مقاومت لبنان
مقاومت لبنان؛ جریان‌های فکری و گروه‌های ضد سلطۀ غرب و اسرائیل در لبنان.
مقاومت لبنان، به جریان‌های فکری و گروه‌های سیاسی و نظامی اطلاق می‌شود که در لبنان علیه بی‌عدالتی‌های ساختاری داخلی در حق اقلیت‌های مذهبی و همچنین در مقابل اندیشه و فعالیت‌های سلطۀ غرب و اشغالگری اسرائیل مبارزه می‌کنند. مقاومت لبنان در طول حیات تاریخی خود دست‌آوردهای زیادی داشته است که در بعد داخلی ارتقای جایگاه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شیعیان و در بعد خارجی اخراج اسرائیل از جنوب لبنان و پیروزی در جنگ 33روزه با رژیم صهیونیستی، از جملۀ آنها است.
مفهوم‌شناسی
مقاومت در ادبیات جامعه‌شناسی دینی یک جریان فکری، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و نظامی مبتنی بر اندیشه‌های عاشورایی شیعه است که تحت تأثیر انقلاب اسلامی ایران در مقابل سلطه‌گری غرب به‌ویژه آمریکا شکل گرفته است.[۱] مقاومت در کشور لبنان نیز امروزه در برابر سلطۀ استعماری غرب و اشغالگری رژیم صهیونسیتی مبارزه می‌کند.[۲]
تاریخچه
بر اساس منابع تاریخی، مقاومت در لبنان با زندگی شیعیان گره خورده است و با ورود ابوذر غفاری به جنوب لبنان در زمان خلافت عثمان آغاز می‌شود.[۳] ابوذر غفاری به‌دلیل روحیۀ انقلابی و ایستادگی در برابر انحرافات دستگاه حکومتی وقت به شام تبعید و در ادبیات تشیع به نماد عدالت‌خواهی و مقاومت تبدیل شد.[۴] در تاریخ تحولات پر فرازوفرود شیعیان در لبنان، روحیۀ عدالت‌طلبی و مقاومت برگرفته از سیرۀ امام حسین و بزرگان تشیع عامل مهم ماندگاری و بالندگی آنها در لبنان بوده است. به باور پژوهشگران لقب «شهید اول» و «شهید ثانی» برای دو تن از علمای بزرگ تاریخ شیعیان لبنان «محمد بن جمال‌الدین مکی عاملی» و «زین‌الدین عاملی جُبَعی» نشان‌دهندۀ فشارهای دستگاه‌های حاکم بر بزرگان شیعه و مقاومت شیعیان در برابر آنها تا لحظۀ شهادت است.[۵] این روش زندگی در تاریخ مقاومت لبنان در قرن‌های بعدی تا دوران معاصر ادامه پیدا کرد. برای مثال تبعیض نظام‌مند دوران عثمانی علیه شیعیان لبنان تا امروز نیز ادامه دارد، اما مقاومت شیعیان باعث رسمیت مذهب شیعه در لبنان و بالندگی آنها در عرصه‌های مختلف شده است.[۶]بعد از اشغال سرزمین فلسطین در 1948م[۷] و اشغال جنوب لبنان در 1982م توسط رژیم صهیونیستی،[۸] مقاومت لبنان هویت و ابعاد تازه پیدا کرده است؛ گروه‌های مختلف شیعیان در قالب «جنبش امل» علاوه‌بر ایستادگی در برابر استبداد داخلی، مقاومت در برابر نظام سلطۀ جهانی و اشغالگری اسرائیل را به‌صورت سازمانی مدیریت کردند[۹] و سپس تشکیل «حزبالله» به رهبری روحانیان برجستۀ لبنان، توان قدرت نرم و سخت مقاومت لبنان را افزایش داد.[۱۰]
زمینه‌های تاریخی و سیاسی
به نظر جامعه‌شناسان ضدیت جنبش‌های اجتماعی همواره در برابر یک دشمن یا زمینه‌های تهدیدکننده قابل تحلیل است.[۱۱] پژوشگران این زمینه‌های توجیۀ‌کنندۀ مقاومت در لبنان را استبداد داخلی علیه شیعیان، استعمار غرب و اشغالگری اسرائیل می‌دانند؛ فشارها و محرومیت‌های داخلی شیعیان را در معرض تبعیض شدید و گاهی قتل‌عام‌های بزرگ قرار داده بود و آنها با صبر و مقاومت از پیچ‌های خطرناک تاریخ گذر کردند.[۱۲] حضور استعماری کشورهای غربی در لبنان به‌ویژه در قرن بیستم با ایجاد اختلاف میان اقلیت‌های مذهبی، کشتار، غارت و تهاجم فرهنگی همراه بود. برای مثال قدرت‌گرفتن دین مسیحیت در دهۀ 60 قرن بیستم در لبنان و گسترش سبک زندگی غربی در این کشور متأثر از نفوذ و تسلط تاریخی فرانسه بر لبنان است.[۱۳] از طرف دیگر لبنان از ابتدای اشغال رسمی فلسطین توسط رژیم صهیونستی در ۱۹۴۸م تا اکنون 9 بار هدف هجوم گستردۀ رژیم صهیونیستی قرار گرفته و صدها هزار نفر کشته و زخمی و تعداد زیادی از مردم لبنان آواره شده و میلیاردها دلار به بخش‌های اقتصادی این کشور خسارت وارد کرده است.[۱۴]به‌همین دلیل امروزه مقاومت لبنان هویت صهیونیزم‌ستیز دارد[۱۵] و اکثر احزاب و مردم لبنان با آن همراه شده‌اند.[۱۶]
ویژگی‌های مقاومت لبنان
1. مقاومت لبنان ریشه در سبک زندگی دینی و تقابل دو تفکر «مادی و معنوی» و «سازش و ایستادگی» دارد. بیشتر رهبران آن از میان روحانیان برجستۀ شیعه برخاسته‌اند[۱۷] که با تأسی به سیرۀ امام حسین همواره ایستادگی و شهادت را بر تسلیم ترجیح داده‌اند.[۱۸]
2. مقاومت لبنان از دل محرومیت‌های تاریخی برخاسته و مردم‌محور بوده و به‌دلیل مبانی دینی صبر و تسلیم‌ناپذیری، چالش‌ها را تبدیل به فرصت کرده است.[۱۹]
3. پیروان اهل سنت به‌دلیل برخوداری از حمایت‌های حاکمیت سیاسی در دوران‌های مختلف از جمله دورۀ عثمانی، با طبقۀ حاکم همکار بودند، اما بعد از اشغال سرزمین فلسطین و جنوب لبنان توسط اسرائیل با مقاومت لبنان همراه شده‌اند.[۲۰]
4. نگاه مقاومت لبنان جهان‌شمول و تمدنی است؛ مهاجرت علمای برجستۀ جبل عامل و ترویج فرهنگ دینی در خاورمیانه[۲۱] و امروزه ایستادگی حزبالله در برابر جهان سلطه و اسرائیل، این ویژگی را نشان می‌دهد.[۲۲]
5. مقاومت لبنان با پیروی از سیرۀ پیامبر اسلام و با الهام از انقلاب اسلامی ایران، مخالف جدی تفکیک دین از سیاست است.[۲۳]
6. در کنار فعالیت‌های نظامی علیه نظام سلطه و اشغال‌گران، مقابله با تهاجم فرهنگی غرب، تقویت بنیادهای اعتقادی، محرومیت‌زدایی و تأسیس نهادهای مختلف اجتماعی، بهداشتی، تبلیغاتی و فرهنگی جزء مهم‌ترین ویژگی‌های مقاومت لبنان است.[۲۴]
سازمان‌های مقاومت لبنان
بعد از اشغال سرزمین فلسطین توسط اسرائیل در 1948م، مقاومت لبنان ساختارمند شد و گروه‌های زیادی برای مقابله با اشغالگری اسرائیل تشکیل شد، ازجمله:
1. جماعت الاسلامیه
جماعت الاسلامیه در ۱۹۴۸م در بیروت تأسیس شد و هدف اصلی آن مقاومت در برابر رژیم صهیونیستی و احیای معنوی جامعۀ اسلامی در پاسخ به شکست اعراب در جنگ با اسرائیل بود. رهبر اصلی این جنبش «فتحی یکن»، از مخالفان جدی تفکیک دین از سیاست بود. همچنین وی در راستای احیاگری اسلامی با کمونیسم مخالفت جدی داشت و همه را به جهاد علیه مارونی‌ها (فرقۀ مسیحی) و رژیم صهیونیستی فرا می‌خواند و با اخوان المسلمین سوریه و مصر نیز ارتباط نزدیک داشت.[۲۵]
2. جنبش التوحید الاسلامی
این جنبش در ۱۹۸۲م توسط «شیخ سعید شعبان» در طرابلس پایه‌گذاری شد و علی‌رغم اختلافاتی که با شیعیان لبنان دارد، همراه حزبالله علیه شکست اسرائیل شرکت داشت و از جمله در نبرد با اسرائیل در ۱۹۸۸م نیز فعالانه شرکت کرد.[۲۶]
3. جنبش امل
جنبش «امل» مخفف «افواج المقاومه اللبنانیه» (گردان‌های مقاومت لبنانی) از مهم‌ترین و ریشه‌دارترین گروه‌های مقاومت است که مبارزۀ سازمانی با اسرائیل را آغاز کرد.[۲۷] این جنبش در 1674م توسط امام موسی صدر تأسیس شد و «مصطفی چمران» اولین فرمانده آن بود. پس از ربوده‌شدن موسی صدر، این جنبش از افراد ارزشی خالی شد زیرا بیشتر مسئولان باایمان آن به جنبش حزبالله منتقل شدند و به‌همین دلیل وابستگی این جنبش به سوریه افرایش پیدا کرد. در حال‌حاضر به‌رغم ضعف گفتمان دینی و سیاسی در این جنبش اما به سبب پشتیبانی سوریه از آن، در ساختار قدرت لبنان جایگاه ویژه‌ای دارد[۲۸] و از مقاومت لبنان پشتیبانی می‌کند.[۲۹]
4. حزبالله
حزبالله از ارکان اصلی مقاومت لبنان و مهم‌ترین جنبش اسلامی متأثر از انقلاب اسلامی ایران است که در ۱۹۸۲م هم‌زمان با اشغال نیمی از خاک لبنان به دست اسرائیل و جنگ‌های داخلی لبنان به وجود آمد. این گروه در آن زمان در سه حوزۀ جنگ علیه اشغالگری اسرائیل، نیروهای نظامی غرب و دولت «امین جمیّل» که با فشار اسرائیل روی کار آمده بود، وارد عمل شد.[۳۰] مبارزه با رژیم صهیونیستی تا نابودی کامل آن هدف اصلی حزبالله بوده و در این راه شهدای بسیاری نیز داده است. از معروف‌ترین رهبران این حزب شیخ راغب حرب، سیدعباس موسوی، عماد مغنیه معروف به حاج رضوان و سیدحسن نصرالله هستند.[۳۱]
چهره‌های مشهور و تأثیرگذار مقاومت لبنان
1. امام موسی‌صدر
امام موسی‌صدر فقیه و اندیشمند معروف شیعه، از ایران به لبنان هجرت کرد و با تأسیس مجلس اعلای شیعیان لبنان و جنبش امل، اندیشه و فرهنگ مقاومت را در این کشور نهادینه کرد. وی خالق شعار معروف «اسرائیل شر مطلق است» بود و با عادی‌سازی روابط کشورهای اسلامی با اسرائیل همواره مخالفت می‌کرد.[۳۲]او با مطالعه و درک محرومیت همه‌جانبۀ شیعیان لبنان، با تأسیس مؤسسههای علمی، فرهنگی، درمانی و نظامی، تحولات مهمی در زندگی اجتماعی سیاسی مردم محروم لبنان پدیدآورد و بنیادهای فکری، معنوی و اقتصادی مقاومت لبنان را استحکام بخشید.[۳۳]
2. مصطفی چمران
مصطفی چمران شخصیت مبارز و سیاستمدار برجستۀ ایرانی است که در مدت اقامت هشت‌سالۀ خود در لبنان در پایه‌ریزی مقاومت لبنان نقش محوری داشت. او با کمک امام موسی‌صدر سازمان «حرکت محرومین» و سپس جناح نظامی آن جنبش امل را بر اساس مبانی اسلامی پی‌ریزی کرد.[۳۴]
3. سیدعباس موسوی
سیدعباس موسوی، روحانی برجستۀ لبنانی که با هم‌فکری جمعی از علمای شیعۀ لبنان و گروهی از شاگردان خود، جنبش انقلابی حزبالله لبنان را بنیان نهاد و به‌عنوان دبیر کل این حزب، در تحکیم پایه‌های مقاومت لبنان و محبوبیت حزبالله نقش مهم داشت.[۳۵] آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، در پیامی به مناسبت شهادت سیدعباس موسوی، وی را شخصیت عالی‌قدر، شجاع، بااخلاص و هوشمند توصیف کرد که علم را با عمل، گفتار را با صدق و فداکاری را با درایت توأم کرده بود.[۳۶]
4. سیدحسن نصرالله
سیدحسن نصرالله روحانی برجستۀ شیعه و سیاستمدار سرشناس لبنانی مشهور به «سید مقاومت»، دومین دبیرکل حزبالله لبنان است که به‌دلیل مبارزۀ موفق با رژیم صهیونیستی و دفاع از آرمان فلسطین، در جهان اسلام به‌عنوان یکی از شخصیت‌های تاثیرگذار در دوران معاصر و الگوی مقاومت اسلامی شناخته می‌شود و در میان آزادی‌خواهان جهان، محبوبیت فراوانی دارد. روزنامۀ آمریکایی نیویورک‌تایمز در سال ۲۰۰۶م طی گزارشی با عنوان «جهان عرب اسطورۀ خود را در رهبر حزبالله پیدا کرده» سیدحسن نصرالله را «قوی‌ترین فرد خاورمیانه» توصیف کرد.[۳۷]
دست‌آوردها
1. دفاع از هویت دینی
شیعیان لبنان تجاوز اسرائیل به حاک فلسطین و جنوب لبنان را بالاتر از استعمار تلقی می‌کنند و معتقدند که این تهاجم علی‌رغم نفی تمامیت ارضی و تجاوز به جغرافیای سیاسی، تجاوز به هویت اسلامی و نابودکردن باورهای اسلامی محسوب می‌شود. تجاوز اسرائیل باعث شد تا پراکندگی‌های موجود بین گروه‌های مختلف شعیه، از بین برود و از شکاف بین نیروهای مقاومت کاسته شود.[۳۸]
2. تقریب مذاهب
مقاومت در برابر اسرائیل، تنش‌های مذهبی میان فرقه‌های اسلامی را کاهش داده و به تقریب مذاهب کمک کرده است. حتی این تقریب، در محور مقاومت میان گروه‌های مبارز فلسطینی نیز به وجود آمده است. برای مثال وقتی حزبالله لبنان در صحنۀ نبرد با رژیم صهیونیستی قرار گرفت، نیروهای جنبش أمل، سازمان جهاد اسلامی، حزب الدعوه، جنبش فتح و تمام جریان‌های سیاسی متأثر از انقلاب اسلامی ایران در کنار آن قرار گرفتند.[۳۹]
3. محرومیت‌زدایی
جریان فکری و تاریخی مقاومت لبنان با تأسیس‌نهادهای مختلف و مبارزه با فقر اقتصادی و فرهنگی، بنیه‌های اجتماعی مقاومت را تقویت کرده است. ایستادگی در مقابل انواع تهاجم فرهنگی دشمن، تأسیس مساجد، مدارس حوزه‌های علمیه، درمانگاه، بیمارستان، مجله، روزنامه، رادیو، تلوزیون، مراکز توان‌بخشی معلولان و نگهداری یتیمان توسط مقاومت لبنان به محرومیت‌زدایی از مناطق مختلف لبنان و جلب حمایت‌های مردمی برای جریان مقاومت، کمک کرده است.[۴۰]
4. انسجام اجتماعی و سیاسی
اکثریت احزاب و جریانات سیاسی لبنان با وجود تفاوت دیدگاه‌ها، با مقاومت لبنان و به‌ویژه حزبالله، در اتحاد کامل قرار گرفته‌اند. برای مثال افرادی همچون سعد حریری، نخست‌وزیر سابق لبنان که مدت‌ها از سیاست کناره‌گیری کرده و موضع‌گیری چندانی در فضای لبنان نداشت در حمایت از مردم فلسطین و لبنان در کنار حزبالله قرار گرفت. همچنین حزب مسیحی «جریان ملی آزاد» با صراحت اعلام کرد در کنار مقاومت و هر گروهی که با اسرائیل مقابله کند می‌ایستد.[۴۱]
5. اخراج اسرائیل از جنبوب لبنان
آزادسازی بخش بزرگی از اراضی اشغالی جنوب لبنان در سال 2000م، تحمیل شکست بزرگ و تاریخی به نیروهای رژیم صهیونیستی در جنگ 33 روزۀ 2006م و رهایی اسیران لبنانی و فلسطینی در 2008م در مقابل تحویل جنازۀ دو نظامی اسرائیلی از دست‌آوردهای مهم مقاومت لبنان به رهبری حزبالله است که باعث تغییر معادلات نظامی و سیاسی در خاورمیانه شد.[۴۲] همچنین مبارزه با داعش در سوریه و آزادسازی القصیر از مهم‌ترین دست‌آورد مقاومت لبنان در سوریه بوده است.[۴۳]
تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر مقاومت لبنان
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، کانون مبارزه با اسرائیل از جهان عرب به ایران منتقل شد. جنبش‌های اسلامی پس از انقلاب اسلامی اصولی مانند جهاد، شهادت و فداکاری که نماد حرکت‌های انقلابی شیعیان و شعار انقلاب اسلامی است به‌عنوان اصول اساسی و به‌صورت تکلیف دینی پذیرفته‌اند. مقاومت لبنان نیز با الهام از آموزه‌های انقلاب اسلامی روش‌های مبارزات فرهنگی و نظامی در برابر نظام سلطه و اشغالگری اسرائیل را در لبنان به‌ویژه مناطق جنوب این کشور، نهادینه کردند.[۴۴]
پانویس
- ↑ نساج و دیگران، «مبانی نظری محور مقاومت اسلامی با نگاهی بر انتر ناسیونالیسم اسلامی»، 1400ش، ص207-208.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص321-325.
- ↑ مكی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، 1991م، ص۳۴.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۸ق، ج۸، ص۲۵۶.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص75.
- ↑ الحسینی، «وضعیت شیعیان لبنان، قبل و بعد از تأسیس مجلس اعلا»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام مصی صدر.
- ↑ فیروزآبادی، کشف الاسرار صهیونیسم، ۱۳۹۳ش، ص۲۹.
- ↑ «روایتی از پنج شکست اسرائیل مقابل لبنان»، وب‌سایت مشرق نیوز.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص318.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص321-325.
- ↑ روشه، تغییرات اجتماعی، 1374ش، ص166.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص266.
- ↑ مرکز الاستشارات و البحوث، لبنان، تاریخ، جامعه و سیاست، 1388ش، ص73.
- ↑ «ریشه‌های دشمنی اسرائیل با لبنان و معادلات حمله زمینی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ کرمی اوتادی و عظیمی دولت‌آبادی، «تبیین جامعه شناختی و ساختاری جنبش حزبالله لبنان»، 1402ش، ص114.
- ↑ «همبستگی مردم لبنان در جنگ علی رغم اختلافات سیاسی»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ آقاجانی، علی، «تحلیلی بر بازتاب انقلاب اسلامی در لبنان: امتداد حزب الله»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ عیسی‌زاده، «ماندگاری فرهنگ عاشورا در فرهنگ مقاومت»، 1403ش، ص99-100.
- ↑ «شیعیان لبنان در گذر تاریخ»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ مفیدنژاد، «لبنان، از نگاهی متفاوت»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ «روحانیت و جنبش‌های اسلامی لبنان»، وب‌سایت تبیان.
- ↑ اسداللهی، جنبش حزب الله، گذشته و حال، 1382ش، ص69-70.
- ↑ مفیدنژاد، «لبنان، از نگاهی متفاوت»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص322-324.
- ↑ مفیدنژاد، «لبنان، از نگاهی متفاوت»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ مفیدنژاد، «لبنان، از نگاهی متفاوت»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ طباطبایی، سیدصادق، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی، 1387ش، ج2، ص99.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص216-217.
- ↑ «ماجرای نبرد مسلحانه جنبش امل و حزبالله در دهه‌ی 60 چه بود؟/نقش سپاه در تشکیل حزب الله/ آیا ایران و حزب الله اختلاف سلیقه دارند؟»، وب‌سایت مشرق نیوز.
- ↑ اسداللهی، جنبش حزبالله، گذشته و حال، 1382ش، ص16.
- ↑ «دربارۀ لبنان»، وب‌سایت سفارت جمهوری اسلامی ایران در لبنان.
- ↑ «امام موسی صدر؛ مردی که اندیشه و فرهنگ مقاومت را نهادینه کرد»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ بقرادونی، رسول صلح، 1394ش، ص۷۴–۷۵.
- ↑ چمران، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید مصطفی چمران، ۱۳۷۸ش، ص184.
- ↑ «درباره عباس موسوی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «شهید حجت الاسلام سید عباس موسوی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «شهید سید حسن نصرالله؛ «سید مقاومت» و اسطوره جهان عرب»، وب‌سایت خبرگزاری مشرق.
- ↑ کرمی اوتادی و عظیمی دولت‌آبادی، «تبیین جامعه‌شناختی و ساختاری جنبش حزبالله لبنان»، 1402ش، ص114.
- ↑ «دربارۀ لبنان»، وب‌سایت سفارت جمهوری اسلامی ایران در لبنان.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص321-325.
- ↑ «همبستگی مردم لبنان در جنگ علی رغم اختلافات سیاسی»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ «دربارۀ لبنان»، وب‌سایت سفارت جمهوری اسلامی ایران در لبنان.
- ↑ «مختصات راهبردی اولین تجربه عملیات برون مرزی حزب الله»، وب‌سایت مشرق نیوز.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص385.
منابع
- آقاجانی، علی، «تحلیلی بر بازتاب انقلاب اسلامی در لبنان: امتداد حزبالله»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 3 مهر 1403ش.
- ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، بی‌جا، دار إحیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ق.
- اسداللهی، مسعود، جنبش حزبالله، گذشته و حال، تهران، پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی، 1382ش.
- «امام موسی صدر؛ مردی که اندیشه و فرهنگ مقاومت را نهادینه کرد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۴ آذر ۱۴۰۰ش.
- بقرادونی، کریم، رسول صلح، مصاحبه چاپ‌شده در ویژه‌نامه همایش و گفتگو برای زندگی، تجربه امام‌موسی صدر، تهران، قم، مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام‌موسی صدر، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- چمران، مصطفی، لبنان: گزیده‌ای از مجموعه سخنرانی‌ها و دست نوشته‌های شهید دکتر مصطفی چمران دربارۀ لبنان، تهران، بنیاد شهید چمران، ۱۳۷۶ش.
- چمران، مصطفی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید مصطفی چمران، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۸ش.
- الحسینی، نهاد، «وضعیت شیعیان لبنان، قبل و بعد از تأسیس مجلس اعلا»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام موسی صدر، تاریخ بازدید: 3 آبان 1403ش.
- «درباره عباس موسوی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 27 بهمن 1398ش.
- «دربارۀ لبنان»، وب‌سایت سفارت جمهوری اسلامی ایران در لبنان، تاریخ بازدید: 23 مهر 1403ش.
- «روایتی از پنج شکست اسرائیل مقابل لبنان»، وب‌سایت مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۶ فروردین ۱۳۹۶ش.
- «روحانیت و جنبش‌های اسلامی لبنان»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1389ش.
- روشه، گی، تغییرات اجتماعی، ترجمۀ منصور وثوقی، تهران، نی، 1374ش.
- «ریشه‌های دشمنی اسرائیل با لبنان و معادلات حملۀ زمینی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۵ مهر ۱۴۰۳ش.
- «سیدحسن نصرالله به شهادت رسید»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 8 مهر 1403ش.
- «شهید حجت‌الاسلام سید عباس موسوی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 28 بهمن 1370ش.
- «شهید سید حسن نصرالله؛ سید مقاومت و اسطوره جهان عرب»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: 8 مهر 1403ش.
- «شیعیان لبنان در گذر تاریخ»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1403ش.
- «مختصات راهبردی اولین تجربه عملیات برون مرزی حزبالله»، وب‌سایت مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: ۳ تیر ۱۳۹۲ش.
- طباطبایی، سیدصادق، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر سیدصادق طباطبایی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۷ش.
- عیسی‌زاده، عیسی، «ماندگاری فرهنگ عاشورا در فرهنگ مقاومت»، مجلۀ ره‌توشه، شمارۀ 14، تابستان 1403ش، ص99-100.
- فیروزآبادی، سید حسن، کشف الاسرار صهیونیسم، تهران، دانشگاه عالی دفاع ملی، ۱۳۹۳ش.
- کرمی اوتادی، محمد و عظیمی دولت‌آبادی، امیر، «تبیین جامعه شناختی و ساختاری جنبش حزبالله لبنان»، فصلنامۀ اندیشۀ سیاسی در اسلام، شمارۀ 36، تابستان 1402ش.
- مرکز الاستشارات و البحوث، لبنان، تاریخ، جامعه و سیاست، تهران، مؤسسۀ مطالعات و اندیشه‌سازان نور، 1388ش.
- مفیدنژاد، مرتضی، «لبنان، از نگاهی متفاوت»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 3 آبان 1403ش.
- مكی، محمدعلی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، بیروت، دار النهار للنشر، 1991م.
- نساج، حمید و دیگران، «مبانی نظری محور مقاومت اسلامی با نگاهی بر انترناسیونالیسم اسلامی»، فصلنامه راهبرد، شماره 99، سال 1400ش.
- نوری، داوود، شیعیان لبنان (وضعیت سیاسی- اجتماعی پس از انقلاب اسلامی ایران)، قم، شیعه‌شناسی، 1389ش.
- «همبستگی مردم لبنان در جنگ علی‌رغم اختلافات سیاسی»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 2 آبان 1403ش.