش منابع محیط منطقهای و بین‌المللی در همگرایی جنبش امل و حزب الله»، مجلۀ معرفت سیاسی، سال پنجم، شمارۀ 1، 1392ش.
- «نبیه بری برای ششمین دوره پیاپی رییس پارلمان جدید لبنان شد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 2 خرداد 1397ش.
- «نبیه بری، رییس پارلمان لبنان کیست؟»، وب‌سایت شبکۀ العام، تاریخ درج مطلب: 10 خرداد 1401ش.
- نوری، داوود، شیعیان لبنان (وضعیت سیاسی- اجتماعی پس از انقلاب اسلامی ایران)، قم، شیعه‌شناسی، 1389ش.