مدرسه فیضیه

مدرسه فیضیه؛ بنای تاریخی و مکانی برای تحصیل علوم دینی در شهر قم.

مدرسۀ فیضیه از بناهای مربوط به عصر سلجوقیان است که در سال 617ق با حملۀ مغول با خاک یکسان شد. در عصر صفوی، با رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، این مدرسه توسط شاهطهماسب در سال 934ق بازسازی شد. به همین دلیل، بیشتر تاریخ‌نگاران با توجه به کتیبۀ موجود در سر درِ ایوان جنوبی مدرسه، به سمت صحن کهنه (صحن عتیق حرم حضرت معصومه)، ساخت این بنا را به دوران شاه‌طهماسب صفوی نسبت می‌دهند.

مختصات بنا

وسعت بنای مدرسه در عصر صفویه، کمتر از امروز بوده‌است؛ در انتهای بنای اولیه و در محل کنونیِ حوض مدرسه، بالاخانه مروحی وجود داشت که آن را «مشرق‌الشمسین» به‌معنای محل طلوع دو خورشید می‌نامیدند؛ زیرا هنگام طلوع خورشید، گنبد طلایی حرم حضرت معصومه نیز در جنوب بالاخانه، می‌درخشید. این بنا در زمان فتحعلی شاه پس از تخریب بنای سابق در سال‌های 1213 و 1214ش بازسازی شد و توسعه یافت. مدرسۀ فیضیه دارای چهار ایوان رفیع است و در زمان فتحعلی شاه دارای چهل حجره تحتانی بود. در قرن چهاردهم هجری به‌اهتمام عبدالکریم حائری یزدی، چهل حجرۀ فوقانی بالای حجره‌های پیشین بنا شد. بنای مذکور از آن تاریخ تا امروز، بارها نوسازی شده و توسعه یافته و هم‌اکنون دارای صد حجره، یک کتابخانه، سالن اجتماعات، سالن مطالعه عمومی و تخصصی است. این بنا با 3530 مترمربع مساحت، از یک طرف به مدرسۀ دارالشفا، از طرفی به محوطۀ آستانه و از سوی دیگر به صحن حرم فاطمه معصومه راه دارد. این بنا در تاریخ 9 اسفند 1386ش، با نام مدرسۀ فیضیه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.

وجه نام‌گذاری

این مدرسه در آغاز، به‌دلیل مجاورت با حرم فاطمه معصومه، به «سِتّی فاطمه» مشهور بود. در عصر صفویه، به نام مدرسۀ «آستانه» خوانده شد و در برخی منابع نیز از آن با نام مدرسۀ «معصومیه» یاد شده‌است. از قرن سیزدهم هجری قمری تاکنون به این مکان «فیضیه» می‌گویند. دلیل نامگذاری این مدرسه به فیضیه را حضور، اقامت و تدریس ملامحسن فیض کاشانی در این مدرسه دانسته‌اند.

کاربری

پیش از صفویه و حتی اوایل قاجار، این مدرسه بخشی از آستان فاطمه معصومه دانسته می‌شد و محلی برای استراحت زائران، مسافران، رهگذران و اتراق موقت اهل علم بود. با گذشت زمان و اجتماع طلاب در آن، خصوصاً با احیای حوزۀ علمیه توسط عبدالکریم حائری یزدی، این مدرسه رونق یافت و به امور علمی اختصاص پیدا کرد. در دهۀ چهارم از قرن چهاردهم هجری شمسی با تأثیراتی که حضور امام خمینی و شاگردانش بر فضای این مدرسه داشتند؛ تبدیل به یکی از بزرگ‌ترین مراکز سیاسی- اجتماعی شد. در اوایل انقلاب اسلامی ایران، فیضیه محل دیدارهای عمومی امام خمینی بود. امروزه نیز این مدرسه ماهیت سیاسی- اجتماعی خود را حفظ کرده و مرکزی برای تجمعات سیاسی - مذهبی مردم در کنار عالمان دینی است. به‌عنوان نمونه می‌توان از تجمع همه‌سالۀ مردم قم برای بزرگداشت 9دی، تجمع مردم و طلاب در پی شهادت سردار قاسم سلیمانی در تاریخ 13 دی 1398ش و تجمع طلاب و مردم برای دفاع از مردم افغانستان یاد کرد. لازم به ذکر است با وجود تأثیرات سیاسی که از سوی علمای این مدرسه در جامعه ایجاد می‌شود، کاربرد علمی آن کمرنگ نشده و روزانه 282 کلاس در موضوعات مختلف، توسط 230 استاد در این مدرسه برگزار می‌شود.

دانشمندان مشهور فیضیه

مدرسۀ فیضیه از دیرباز محل تحصیل و زندگی علما و دانشمندان بسیاری بوده‌است. در بالاخانۀ مدرسه که به آن «مشرق‌الشمسین» می‌گفتند، بزرگانی چون شیخ بهایی (953-1031ق)، میرداماد (970-1041ق)، میرفندرسکی (970-1050ق) و صدرالمتألهین (979-1045ق) به ریاضت، تفکر و مکاشفات علمی مشغول بوده‌اند. باوجود بازسازی‌های مکرر، مکانی که این علما در آن حضور داشتند، گرامی شمرده شده و هرگز تبدیل به محل رفت‌وآمد نشده‌است. از دیگر دانشمندانی که در این مکان به تحصیل و تدریس اشتغال داشته‌اند، می‌توان از عبدالکریم حائری یزدی (1238-1315ش)، سید محمدتقی خوانساری (1267-1371ق)، سید صدرالدین صدر (1299-1373ق)، سید محمد حجت كوه‌كمری (1271-1331ش)، سید حسین طباطبایی بروجردی (1254-1340ش)، امام خمینی (1281-1368ش) و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی (1276-1369ش) اشاره کرد. با ورود امام خمینی به این مدرسه در سال 1301ش، روحیۀ سیاسی- اجتماعی در کنار دانش مذهبی، میان طلاب فیضیه ایجاد شد.

حوادث فیضیه

در میان اتفاقاتی که در طول عمر این مدرسۀ تاریخی رخ داده‌است، سه حادثه در دورۀ معاصر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و تأثیرات گسترده‌ای بر جامعه و تاریخ ایران معاصر گذاشته‌است. این رویدادها عبارت‌اند از: حملۀ نیروهای سازمان اطلاعات و امنیت حکومت پهلوی به مدرسۀ فیضیه (1342ش)، سخنرانی امام خمینی در روز عاشورا (1342ش) و تعطیلی این مدرسه توسط حکومت پهلوی (1354-1357ش).

حمله به فیضیه

در تاریخ دوم فروردین 1342ش، برابر با سالروز شهادت امام صادق، مراسم عزایی با حضور طلاب و مردم توسط آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی (1278-1372ش) در مدرسۀ فیضیه برگزار شد. این مراسم به‌دلیل تحریک مردم از سوی فرد ناشناسی، به درگیری انجامید و با دخالت نیروهای ساواک و مأمورانی که با لباس مبدل میان جمعیت بودند، به خشونت کشیده شد. اسناد موجود، از آمادگی و دستور قبلی نیروهای ساواک برای سرکوب علما و مردم حکایت دارد. گزارش‌ها گویای حضور شانزده کامیون سرباز مسلح در اطراف فیضیه است. به گفتۀ برخی، عاملان آن عملیات، نیروهایی متشکل از گارد شاهنشاهی، ارتش و ساواک بودند و فرماندهی عملیات را رئیس ساواک، بر عهده داشت. بی‌حرمتی به مقدسات، ضرب و شتم شدید، خسارت به اموال و دارایی‌های موجود در فیضیه و آسیب‌های جسمی و روحی، را هم مهاجمان و هم شاهدان ماجرا روایت کرده‌اند. همچنین شاهدان عینی، از پرتاب طلاب از پشت‌بام فیضیه و کشتن آنها توسط نیروهای مهاجم سخن گفته‌اند. پژوهشگران، دلیل این سرکوب را نارضایتی شاه از تحریم عید نوروز آن سال توسط علمای حوزه دانسته‌اند. این تحریم در پی اقدام شاه در تصویب طرحی تحت عنوان لوایح شش‌گانه معروف به «انقلاب شاه و ملت» یا «انقلاب سفید» بود. پس از آن حادثه، همدلی‌های بسیاری با آسیب‌دیدگان صورت گرفت که از میان آنها می‌توان به اعلامیه‌های تسلیت از شهرهای مختلفِ کشور به علما و مردم قم و تعطیلی حوزۀ قم و نجف برای همدردی اشاره کرد. امام خمینی نیز در پی آن حادثه، از آسیب‌دیدگان فیضیه عیادت و برای آنها هدایایی تهیه کرد. همچنین با دستور او مردم با شتاب به رسیدگی و پرستاری از مصدومان پرداختند. این حادثه موجب برانگیخته شدن خشم عمومی و روشن شدن موضع حکومت در قبال علما و مذهب شد و به‌دلیل نفوذ معنوی علمای دینی در میان ایرانیان، به نقطۀ عطفی در خیزش ایرانیان علیه حکومت پهلوی بدل شد.

سخنرانی امام خمینی در روز عاشورا

دو ماه پس از حادثۀ فیضیه و در تاریخ دهم محرم 1383ق مصادف با سیزدهم خرداد 1342ش، یکی از ماندگارترین و أثرگذارترین سخنرانی‌های چند قرن اخیر در مدرسه فیضیه برگزار شد. آیت‌الله خمینی در این سخنرانی، به نحوۀ عملکرد حکومت در ادارۀ کشور و اتخاذ تصمیم‌های مخالف اصول اسلامی اعتراض کرد و در دفاع از استقلال ملی کشور در مقابل دخالت‌های بیگانه سخن گفت. وی همچنین به حادثۀ فیضیه اشاره و دوباره آن را محکوم کرد. در آن روز جمعیت زیادی از مردم قم و شهرهای اطراف، در فیضیه حضور داشتند؛ به‌گونه‌ای که مدرسۀ فیضیه، صحن حرم فاطمه معصومه، میدان آستانه تا مسجد امام حسن عسگری مملو از جمعیت بود. این سخنرانی موجب دستگیری امام خمینی و به‌دنبال آن، شکل‌گیری تظاهرات اعتراض‌آمیز در پانزده خرداد شد که با کشتار مردم توسط حکومت پهلوی، خشم مردم شدت بیشتری یافت.

تعطیلی فیضیه

از سال 1342ش هیچ‌گاه شعلۀ قیام در مدرسۀ فیضیه خاموش نشد و همه‌ساله در سالروز اتفاقات 1342ش، محلی برای اعتراض بود. در هفدهم خرداد سال 1354ش نیز چهارصد نفر از طلاب برای بزرگداشت قیام و اعتراض به حکومت پهلوی، در فیضیه تحصن کرده بودند که با واکنش نیروهای امنیتی مواجه شدند. پس از این اتفاق، حکومت پهلوی برای جلوگیری از تأثیرات این مدرسه بر افکار عمومی، آن را تعطیل و طلاب را از فیضیه اخراج کرد. این تعطیلی تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357ش به طول ادامه داشت.

منابع

• «اخبار تجمع فیضیه قم»، خبربان، تاریخ بازدید: 24 مرداد 1401ش.
• «از نام‌های قبلی مدرسه فیضیه تا تشکیل هیئت‌مدیره توسط مراجع تقلید»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 31 فروردین 1395ش.
• امام خمینی، سید روح‌الله، «سخنرانی در جمع روحانیون و اهالی قم (شاه و اسرائیل، اساس گرفتاری‌ها)»، در صحیفه امام، ج1، 1378ش.
• «بازخوانی سخنرانی تاریخی امام در آستانه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲»، در پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 14 خرداد 1399ش.
• «حمله به فیضیه؛ سرآغاز انحطاط رژیم پهلوی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 2 فروردین 1398ش.
• درخشانی، محمد، «مدارس عصر صفوی»، مجله تاریخ نو، شماره 19، تابستان 1396ش.
• دوانی، علی و محمدحسین ناصرالشریعه، تاریخ قم، تهران، رهنمون، 1383ش.
• رجایی‌نژاد، محمد و عبدالوهاب فراتی، «بررسی و تحلیل نقش مدرسه فیضیه در تجدید حیات شیعه»، مجله ژرفاپژوه، شماره 4 و 5، تابستان و پاییز 1394ش.
• روحبخش، رحیم، «روضه فیضیه»، مجله زمانه، شماره 7و8، فروردین و اردیبهشت 1382ش.
• شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، ج1، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، 1352ش.
• شیخ بهایی، محمد بن حسین، بخشی از دست‌نوشته‌های آثار علامه دوران شیخ بهاءالدین عاملی، به کوشش سیدمحمود مرعشی و میرمحمود موسوی، قم، کتابخانه عمومی حضرت آيت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی (ره)، 1378ش.
• «فیضیه، مدرسه»، وب‌سایت دانشنامه تاریخ معماری و شهرسازی ایران، تاریخ بازدید: 23 مرداد 1401ش.
• محرمی، محمدعلی، «حمله به فیضیه، اولین قدم سقوط پهلوی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 30 مرداد 1401.
• «مدرسه فیضیه»، وب‌سایت مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی دفتر قم، تاریخ درج مطلب: 23 اردیبهشت 1398ش.
• «مروری بر نمونه‌های تحریم عید نوروز در تاریخ معاصر ایران»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ انتشار: 1 فروردین 1397ش.
• «معرفی فیضیه قم»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 30 تیر 1397ش.