خاورمیانه

خاورمیانه؛ منطقه‌ای مهم از نظر اقتصادی و سیاسی، در غرب آسیا و شمال آفریقا.

خاورمیانه، اصطلاحی سیاسی و جغرافیایی است که برای تعیین کشورهای واقع در جنوب غرب آسیا و نیز شمال شرقی آفریقا به‌کار می‌رود. از جمله کشورهای عضو خاورمیانه می‌توان به ایران، عربستان، افغانستان، پاکستان، امارات متحده عربی، بحرین، سوریه، اردن و لبنان اشاره کرد.

واژه‌شناسی

خاورمیانه، سرزمینی با ویژگی‌های گوناگون است که توسط اروپاییان نام‌گذاری و برای نخستین‌بار توسط آمریکایی‌ها استفاده شد. منظور از خاورمیانه، منطقه‌ای در اطراف خلیج فارس است که اگر از اروپا به آن نگاه کنیم نه نزدیک است (خاور نزدیک شامل مناطق بین دریای مدیترانه و خلیج فارس) و نه دور (خاور دور شامل مناطق ساحلی اقیانوس آرام)، بلکه میانه (خاور میانه) است. این واژه در زبان انگلیسی به‌صورت «Middle East» خوانده شده و در زبان عربی نیز به «الشرق‌الاوسط» معروف است. برخی کارشناسان بر این باورند که اصطلاح خاورمیانه، تنها برای اروپاییان حامل مفهوم بوده و آنها از زاویۀ غرب به این منطقه نگاه کرده و نام خاورمیانه را برگزیده‌اند. این در حالی است که مرکز نداشتن کرۀ زمین، از نظر هندسی، از بدیهیات بوده و نمی‌توان هیچ نقطه‌ای را به‌عنوان مرکز جهان متصور شد. بنابراین، اصطلاح خاورمیانه، تنها برای گروهی از مردم در یک نقطۀ جهان معنا داشته و اصطلاح بهتر برای این منطقه را «غرب آسیا» معرفی کرده‌اند.

پیشینه

این اصطلاح، برای نخستین‌بار، توسط یک مورخ آمریکایی در 1902م، به کار گرفته شد. او، برای تشریح منطقۀ خلیج فارس، از واژه خاورمیانه استفاده کرد. شواهدی دیگر نیز به استفاده از این واژه، توسط وزارت خارجه بریتانیا، در اواسط دهۀ 19 میلادی وجود دارد. این مفهوم، در طول جنگ جهانی دوم و درست در زمانی که مقر نیروهای بریتانیا و متفقین در قاهره بود (معروف به مقر خاورمیانه)، برای جهانیان روشن شد.

جغرافیای خاورمیانه

در تعریف این اصطلاح سیاسی، هیچ محدوده دقیقی برای خاورمیانه در نظر گرفته نشده و هیچ تعریف ثابتی برای آن وجود ندارد. کشورهای ترکیه، ایران، فلسطین، اردن، سوریه، لبنان، عراق، عربستان، یمن، عمان، امارات متحدۀ عربی، قطر، بحرین، مصر و لیبی، به‌طور قطع، عضو خاورمیانه که به‌عنوان پل ارتباطی بین سه قارۀ اروپا، آسیا و آفریقا است، محسوب می‌شوند. برخی از کشورهای دیگر مانند سودان، قبرس، الجزایر، تونس و مراکش نیز گاهی به این لیست اضافه می‌شوند.

دین در خاورمیانه

خاورمیانه، از نخستین خاستگاه‌های تمدن بشری در جهان محسوب می‌شود. این منطقه، مهد اصلی سه دین و آیین یکتاپرستی یعنی یهودیت، مسیحیت و اسلام است. همچنین، کارشناسان، خاورمیانه را مهد ادیان غیر ابراهیمی مانند دین زردشتی، آیین مهر و مانوی می‌دانند.

پیدایی ملی‌گرایی در خاورمیانه

ظهور اندیشه ملی‌گرایی در خاورمیانه، منشأ بسیاری از تحولات منطقه‌ای شد. این اندیشه متأثر از عواملی همچون فروپاشی حکومت عثمانی، شکل‌گیری دولت‌های جدید، تأسیس مدارس و افزایش آگاهی‌های سیاسی بوده است. این ملی‌گرایی، به‌صورت هم‌زمان سبب پیدایش ملی‌گرایی عرب، ترک، ایرانی و یهودی در خاورمیانه شد. احزاب و جمعیت‌های مختلفی در شهرهای بیروت، دمشق، بغداد و قاهره (در توسعۀ ملی‌گرایی عرب) تشکیل شدند که گروهی از آنها، خواهان خودمختاری اعراب در چهارچوب حکومت عثمانی و گروهی دیگر نیز خواهان تحول در دولت عثمانی و حتی جدایی از آن حکومت بودند. ملی‌گرایی ترک نیز توسط جنبش ترک‌های جوان، صورت گرفته و بنای تأسیس جمهوری ترکیه، به رهبری مصطفی کمال آتاتورک را فراهم کردند. در ایران نیز، از اوایل قرن چهاردهم قمری، ملی‌گرایی ایرانی در میان روشنفکران نوگرا رواج یافت. هدف اصلی آنها، ایجاد حکومتی متمرکز و مقتدر بود که به فساد حکومتی پایان دهد.

جنگ جهانی اول و شکل‌گیری دولت‌های جدید

کارشناسان بر این باورند که پیش از شروع جنگ جهانی اول، قلمروهای سیاسی در منطقۀ خاورمیانه، به چهار گروه قبیله‌ای، کشورهای مستقل، امپراتوری‌ها (دارای قلمروهای وسیع حکومتی) و قلمروهای مستعمراتی، تقسیم می‌شدند.

حکومت عثمانی در مقابل متفقین قرار گرفت. به‌همین دلیل، دولت انگلیس، از شورش اعراب علیه دولت عثمانی حمایت و قدرت عثمانی را تضعیف کرد. با پایان یافتن جنگ جهانی اول، دولت‌های عربی در حکومت عثمانی که تجربه‌هایی در زمینه‌های آموزش کشورداری، دانش حکومت، ارتباط با دیوان‌سالاری حکومتی، تبعیت از اصول و قوانین جدید از طریق سرشماری، ثبت اراضی، اداره امور مالیاتی و نیز خدمت سربازی کسب کرده بودند، اجازه یافتند که ضمن پذیرش قیمومت دولت‌های بزرگ (انگلستان و فرانسه)، به‌صورت کشورهای مستقل درآیند. به‌دلیل نارضایتی ملت‌ها، از مستعمره شدن کشورهای خود، هدف جدید دولت‌های عرب، کسب استقلال از حکومت‌های استعماری شد. به این ترتیب، پس از جنگ جهانی اول، دولت‌های جدید روی کار آمدند و تلاش کرند تا به‌تدریج خود را در جامعه بین‌الملل تثبیت کنند. هرچند، این تحولات منطقه‌ای، مشکلات بزرگی را در ادامه به همراه داشت، مانند اشغال فلسطین توسط صهیونیست‌ها، منازعه اعراب و اسرائیل و درنهایت بی‌ثباتی سیاسی کشورهای خاورمیانه.

جنگ جهانی دوم و پیامدهای آن

در طول جنگ جهانی دوم، کشورهای عضو خاورمیانه، به‌صورت مستقیم در جنگ شرکت نکردند. اما، به‌دلیل مستعمره بودن بسیاری از دولت‌های عربی، آنها با وعدۀ استقلال، به حمایت از کشورهای انگلیس و فرانسه پرداختند. با پایان یافتن جنگ، دولت‌های استعمارگر، به وعده‌های خود عمل نکردند. درنتیجه، کشورهای عربی برای دستیابی به استقلال خود دست به تلاش‌هایی بی‌وقفه زدند. عربستان سعودی، یمن، عراق و مصر به استقلال رسیدند. پس از آن، در 1322ش، با خروج اجباری نیروهای فرانسه، کشورهای سوریه و لبنان نیز مستقل شدند. در 1324ش، اتحادیه عرب شکل گرفت. در 1325ش، کشور امیرنشین اردن نیز مستقل شد. پس از آن، جنبش‌های استقلال‌طلبانه در سایر کشورهای عربی نیز به وقوع پیوست و کشورهای لیبی (در 1330ش)، کویت (در 1340ش)، یمن جنوبی (در 1346ش) و امارات متحده عربی (در 1350ش) مستقل شدند.

خاورمیانه و جنگ سرد

دو قدرت جهانی یعنی آمریکا و شوروی از 1324ش، خاورمیانه را وارد یک جنگ سرد کردند که پیامدهایی تأثیرگذار بر منطقه داشته است. کارشناسان، دو دلیل اصلی این جنگ سرد را دستیابی به منابع نفتی و نیز دستیابی به برتری راهبردی در خاورمیانه می‌دانند. این جنگ، یک جنگ ایدئولوژیک میان دو نظام متفاوت یعنی سرمایه‌داری و کمونیسم بود. نفوذ این دو قدرت فرامنطقه‌ای، خاورمیانه را به مدت چهار دهه درگیر این جنگ سرد کرده و همچنین، کشورهای خاورمیانه بر اساس گرایش خود به شعارهای اقتصادی و سیاسی آمریکا و شوروی، به دو بلوک غرب و شرق تقسیم شدند. از جمله تأثیرات این جنگ سرد در خاورمیانه، بحران سوئز (در 1335ش)، انقلاب و کودتاهای پیاپی در کشورهایی مانند سوریه و عراق و نیز بسیاری از منازعات منطقه‌ای دیگر بوده است. دخالت‌های قدرت‌های فرامنطقه‌ای باعث شد تا در 1340ش، کشورهای آسیایی و آفریقایی، جنبش عدم تعهد را با هدف عدم وابستگی به قدرت‌های غرب و شرق، تأسیس کنند.

منازعه اعراب و اسرائیل

این منازعه، به دنبال اشغال فلسطین توسط اسرائیل و قیمومت این سرزمین شکل گرفته و به ایجاد شکاف بین کشورهای عربی منجر شد. رژیم اسرائیل، توسط مهاجمان صهیونیست و با حمایت دولت انگلستان، در بخش‌هایی از خاک فلسطین تأسیس شد. پس از این اقدام، جنگی برای آزادسازی فلسطین صورت گرفت که ناکام ماند. اسرائیل، همچنان با حمایت برخی کشورهای غربی، به اشغال بخش مهمی از فلسطین ادامه می‌دهد. منازعه کشورهای عربی با اسرائیل هنوز ادامه داشته و آنها تلاش دارند تا سرزمین‌های خود را باز پس بگیرند.

نفت و مسائل آن

از بارزترین ویژگی‌های اقتصادی خاورمیانه، وجود معادن سرشار به‌ویژه نفت بوده است. خاورمیانه، بزرگ‌ترین ذخایر انرژی در جهان را دارد. ایران نیز در این میان، یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان نفت در جهان است که همراه با عربستان، کویت و عراق، در حدود 80 درصد از ذخایر نفتی جهان را در اختیار دارند. نفت، به‌عنوان یک منبع عظیم ثروت، همواره بر مسائلی مانند توزیع جغرافیایی ثروت، تغییر موازنه قدرت و ایجاد تنش و همکاری‌های منطقه‌ای تأثیر گذاشته است. نیروهای جدید وارد شده در عرصه سیاسی کشورها که به‌دلیل حضور نفت شکل گرفتند، ساختارهای حکومتی جدیدی را در این کشورها ایجاد کردند. درآمدهای حاصل از تولید و فروش نفت که پیش از این به بازرگانان، در ازای کسب امتیازات سیاسی، تعلق داشت، اکنون، به‌صورت مستقیم در اختیار حاکمان سیاسی قرار می‌گیرد.

اختلافات مرزی و جنگ‌ها

مرزهای بین دو کشور باید مراحلی را پشت سر بگذارند تا به درجه تکامل برسند. مرزهای تکامل‌یافته، مرزهایی هستند که توسط هر دو کشور به رسمیت شناخته شده و به‌صورت دقیقی علامت‌گذاری شده و اداره شوند. با توجه به این تعریف، هنوز بسیاری از مرزهای خاورمیانه، به درجه تکامل نرسیده‌اند. در خاورمیانه، هنوز مرزها، منشأ بسیاری از اختلافات و منازعات منطقه‌ای هستند. برای مثال، صدام حسین، برای شروع جنگ با ایران، از اختلافات ایران و عراق برای تعیین خط مرزی اروندرود (شط‌العرب) استفاده کرد.

خاورمیانۀ بزرگ

پس از واقعۀ 11 سپتامبر 2001م، طرح خاورمیانۀ بزرگ، توسط آمریکا، در اجلاس سران گروه هشت، در 1382ش (برابر با 2003م)، پیشنهاد شد. بر اساس این طرح، خاورمیانه بزرگ شامل کشورهای جهان عرب، ایران، افغانستان، اسرائیل، پاکستان و ترکیه بود. در این طرح پیشنهادی، بر مبارزه با تروریسم تأکید شده و سه محور بزرگ ارتقای دموکراسی و دولت کارآمد، ایجاد جامعه‌ای دانش‌محور و گسترش فرصت‌های اقتصادی در نظر گرفته شده بود. همچنین، از نکته‌های اصلی این طرح، ارتقای جایگاه اجتماعی و حقوقی زنان بود. اما، با ارائۀ این طرح به‌صورت کامل، بیشتر کشورهای خاورمیانه با آن مخالفت کرده و یکی از اهداف اصلی آن را حفظ برتری اسرائیل در منطقه و تداوم سیطرۀ آمریکا در خاورمیانه دانستند.  

چالش‌های پیش‌رو

خاورمیانه، به‌دلیل اهمیت اقتصادی و استراتژیک خود، همواره با چالش‌ها و مسائلی بزرگ در طول تاریخ مواجه بوده است. کارشناسان معتقدند که بخشی از چالش‌های پیش‌روی این منطقۀ آسیایی، شامل قومیت‌ها در خاورمیانه (از اصلی‌ترین دلایل بروز جنگ در این منطقه)؛ انرژی‌های نو و رقابت‌های هسته‌ای (گذار از انرژهای فسیلی و جایگزینی آنها با انواع انرژی‌های نو)؛ موضوع آب (وقوع خشکسالی‌های متعدد در منطقه)؛ بازگشت افراطی‌گرایی به منطقه (گروه‌ها و گروهک‌های مختلف تروریستی مانند داعش و القاعده)؛ موضوع فلسطین و اسرائیل (معروف به رام‌نشدنی‌ترین منازعۀ تاریخ) و حضور همزمان قدرت‌های فرامنطقه‌ای در خاورمیانه (آمریکا، چین و روسیه) اشاره کرد.

قدرت ایران در خاورمیانه

منطقۀ خاورمیانه، یکی از بی‌ثبات‌ترین مناطق جهان است. تحولات رخ داده در خاورمیانه، پس از 11 سپتامبر، منجر به افول قدرت آمریکا در منطقه شده است. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که دموکراتیک شدن جهان عرب، منجر به کاهش تنش‌های اعراب با ایران و برقراری روابط بهتر با آنها شده است. علاوه بر آن، پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، حمایت ایران از گروه‌های مقاومت در برابر تروریست‌های منطقه‌ای، توسعۀ قدرت نظامی ایران، موقعیت ژئوپولتیک ایران در منطقه، پیشینۀ تاریخی، فرهنگی و تمدن باستانی ایران به‌عنوان کشوری کهن، محور قرار گرفتن ایدئولوژی و طرح منابع جدید سیاسی و اقتصادی در ایران، توانست ایران را به یک قدرت منطقه‌ای در خاورمیانه تبدیل کند.

بیداری اسلامی در خاورمیانه

بیداری اسلامی، عنوان سلسله قیام‌هایی در کشورهای عربی (منطقۀ خاورمیانه) است که از نیمه دوم 1389ش شروع شد. اولین موجِ این بیداری، در کشور تونس رخ داد. پس از آن، مردم در کشورهای مصر، لیبی، یمن و بحرین نیز با این قیام‌ها همراه شده و منجر به سرنگونی حکومت شدند. در جریانِ این قیام‌ها، مردم، به‌دنبال تحقق خواسته‌های خود بر اساس اسلام بوده و مبنای حرکتی آنها، دین اسلام بود. مجموعۀ این قیام‌ها، توسط آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، «بیداری اسلامی» نام گرفت.

منابع

• آزادی، علی، «ایران، برنده بزرگ بحران خاورمیانه»، سایت اکو ایران، تاریخ بارگذاری: 14 اردیبهشت 1401ش.
• ابراهیم متقی، «چالش‌های فراروی خاورمیانه بزرگ»، نهضت، شماره ۱۷ و ۱۸، 1383ش.
• «از موضوع آب تا تهدید افراطگرایی؛ 10 چالش خاورمیانه در یک دهه آتی»، سایت ایران دیپلماسی، تاریخ بازدید: 19 مرداد 1401ش.
• امین، پرویز، «خاورمیانه»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1401ش.
• برنارد لوئیس، خاورمیانه: دو هزار سال تاریخ از ظهور مسیحیت تا امروز، ترجمه حسن کامشاد، تهران، نی، ۱۳۸۱ش.
• «بیداری اسلامی»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1401ش.
• پیتر منسفیلد، تاریخ خاورمیانه، ترجمه عبدالعلی اسپهبدی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۸۵ش.
• جفری کمپ و رابرت هارکاوی، جغرافیای استراتژیک خاورمیانه، ترجمه مهدی حسینی متین، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، ۱۳۸۳ش.
• «چرا (غرب آسیا) به‌جای (خاورمیانه)؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: 6 شهریور 1394ش.
• حافظیان، محمدحسین، «ایران در خاورمیانه: روندهای آینده منطقه»، سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1401ش.
• «خاورمیانه کجاست؟»، سایت مؤسسه فرهنگی و آموزشی هدایت میزان، تاریخ بارگذاری: 3 اسفند 1398ش.
• خلیل عنانی، «الشرق الاوسط الکبیر»، السیاسة الدولیة، شماره ۱۵۶، 2004م.
• درایسدل، آ. و ج. ه‍ . بلیک، جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال افریقا، ترجمۀ درۀ میرحیدر (مهاجرانی)، تهران، وزارت امور خارجه، ۱۳۷۴ش.
• ریچارد کاتم، ناسیونالیسم در ایران، ترجمه احمد تدیّن، تهران، کویر، ۱۳۷۸ش.
• ژان پیر درینیک، خاورمیانه در قرن بیستم، ترجمه فرنگیس اردلان، تهران، جاویدان، ۱۳۶۸ش.
• علاء عبدالوهاب، الشرق الاوسط الجدید؟! سیناریوالهیمنة الاسرائیلیة، قاهره، بی‌نا، ۱۹۹۵م.
• علی‌اکبر عبدالرشیدی، جنبش عدم تعهد از آغاز تا سال ۱۹۸۵، تهران، سروش، ۱۳۶۵ش.
• فیلیپ خوری حتی، شرق نزدیک در تاریخ: یک سرگذشت پنج هزار ساله، ترجمه قمرآریان، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
• «کابوس آمریکا؛ قسمت 10: ایران شاهراه خاورمیانه»، وب‌سایت شبکه چهار سیما، تاریخ بارگذاری: 14 دی 1400ش.
• مجید خدوری، الاتجاهات السیاسة فی العالم العربی: دور الافکار و المثل العلیا فی السیاسة، بیروت، بی‌نا، ۱۹۷۲م.
• نصیری، سوناز، «بررسی مؤلفه‌های قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه»، فصلنامه علمی مطالعات قدرت نرم، تاریخ بازدید: 29 مرداد 1401ش.
• واژه‌نامه آزاد، «خاورمیانه»، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1401ش.
• Alasdair Drysdale and Gerald Henry Blake, The Middle East andNorth Africa: a political geography, New York, 1985.
• Albert Hourani, The emergence of the modern Middle East, Basingstoke, Engl, 1990.
• Beaumont, P. et al., The Middle East: A Geographical Study, London, 1988.
• Berle, A. A., Tides of Crisis, New York, 1968.
• Beverley Milton- Edwards and Peter Hinchcliffe, Conflicts in the Middle East since 1945, London, 2004.
• Carl L Brown, International politics and the Middle East, London, 1984.
• Held, C. C., Middle East Patterns, Boulder etc., 1994.
• Peter Sluglett, "The coldwar in the Middle East", in international relations of the Middle East, 2010.