درجه اجتهاد
درجه اجتهاد؛ دستیابی به تسلط علمی برای یافتن فهم عمیق دین.
درجۀ اجتهاد، امری لازم و ضروری در فقه اسلامی است که در طول تاریخ، نقش محوری در هدایت و رهبری مسلمانان ایفا کرده است. گسترۀ اجتهاد، حیطه‌های فردی و اجتماعیِ زندگی انسان در بخش‌های فرهنگی، اقتصادی، تربیتی و سیاسی را در برگرفته و همگام با رویدادهای زندگی انسان‌ها در بستر زمان، هدایت زندگی انسان را مدیریت می‌کند. کشف زوایای پنهان دین و بسط معارف آن و عینیت‌یافتن سبک زندگی اسلامی از جمله کارکردهای اجتهاد است.
مفهوم‌شناسی
واژۀ اجتهاد از ریشۀ «جُهد» به‌معنای تلاش و کوشش است. [۱] این واژه در اصطلاح فقهای شیعه به‌معنای استخراج احکام دین از کتاب و سنت توسط فقیهی است که صلاحیت علمی لازم برای این عمل را دارد. [۲] در فرهنگ دینی شیعیان به کسی که دارای مرتبۀ اجتهاد است مجتهد گفته می‌شود.[۳]
اقسام
اجتهاد از منظر فقیهان مسلمان به‌صورت‌های متعددی تقسیم می‌شود:
اجتهاد بالقوه که مجتهد توانایی استنباط احکام شرعی را دارد و لکن در عمل این ملکه را به فعلیت نرسانده و یا در موارد معدودی استنباط کرده است، ولی در اجتهاد بالفعل مجتهد این توانایی را به فعلیت رسانده است.[۴]
اجتهاد مطلق عبارت است از قدرت بر استنباط حکم شرعی در همۀ ابواب فقهی در مقابل اجتهاد متجزی که مجتهد توانایی استنباط حکم را در بعضی احکام فقهی دارد.
اجتهاد پویا که معطوف به آگاهی مجتهد نسبت به موضوعات جدید و نیازهای جامعه با توجه به شرایط زمانی و مکانی و تلاش برای حل آنها است در برابر اجتهاد جامد که به مسائل روزآمد توجه ندارد.[۵]
تاریخچه
اجتهاد از ارکان اساسی در فرهنگ شیعیان است. در عصر حضور پیامبر اسلام و امامان شیعه، تمامی احکام بدون واسطه از آنها دریافت می‌شد. رشد و تعلیم اصحاب و شاگردان نزد ائمه سبب شد که برخی از آنها به استنباط احکام از آیات و روایات بپردازند. با شروع دوران غیبت، ضرورت اجتهاد به‌دلیل عدم دسترسی به امام افزون‌تر شد و فقیهان مسئولیت پاسخگویی به مسائل دینی در جامعه را بر عهده گرفتند. در این دوران، اجتهاد مراحل گوناگونی از جمله، تدوین و باب‌بندی فقه توسط شیخ طوسی، تحول در عرصۀ فقاهت و اجتهاد، دوران رکود علمی در فقه و تقلید، تجدید حیات اجتهاد توسط علامه حلی، دوران اخباری‌گری و مرحلۀ تجدید حیات دوبارۀ اجتهاد که با تلاش‌های علمایی هم‌چون وحید بهبهانی افکار اخباری‌گری به چالش کشیده شد. از قرن 13 دوران نوآوری‌های فقهی با تلاش‌های افرادی هم‌چون محمدحسن نجفی (صاحب جواهر) و شاگردش شیخ مرتضی انصاری به اوج رسید و اجتهاد جایگاه ویژه‌ای یافت و فقیهان برجسته‌ای هم‌چون آخوند خراسانی و امام خمینی با استفاده از روش‌های نوین، به نوآوری در فقه و پاسخگویی به مسائل جدید جامعه پرداخته‌اند.[۶]
اهمیت
درجۀ اجتهاد معیاری برای آگاهی از تسلط و تبحر مجتهد در فهم و استنباط احکام شرعی از منابع دینی بوده و نشان‌دهندۀ مسئولیت خطیر مجتهدان در قبال احکام شرعی و اهمیت تقلید از مراجع واجد شرایط است؛ زیرا با رشد سریع و تحولات چشمگیر علوم در حیطه‌های مختلف و کارکرد آنها در زندگی بشر، اجتهاد و استنباط مستقیم از ادله و منابع معتبر به‌عنوان راهی برای پیشبرد اهداف جامعۀ اسلامی و حل معضلات آن دانسته شده است و به پویایی و بالندگی فقه اسلامی کمک می‌کند.[۷] در این صورت، اجتهاد با اندیشه‌ورزی و فهم درست شریعت از یک طرف و شناخت موضوعات جدید و تطبیق آن به شریعت، بدون خروج از شالوده‌ها و اصول اساسی‌اش، دین را روزآمد می‌سازد.[۸]
شرایط کسب درجه اجتهاد
در مذهب شیعه، رسیدن به درجۀ اجتهاد نیاز به تلاش فراوان دارد؛ سرعت بالای تحولات علمی و اجتماعی و پیدایش مسائل جدید سبب شده تا مجتهد پس از طی شرایط و کسب دانش در زمینه‌های لازم بتواند عمل استنباط را انجام دهد. آشنایی با علم لغت، ادبیات عرب، آگاهی از اصول فقه، علم رجال، منطق، حدیث، فلسفه، تاریخ، اخلاق، تسلط بر تفسیر قرآن، آشنایی با علوم انسانی جهت فهم بحث‌های حکومتی، سیاسی و اجتماعی دین، حقوق رایج در جهان، آشنایی با شبهات جدید در باب فهم دین، آگاهی از فقه اهل‌سنت و آراء و نظرات مجتهدان پیشین، برخی از شرایط لازم و دخیل در امر اجتهاد است.
افزون بر این، شرایط دیگری در مطلوبیت اجتهاد در حکومت اسلامی دخالت دارد، از جمله: جهان‌بینی صحیح، شناخت عمیق و دقیق از مبانی شریعت، پایبندی به واقعیت‌ها و دوری از تلقین‌های نادرست، توانایی در تحلیل قضایا و شناخت موضوعات واقعی، آگاهی کامل از تحولات جهان اسلام و سرنوشت امت اسلامی، شناخت موضوعات فقهی، عدم سطحی‌نگری، تعصب و پیش‌داوری‌های ذهنی، داشتن شجاعت برای بیان حقیقت، توانایی درک نیازهای جامعه و جامعیت علمی در مسائل گوناگون و برخورداری از مدیریت و بینش صحیح.[۹]
کارکردهای اجتهاد
اجتهاد در نظام فقهی شیعه، نقشی فراتر از صرف استنباط احکام شرعی دارد و کارکردهای متعددی را ایفا می‌کند، از جمله:
- استنباط احکام شرعی؛
- تبیین و ترویج معارف دینی؛
- حفظ و صیانت از دین؛
- پاسخگویی به مسائل مستحدثه؛
- ارائۀ الگوی مطلوب زندگی؛
- تولید نظریه در عرصۀ دین؛
- بررسی چارچوب اخلاقی و حقوقی در تعاملات اجتماعی؛
- نظارت بر عملکرد حاکمان جهت تحقق جامعۀ توحیدی و عدالت‌محور؛
- اثبات کارآمدی و الگوشدن نظام اسلامی برای سایر جوامع؛
- ساماندهی رفتارهای فردی براساس آموزه‌های دینی.[۱۰]
جایگاه مرجعیت
امروزه بالاترین درجه اجتهاد در تصدی جایگاه مرجعیت جلوه‌گر می‌شود. مرجعیت در فرهنگ شیعیان، نهاد دینی و به‌معنای محل رجوع در موضوعات مرتبط با دین و تکالیف دینی است. پیامبر خدا و ائمه، محل رجوع مردم برای پاسخگویی به مسائل و تکالیف دینی بودند، اما در دوران غیبت امام زمان، فقیهان، محل رجوع مردم [۱۱] و متصدی امور امت اسلامی هستند.
مجتهدین در سبک زندگی شیعیان، به‌عنوان الگوی رفتاری و اخلاقی، کارکردهای مهمی دارند، از جمله:
- حفظ اصل مذهب و ارزش‌های مکتب اهل‌بیت؛
- فعالیت‌های آموزشی از قبیل تدریس، تألیف و تربیت عالمان دین؛
- انسجام اجتماعی و همگرایی دینی؛
- نقش سیاسی در مبارزه با استبداد مانند تحریم تنباکو و پیروزی انقلاب اسلامی ایران؛
- ساماندهی امور جامعه در اموری از قبیل رسیدگی به وضعیت اقشار آسیب‌پذیر، تأسیس مراکز تعلیم و تربیت، ایجاد مراکز بهداشتی، فرهنگی و رفاهی.[۱۲]
بازاندیشی در کاربست اجتهاد
از دیدگاه برخی فقهای معاصر، اجتهاد می‌تواند به‌صورت پویا گسترۀ فزاینده‌ای داشته باشد و از جمله در علوم عقلی، نظام تعلیم و تربیت، نظام اقتصادی و سیاسی، مفاهیم اخلاقی و معنوی، موضوعات دانشی نوپدید مانند تلقیح مصنوعی، فهم مسائل و موضوعات نظام اسلامی، تبیین و توصیف زندگی اجتماعی و روش فهم و تفسیر کنش‌های انسانی و پدیده‌های اجتماعی و تاریخی نیز به‌کار گرفته شود.
تخصصی شدن اجتهاد و فقه نیز مورد توجه برخی اندیشمندان قرار گرفته است؛ مرتضی مطهری، تخصصی شدن را معلول پیشرفت علم و علت آن می‌دانست. گسترش فقه‌های مضاف مانند فقه خانواده، فقه اقتصادی، فقه سیاسی و فقه پزشکی، نشان‌دهندۀ دقت و عمق بیشتر مجتهد در استنباط احکام در راستای پاسخگویی به نیازهای جامعه بوده و از مزایای تخصصی‌شدن اجتهاد است. [۱۳] توسعه فقه اجتماعی و تخصصی‌شدن فقه می‌تواند نقش مهمی در حل مسائل و چالش‌های روزآمد جوامع اسلامی ایفا کند و زمینه را برای تحقق جامعه‌ای مطلوب بر مبنای آموزه‌های دین اسلام فراهم آورد.[۱۴]
نقش محوری اجتهاد در زندگی
اجتهاد در انتخاب سبک زندگی مطابق با آموزه‌های دینی نقش محوری داشته و مسلمانان را در مسیر سعادت و کمال حقیقی رهنمون می‌سازد. این امر در ساحت‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی نقش اجتناب‌ناپذیری دارد که عبارت‌اند از:
- بیان چارچوب و حدود دقیق عبادات و مناسک دینی؛
- مشخص ساختن قواعد و ضوابط معاملات مانند خرید و فروش، اجاره، رهن، مضاربه و سایر موارد؛
- تبیین نظام اقتصادی اسلامی برپایۀ عدالت و انصاف و دوری از ظلم و ربا در مسائلی مانند تولید، توزیع، مصرف، بیت‌المال و مالیات؛
- ترسیم اصول اخلاقی در روابط فردی و اجتماعی؛
- تبیین احکام سیاسی و اجتماعی مربوط به نظام سیاسی اسلام، حکومت، قضاوت و جهاد؛
- تبیین احکام و تکالیف شرعی مرتبط با روابط خانوادگی از قبیل احکام مربوط به ازدواج، طلاق، حضانت، ارث و وصیت؛
- تعیین احکام مربوط به معاملات و تعهدات خانوادگی مانند مهریه و نفقه؛
- غنی‌سازی فرهنگ اسلامی و حفظ هویت دینی جامعه در حوزه‌های هنر، ادبیات و رسانه؛
- تبیین احکام شرعی در روابط بین‌الملل مانند صلح، جنگ، دیپلماسی، برقراری روابط مسالمت‌آمیز و مبتنی بر عدالت با سایر کشورها.[۱۵]
چشم‌اندازهای نوین اجتهاد
از منظر صاحب‌نظران مسلمان، اجتهاد مفهومی نسبی، متطور و متکامل است و در هر عصر و زمانی بینش و درک مخصوصی را ایجاب می‌کند و این نسبیت ریشه در دو امر دارد:
الف) استعداد پایان‌ناپذیر منابع اسلامی برای کشف و تحقیق؛ ب) تکامل طبیعی علوم و افکار بشری.[۱۶]
اجتهاد پویا، رویکردی نوین به تفقه در اسلام است که معلول رشد و گسترش جامعۀ اسلامی و بینش و تفکر فقیهان و مجتهدان است. در عصر حاضر، تحول زمان و مکان و عرف سبب شده است؛ اجتهاد پویا براساس منابع معتبر شرعی، تکیه‌گاه محکم تئوری حکومت اسلامی و پاسخگویی فقه به نیازهای بشری در تمامی زمینه‌ها قرار گیرد. در اجتهاد پویا، مجتهد از رخدادهای جامعه، آگاهی کامل داشته و از آنها تحلیل صحیح ارائه می‌دهد و اجتهاد او ناظر به حل مسائل روزآمد جامعه است.[۱۷] نادیده انگاشتن چنین امری با توجه به چالش‌های پیش روی آن منجر به رکود فقه و اجتهاد می‌شود.[۱۸]
نقش اخلاق در اجتهاد
توجه به اخلاق در اجتهاد با به‌کارگیری ضابطه‌مند و روش‌مند آموزه‌های اخلاقی دین به غنای فقه کمک کرده و در رشد و تکامل فرد و جامعه نقش ارزشمندی بر عهده دارد. یکی از اهداف احکام و دستورهای فقهی، تکامل و رشد معنوی و اخلاقی انسان است و توجه مجتهد به اخلاق سبب می‌شود که این هدف مهم، بهتر تأمین شود.[۱۹]
اجتهاد و مرجعیت زنان
زنان مسلمان، هم‌پای مردان به دانش‌اندوزی پرداخته و در این چارچوب، زنان مسلمان بسیاری در طول تاریخ به درجۀ اجتهاد دست یافته‌اند؛ با این حال، یکی از مسائل بحث‌انگیز میان فقیهان و اندیشمندان شیعه، نقش جنسیت در احراز تصدی مناصب سیاسی و دینی بوده است. برخی فقیهان، به عدم شایستگی زنان برای تصدی منصب مرجعیت اعتقاد دارند [۲۰] و برخی دیگر به شایستگی زنان برای تصدی مرجعیت، معتقد هستند.[۲۱]
بنا بر دیدگاه شهید مطهری، هیچ دلیلی بر انحصار امر اجتهاد برای مردان نیست و در صورتی که زن، أعلم از مرد باشد، باید به او رجوع کرد. [۲۲] زنان مجتهد می‌توانند نقش مهمی در تبیین احکام شرعی به‌ویژه در امور مربوط به زنان داشته و از نظر موضوع‌شناسی، در این امور، حاذق‌تر هستند و بهتر می‌توانند به نیازهای دینی زنان در جامعه پاسخ دهند و به ارتقای جایگاه زنان در جامعۀ اسلامی کمک کنند.[۲۳]
کاربرد هوش مصنوعی در اجتهاد
هوش مصنوعی، مجموعه‌ای از تکنولوژی‌ها و روش‌های محاسباتی است که امکان تصمیم‌گیری، پیش‌بینی و انجام وظایف در سطح انسان را با بهره‌گیری از الگوریتم‌‌های یادگیری ماشین، شبکه‌های عصبی مصنوعی، پردازش زبان طبیعی و تحلیل داده‌ها، به ماشین‌ها و سیستم‌های کامپیوتری واگذار می‌کند. امروزه، استفاده از این تکنولوژی نوین در تمامی عرصه‌های زندگی بشر وارد شده است.
متخصصین علوم شناختی معتقدند که سرعت، دقت و قدرت هوش‌مصنوعی در مقایسه با ذهن بشر می‌تواند آن را به ابزاری کارآمد جهت یاری مجتهد در استنباط حکم از منابع تبدیل کند. هوش مصنوعی به‌دلیل قابلیت پردازش بالا و دسترسی به حجم عظیمی از داده‌های دینی می‌تواند در تشخیص و درک مفاهیم فقهی و استخراج احکام شرعی نقش مهمی ایفا کند. البته هوش مصنوعی هنوز در تشخیص و درک کامل مفاهیم فقهی، ناتوان است.[۲۴]
پانویس
- ↑ إبن‌منظور، لسان العرب، بی‌تا، ج3، ص135؛ مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، 1414ق، ج4، ص408؛ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ اجتهاد.
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامۀ اصول فقه، 1389ش، ص69؛ هاشمی گلپایگانی، اجتهاد و تقلید، 1402ش، ص118.
- ↑ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، 1382ش، ص243.
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامۀ اصول فقه، 1389ش، ص71؛ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، 1382ش، ص244.
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامۀ اصول فقه، 1389ش، ص71-76.
- ↑ «پیشینه و تاریخ اجتهاد و استنباط فقهی نزد علمای شیعه»، وب‌سایت آیین رحمت.
- ↑ پاکتچی و گرجی، «اجتهاد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ فخاری، گفتمان‌شناسی اجتهاد معاصر با محوریت فقه حکومتی، 1399ش، ص278.
- ↑ جناتی، «شرایط اجتهاد در نظام اسلامی»، 1374ش؛ معلمی، «نقش اجتهاد در تدوین علوم انسانی اسلامی»، 1389ش، ص119-121.
- ↑ اعرافی، درآمدی بر اجتهاد تمدن‌ساز، 1395ش، ص104-108.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعة، 1416ق، ج27، ص140.
- ↑ «بررسی جایگاه و نقش مرجعیت در جامعه»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی جماران.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، 1376ش، ج20، ص182-183.
- ↑ مبلغی و مشکانی سبزواری، «الزامات روش اجتهاد در شناخت پدیده‌های اجتماعی از دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای»، 1401ش، ص35-41.
- ↑ مصباح‌یزدی، نقش تقلید در زندگی انسان، 1382ش، ص89-95.
- ↑ مطهری، مجموعۀ آثار، 1388ش، ج3، ص202.
- ↑ فخاری، گفتمان‌شناسی اجتهاد معاصر با محوریت فقه حکومتی، 1399ش، ص277-278.
- ↑ جناتی، «شرایط اجتهاد در نظام اسلامی»، 1374ش.
- ↑ مجموعه گفتگوی تأثیر اخلاق در اجتهاد، 1388ش، ص30-48.
- ↑ خوئی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، 1407ق، ج1، ص226.
- ↑ جوادی آملی، زن در آیینۀ جلال و جمال، 1387ش، ص297.
- ↑ مطهری، مجموعۀ آثار، 1384ش، ج29، ص421-422.
- ↑ نجفی کرسامی، «زن و مرجعیت تقلید از منظر فقه امامیه»، 1396ش، ص132.
- ↑ مرادی، «تحلیل و بررسی فوائد و مضرات هوش مصنوعی در اجتهاد»، 1403ش، ص49-57؛ شمسی کوشکی، «نظام مسائل و کاربردهای فناوری هوش مصنوعی در اجتهاد»، 1400ش، ص181-183.
منابع
- إبن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بی‌تا.
- اعرافی، علی‌رضا، درآمدی بر اجتهاد تمدن‌ساز، قم، مؤسسۀ اشراق و عرفان، 1395ش.
- «بررسی جایگاه و نقش مرجعیت در جامعه»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی جماران، تاریخ انتشار: 29 دی 1397ش..
- «پیشینه و تاریخ اجتهاد و استنباط فقهی نزد علمای شیعه»، وب‌سایت آیین رحمت، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1403ش.
- جمعی از محققان، فرهنگ‌نامۀ اصول فقه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389ش.
- جناتی، محمد ابراهیم، «شرایط اجتهاد در نظام اسلامی»، نشریۀ اندیشۀ حوزه، شمارۀ 1، 1374ش.
- جوادی آملی، مرتضی، زن در آیینۀ جلال و جمال، قم، إسراء، 1387ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل‌البیت لإحیاء التراث، 1416ق.
- خوئی، ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، قم، لطفی، 1407ق.
- دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
- شمسی کوشکی، روح‌الله، «نظام مسائل و کاربردهای فناوری هوش مصنوعی در اجتهاد»، نشریۀ حوزه، شمارۀ 187-188، بهار و تابستان 1400ش.
- فخاری، رضا، گفتمان‌شناسی اجتهاد معاصر با محوریت فقه حکومتی، قم، هاجر، 1399ش.
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، قم، مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی، 1382ش.
- مبلغی، احمد و مشکانی سبزواری، عبدالحسین، «الزامات روش اجتهاد در شناخت پدیده‌های اجتماعی از دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای»، نشریۀ تحقیقات انقلاب اسلامی، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1401ش.
- مجموعه گفتگوی تأثیر اخلاق در اجتهاد، به کوشش سعید ضیائی‌فر، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1388ش.
- مرادی، مسعود، «تحلیل و بررسی فوائد و مضرات هوش مصنوعی در اجتهاد»، نشریۀ آفاق علوم انسانی، شمارۀ 84، بهار 1403ش.
- مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
- معلمی، حسن، «نقش اجتهاد در تدوین علوم انسانی اسلامی»، نشریۀ انسان‌پژوهی دینی، شمارۀ 23، بهار و تابستان 1389ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، نقش تقلید در زندگی انسان، قم، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1382ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعۀ آثار، تهران، صدرا، 1384ش.
- نجفی کرسامی، زین‌العابدین، «زن و مرجعیت تقلید از منظر فقه امامیه»، نشریۀ شیعه‌شناسی، شمارۀ 60، زمستان 1396ش.
- هاشمی گلپایگانی، سیدرضا، اجتهاد و تقلید، قم، خاتم النبیین، 1402ش.