مرو: تفاوت میان نسخه‌ها

مرو باستانی با توجه به موقعیت جغرافیایی، در طول تاریخ به‌عنوان یکی از مراکز عمدۀ اقتصادی، علمی، فرهنگی و نظامی در سراسر شرق قدیم شهرت داشته و برای مدت طولانی مرکز حاکمیت خراسان بزرگ بوده‌ است. مرو برای مدتی مقر حکومت مامون عباسی و عنوان پایتخت امپراطوری سلجوقی را داشته ‌است. مرو در کتاب اویستا، سومین سرزمین از سرزمین‌های شانزده‌گانه‌ای است که اهوراآ فریده است. مرو در گذر تاریخ، پذیرای تمدن‌های ایرانی، یونانی، ترکی و اسلامی بوده است.

==نام‌گذاری==

در سنگ‌نوشتۀ منتسب به دارای اول، از مرو با نام «بیستون» و در برخی آثار دورۀ هخامنشی از این شهر با نام «مرگوش» یاد شده است.<ref> [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/905583/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D9%88 شفایی، «تاریخچه‌ی مرو»، 1376ش، ص32.]</ref>  در دورۀ اسکندر، نام این شهر به «اسکندریۀ مرو» تغییر یافت. در دورۀ سلوکیان این شهر، «انتیوخیا مرگیانه» نام گرفت که برگرفته از نام انتیاخه‌ساتر حاکم سلوکی بود. نام این منطقه در آثار یونانیان، مرغیانه آمده است که بعدها به‌شکل مرگیانه، مرگیانا و مرجانا به زبان‌های اروپایی راه یافت. در اوستا از آن به «مورو» نام برده شده است. در برخی منابع قبل از اسلام از آن با نام «مرو شاهگان/ شاه‌جان» در مقابل مرورود، نیز یاد شده است. در یک منبع دورۀ قاجاریه از شهر مرو با نام ماروکا/ ماروکه یاد شده است. مرو را به‌معنای مرتع یا صحرایی با گل و گیاه یا مرغ‌زار می‌دانند و برخی گفته‌اند که مرو در فارسی به‌معنای یک نوع گیاه است.<ref>سجادی، مرو، 1383ش،  ص191-192.</ref>   

==پیشینه==

کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که مرو از دوران مفرغ زیستگاه انسانی بوده و آثار زیادی از دوران آهن در آن باقی مانده است. هخامنشیان با بنیادگذاری «ارک‌قلعه» در نیمه‌های هزارۀ اول ق.م، مرو را به یکی از بخش‌های مهم قلمرو خود تبدیل کردند.<ref>سجادی، مرو، 1383ش،  ص13-14.</ref>  مرو در سدۀ چهارم ق.م، توسط اسکندر اشغال شد و پس از مرگ او سواحل رودخانۀ مرغاب به دولت سوریای سلوکیان تعلق گرفت.<ref> [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/905583/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D9%88 شفایی، «تاریخچه‌ی مرو»، 1376ش، ص32.]</ref>  در خلال حکومت پارتیان (اشکانیان) شهر مرو گسترش بیشتر پیدا کرد و به یکی از ایستگاه‌های مهم راه ابریشم تبدیل شد.<ref>سجادی، مرو، 1383ش،  ص13-14.</ref>  مرو برای مدتی تحت حاکمیت کوشانیان قرار گرفت.<ref>[https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://zamaaneh.com/rohani/2010/08/post_332.html&ved=2ahUKEwiPhNz93YqJAxVbgP0HHRtBEB0QFnoECBUQAQ&usg=AOvVaw3tU2UK6mqHpxaFumTDTTjQ روحانی، «تکثر آیینی در مرو باستان»، وب‌سایت رادیوزمانه.]</ref>  مرو در سدۀ سوم میلادی زیر سلطۀ ساسانیان قرار گرفت و در اطراف آن کوشک‌ها و قلعه‌های زیادی ساخته شد.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/905583/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D9%88 شفایی، «تاریخچه‌ی مرو»، 1376ش، ص32.]</ref>  از سدۀ پنجم میلادی، فروپاشی تدریجی گبرقلعه آغاز شد و کم‌کم شهر مرو به منطقۀ سلطان‌قلعه گسترش پیدا کرد.<ref>سجادی، مرو، 1383ش،  ص13-14.</ref>  مرو در دورۀ ساسانیان مرکز نظامی و محل ارتباط شرق و غرب آسیا بود<ref>[http://ensani.ir/fa/article/428254/%D9%82%D9%84%D9%85%D8%B1%D9%88-%D8%AD%DA%A9%D9%88%D9%85%D8%AA-%D8%B7%D8%A7%D9%87%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%A7%D9%87%D9%85%DB%8C%D8%AA-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B9%D9%87-%D8%AE%D8 اکبری، «قلمرو حکومت طاهریان و اهمیت شهرهای اربعۀ خراسان»، 1389ش، ص20.]</ref>  و به اوج شکوفایی رسید.<ref>[https://www.irna.ir/news/81635863/%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%B4-%D9%86%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%87-%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%B8%D9%87%D9%88%D8%B1-%D9%88-%D8%B3%D9%82%D9%88%D8%B7-%D9%85%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D9%85%D8%AF%D9%86-% «گزارش نشریه ژاپنی از ظهور و سقوط مرو در تمدن ایران»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.]</ref>  

مردم مرو در برابر سپاهیان مسلمان مقاومت نکردند و این شهر با کمترین خسارت تسلیم شد. با فروکش کردن آشوب‌ها در خراسان،<ref>سجادی، مرو، 1383ش،  ص13-14 و 172.</ref>  مرو در مرکز توجه خلفا قرار گرفت و شکوفاتر از گذشته، همسان بغداد و قاهره از مهم‌ترین شهرهای تمدن اسلامی شد.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/428254/%D9%82%D9%84%D9%85%D8%B1%D9%88-%D8%AD%DA%A9%D9%88%D9%85%D8%AA-%D8%B7%D8%A7%D9%87%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%A7%D9%87%D9%85%DB%8C%D8%AA-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B9%D9%87-%D8%AE%D8 اکبری، «قلمرو حکومت طاهریان و اهمیت شهرهای اربعۀ خراسان»، 1389ش، ص21-22.]</ref>  با تشکیل نخستین هستۀ مقاومت علیه بنی‌امیه با رهبری ابومسلم خراسانی، مرو نقش مهمی در انتقال خلافت به عباسیان داشت.<ref>سجادی، مرو، 1383ش،  ص172-173.</ref>  در دورۀ مامون عباسی، مرو برای مدتی مرکز خلافت اسلامی شد.<ref>  [http://ensani.ir/fa/article/428254/%D9%82%D9%84%D9%85%D8%B1%D9%88-%D8%AD%DA%A9%D9%88%D9%85%D8%AA-%D8%B7%D8%A7%D9%87%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%A7%D9%87%D9%85%DB%8C%D8%AA-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B9%D9%87-%D8%AE%D8 اکبری، «قلمرو حکومت طاهریان و اهمیت شهرهای اربعۀ خراسان»، 1389ش، ص21-22.]</ref>  یکی از رویدادهای مهم این دوره، اقامت دوسالۀ امام رضا در شهر مرو است.<ref>[https://fa.shafaqna.com/news/967081/ «مکان زندگانی امام رضا در مرو»، خبرگزاری شفقنا.]</ref>  در دورۀ طاهریان، با انتقال مرکزیت حکومت به نیشابور، مرو اهمیت خود را از دست داد.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/9306/%D9%85%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 طولابی، «مرو در تاریخ ایران»، 1387ش، ص71.]</ref>  از نظر کارشناسان سده‌های نهم تا یازدهم میلادی درخشان‌ترین دورۀ تاریخی این شهر در دورۀ اسلامی بوده است. در این دوره مرو بین گروه‌های نژادی و سلسله‌های طاهریان، صفاریان، سامانیان، غزنویان، سلجوقیان و خوارزم‌شاهیان دست‌به‌دست می‌شد.<ref>سجادی، مرو، 1383ش،  ص171-175.</ref>  مرو مرکز امپراتوری سلجوقیان بود و در دورۀ سلطان احمد سلجوقی (485-464ق) به اوج شکوفایی رسید.<ref>[https://jgk.imamreza.ac.ir/article_137962_7cb574959822e44fbd9972d6fa7174c3.pdf آنامرادنژاد، «ماهیت دگرگونی شهری در شهر تاریخی مرو»، 1399ش، ص78.]</ref>  با حملۀ مغولان مرو به‌طور کامل نابود شد و کوشش‌های بعدی شاهرخ تیموری برای احیای مرو فایده‌ای نداشت.<ref>سجادی، مرو، 1383ش،  ص175-178.</ref>  در دورۀ صفویان مرو دوباره تا حدوی رونق پیدا کرد و در دورۀ شاه عباس اول، مرو در امنیت به‌سر می‌برد. نادر شاه نیز برای آبادی مرو همت گماشت تا محل تدارکات نظامی، اسلحه‌سازی و ستاد فرماندهی قشون ایران شود.<ref>[https://ensani.ir/file/download/article/20120614193653-7100-37.pdf همایون، «نگاهی به مرو از حمله مغول تا پایان دولت نادری»، 1371، ص2-7.]</ref>  در 1200ق، شاه‌مراد حاکم ازبک‌تبار بخارا، شهر مرو را اشغال کرد و با ویران کردن سد مرو و تغییر مسیر رودخانه، مرو را به یک بیابان خشک تبدیل کرد. در دورۀ سلسلۀ قاجاریه، جنگ با روسیه فرصت مداخله در مرو را از حکومت ایران گرفت<ref>[https://en.civilica.com/doc/1858514/ بوشاسب گوشه، «مرو در نخستین دهه‌های حکومت قاجار»، 1386ش، ص26 و 42.]</ref>  تا اینکه در 1299ق، به وسیلۀ عهدنامۀ آخال، بخش شمالی خراسان به‌شمول مرو جزء خاک روسیه شد.<ref>[https://jgk.imamreza.ac.ir/article_137848_d2467d28255e9c90e3c1ebe8a51c0b19.pdf رحیم‌پور، «تاریخ و فرهنگ خراسان بزرگ»، 1389ش، ص42-47.]</ref>  امروزه از شهر باستانی مرو جز خرابه چیزی باقی نمانده و جای آن را شهرکی به نام «بایرام‌علی» در استان ماری که پس از دورۀ تیموریان ساخته شده، گرفته است.<ref>سجادی، مرو، 1383ش،  ص339.</ref>   

==موقعیت جغرافیایی==

مرو باستان در 20 کیلومتری مرو امروزی در استان «ماری» و حدود 450 کیلومتری جنوب شرقی عشق‌آباد پایتخت کشور ترکمنستان<ref>[https://www.isna.ir/photo/1402112517894/%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D9%88 اسماعیل‌زاده، «شهر باستانی مرو»، خبرگزاری ایسنا.]</ref>  در زبانۀ جنوبی آسیای مرکزی و بخش شمالی کوه‌های البرز و رودخانۀ آمودریا واقع شده است. این ناحیه به‌خاطر دوری از دریا، بارندگی بسیار کم و آب‌وهوای نسبتا خشک و نیمه‌صحرایی دارد. مرو در کنار دلتای رودخانۀ مرغاب واقع شده است که از کوه‌های مناطق غرجستان (هزارستان) سرچشمه می‌گیرد و ارتباط مستقیم با ریزش باران در افغانستان و میزان بارندگی شبه‌قارۀ هند دارد. از نظر کارشناسان مرو از دوران قبل از اسلام، یک ربع خراسان بزرگ بود و شامل سرخس، نساء، باورد، مرورود، طالقان، خوارزم، زم و آل می‌شد<ref>سجادی، مرو، 1383ش،  ص75 و 332-334.</ref>  و در جادۀ ابریشم، ارتباط بازرگانی و فرهنگی امپراتوری‌های روم، چین، ایران، هند و کشورهای آسیای میانه را فراهم می‌کرد.<ref> [https://civilica.com/doc/2030426/ آنامرادنژاد، «ماهیت دگرگونی شهری در شهر تاریخی مرو»، 1399ش، ص78.]</ref>   

==جلوه‌های تمدنی در مرو==

یافته‌های باستان‌شناسی از بقایای مرو و ساختمان‌های مجلل آن نشان می‌دهد که معماری در این شهر در دوره‌های گوناگون تاریخی، به کمال رسیده بود.<ref>سجادی، مرو، 1383ش،  ص329-332.</ref>  به‌صورت تاریخی در مرو، چندین شهر به فراز و فرود رسیده و جایگزین یکدیگر شده‌اند. فضای شهر به‌طور کامل تحت تأثیر قدرت سیاسی حاکم و ایدئولوژی هر دوره قرار داشته است.<ref>[https://civilica.com/doc/2030426/ آنامرادنژاد، «ماهیت دگرگونی شهری در شهر تاریخی مرو»، 1399ش، ص78-85.]</ref>  شهر مرو دارای دژهای محکم نظامی، دیوارهای دفاعی، ادارات دولتی، عبادتگاه، کوشک‌ها (قصر)، خانه‌های مسکونی، پارک‌ها، میدان‌های وسیع، حمام‌های همگانی، کاروان‌سراها، کانال آب، آسیاب‌های آبی، اماکن صنعتی و تجارتی بوده که هریک برای مدت طولانی پابرجا بوده و توسط حاکمان بعدی توسعه پیدا کرده است. در دورۀ اسلامی، شهر مرو با برپایی مساجد، مصلی، مدارس، کتاب‌خانه‌ها و ایجاد راه‌های ارتباطی با مراکز جدید قدرت مانند دمشق و بغداد، ویژگی‌های یک شهر اسلامی را در خود نهادینه کرد.<ref>سجادی، مرو، 1383ش،  ص191-216.</ref>  

===ج) شهرهای تاریخی===

یازتپه، شهر دورۀ آهن است.<ref>سجادی، مرو، 1383ش،  ص13-14 و 192-210.</ref>  ارگ‌قلعه، شهر دورۀ هخامنشیان با مساحت 20 هکتار و با دیوار بلندی بوده که در دوره‌های بعدی، از آن به‌عنوان قلعۀ نظامی استفاده شده‌ است. گیاورقلعه/ گبری‌قلعه شهری بزرگی در جنوب ارگ‌قلعه توسط یکی از سرداران سلوکیه به نام «آنتیوکوس» در 280-261ق.م، ساخته شد. این شهر با شکل مربعی دارای 2 کیلومتر طول و 2 کیلومتر عرض بوده و 1500 سال دوام پیدا کرد و با دیوارهای تودرتو محافظت می‌شد. هریک از این دیوارها مربوط به یک دورۀ تاریخی است که آخرین دیوار بلندتر، قوی‌تر و با فاصلۀ بیشتر بوده است. این دیوارها به‌طول 8 کیلومتر در اطراف شهر به‌شکل دایره‌ای کشید شده و دارای پیاده‌رو، سنگر و شکاف‌های تیراندازی بوده است. بعضی از این دیوارها تا 25 متر ارتفاع داشته است.<ref>[https://civilica.com/doc/2030426/ آنامرادنژاد، «ماهیت دگرگونی شهری در شهر تاریخی مرو»، 1399ش، ص78-85.]</ref>  در خلال حکومت پارتیان معبدها و خانه‌های زیادی در خارج از دیوار قلعه ساخته شد.<ref> سجادی، مرو، 1383ش،  ص13-14.</ref>  سلطان‌قلعه بزرگ‌ترین شهر در واحۀ مرو (1000 هکتار) در سمت غربی گیاورقلعه قرار داشته است. پس از رونق گرفتن این شهر، گیاورقلعه تبدیل به بازار صنعتی شد. سلطان ملک‌شاه سلجوقی اطراف این شهر را دیوار کشید. دیوار این شهر از الگوی خاصی پیروی نمی‌کرد. طول این دیوارها در دورۀ سلجوقی 12 کیلومتر ذکر شده که 316 برج با فاصلۀ 20 الی 30 متر داشته‌ است. مرحلۀ دوم دیوارکشی این شهر مربوط به‌ دورۀ سلطان سنجر می‌شود که در دو ردیف با ارتفاع 2-5 متر بوده است. ردیف اول به‌نام دیوارهای توخالی و دومی خاکی بود که بعدها اولی نیز به دیوار خاکی تبدیل شد. قلعۀ عبدالله خان؛ حدود 200 سال بعد از حملۀ ویرانگر مغول در جنوب سلطان قلعه توسط شاهرخ تیموری در 1409م، با وسعت یک کیلومتر مربع ساخته شد. کارشناسان کوچکی شهر را نشان افول شهر مرو و رونق شهرهای دیگر خراسان زمین می‌دانند. بایرام‌علی خان قلعه، در قرن هجدهم میلادی به‌دلیل افزایش جمعیت با محدودۀ حدود 500 متر عرض و 1000 متر طول در کنار قلعۀ عبدالله‌ خان ساخته شده‌است.<ref> [https://civilica.com/doc/2030426/ آنامرادنژاد، «ماهیت دگرگونی شهری در شهر تاریخی مرو»، 1399ش، ص78-85.]</ref>   

===د) جمعیت===

موسیقی در مرو باستان به‌طور معمول همراه با رسوم مذهبی، جشن‌ها و جنگ‌ها کاربرد داشته است. ساغری از ‌قرن اول میلادی در شهر نساء به‌‌دست ‌آمده که دو نوازنده را در حال نواختن چنگ و ساز نشان می‌دهد. واژۀ گوسان به‌معنای موسیقی‌دان و فهلویه به‌معنای اشعار موزون، واژگان پهلوی پارتی است و کارشناسان آن را نشان شعر و شعرخوانی همراه با موسیقی در اجتماعات مردمی و درباریان دورۀ اشکانی می‌دانند. کارشناسان، دورۀ ساسانیان را باشکوه‌ترین دورۀ قبل از اسلام برای موسیقی و موسیقی‌دانان می‌دانند که حتی برای موسیقی وزیر ویژه تعیین کرده بودند.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/407452/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%A7%D9%87%D9%85%DB%8C%D8%AA-%D9%88-%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%87%D9%86%D8%B1-%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%82%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D علیئی و دیگران، «بررسی اهمیت و جایگاه هنر موسیقی در ایران باستان»، 1398ش، ص45-47.]</ref>  «باربد»، رهبر پیشگام موسیقی از مرو، از نوازندگان دربار خسرو پرویز است. مرو در دورۀ اسلامی نیز متخصصین موسیقی چون احمد سرخسی داشته است.<ref>سجادی، مرو، 1383ش،  ص318.</ref>  

==مرو امروزی==

استان مرو امروزی با نام «ماری» و مرکزیت شهر «مرویا ماری»، منطقه‌ای صنعتی در کشور ترکمنستان است که مناطق تاریخی مرو قدیم را در خود جای داده است.<ref>[https://www.irna.ir/news/85365674/%D9%85%D8%B1%D9%88-%D9%85%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%DA%AF%D9%81%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%B6%D9%88%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%87%D9 «مرو مسیر جدید گفتمان تجارتی خراسان با همسایۀ ترکمنستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.]</ref>  این شهر در اوایل سدۀ 19م، توسط خان ترکمن (کوشوت) ساخته شد و امروزه از امکانات شهری لازم برخوردار است. در اطراف این شهر، گاز استخراج می‌شود و بزرگ‌ترین تأسیسات برقی ترکمنستان نیز در آن قرار دارد. شهر جدید مرو از طریق هوا، راه‌آهن و زمین با دیگر شهرها ارتباط دارد و از کنار آن کانال قره‌قوم جاری است که به آمودریا می‌رسد و در آن حمل‌ونقل نیز صورت می‌گیرد.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/905583/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D9%88 شفایی، «تاریخچه‌ی مرو»، 1376ش، ص34.]</ref>  مرو امروزی با یک‌و‌نیم میلیون جمعیت، دومین شهر پرجمعیت ترکمنستان پس از عشق‌آباد است<ref>[https://www.irna.ir/news/85365674/%D9%85%D8%B1%D9%88-%D9%85%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%DA%AF%D9%81%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%B6%D9%88%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%87%D9 «مرو مسیر جدید گفتمان تجارتی خراسان با همسایۀ ترکمنستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.]</ref>  و در آن، مردم ترکمن، ترک، ایرانی، نژادهای مختلف آسیای مرکزی و روسی زندگی می‌کنند.<ref>سجادی، مرو، 1383ش،  ص190-191.</ref>  

==جاذبه‌های گردش‌گری==

{{پانویس}}  

==منابع==

[[رده:ویکی‌زندگی]]

[[رده:خرده‌فرهنگ]]