تقویت اراده
تقویت اراده؛ قوی کردن نیروی درون برای غلبه بر امیال و هوس‌ها و حرکت به سمت اهداف بلند.
تقویت اراده برای رسیدن به کمال و اهداف بلند کاری ضروری است. با ارادۀ قوی می‌توان امیال و هوس‌های مزاحم و موانع را از سر راه بر‌داشت. سبک زندگی و رفتار هر روزۀ انسان موجب تقویت یا تضعیف اراده است. از این‌رو توجه به نوع رفتار و انتخاب سبک زندگی که اراده را تقویت کند و برنامه‌ریزی برای آن ضرورت دارد.
مفهوم‌شناسی
اراده به‌معنای خواستن و قصد،[۱] از سوی دانشمندان مسلمان به شوق مؤکد تعریف شده است؛ اشتیاق شدید به هر چیز موجب می‌شود که انسان خواستار آن شود. در آغاز، اشتیاق و ارادۀ انسان برای هر چیزی ضعیف است، اما با توجه و تمرکز، این شوق افزایش می‌یابد. انسان این توانایی را دارد که با قوۀ اراده، فعالیت‌های خود را بر اساس عقل و برای رسیدن به اهداف بلند و متعالی تدبیر کند. تقویت اراده موجب می‌شود که فعالیت‌های التذاذی و میل‌ها در راستای مصلحت و عقل افراد قرار گیرد.
قدرت اراده
اگر ارادۀ انسان قوی شود «نمى‌توانم» و «نمى‌شود» برای او بی‌معنا بوده و برای تحقق مراد خود می‌کوشد. علامه طباطبایی و مرتضی مطهری معتقد هستند حتی معجزات انبیا مانند شکافتن دریا، اژدها شدن عصا و زنده کردن مردگان، با ارادۀ پیامبران و البته با اذن خداوند بوده است. از نگاه دانشمندان مسلمان، انسان با تکیه بر قدرت اراده خود می‌تواند مانند پرندگان در هوا حرکت کند، اما عموم افراد چنین باوری به ارادۀ خود ندارند. امام صادق، بدن انسان را توانا بر هر کاری دانسته به‌شرطی که واقعا به آن باور داشته باشد.
عوامل تقویت اراده
از منظر اخلاق‌پژوهان، کمال انسان در گرو ارادۀ انسان در جهت کمال است. ارادۀ انسان هنگامی به کمال می‌رسد که بر میل‌ها و عواطف غلبه کند. غفلت و برنامه‌نداشتن در سبک زندگی موجب می‌شود که هر چیزی حواس و توجه انسان را به خود مشغول کرده و مانع ایجاد اشتیاق به اهداف اصلی و در نتیجه مانع از تحقق ارادۀ قوی برای رسیدن به آن شود. برای مثال، کسی که ارادۀ ترک اعتیاد دارد باید عوامل تضعیف اراده را بشناسد و خود را از قبل آماده کرده و با مراقبه و عدم غفلت، اراده را تقویت کند. مهمترین مواردی که از نگاه دانشمندان موجب تقویت اراده می‌شود عبارت است از:
1-آگاهی
آگاهی علاوه‌بر اینکه به ارادۀ انسان جهت می‌دهد همچنین اراده را بسیار قوی‌تر می‌کند. حکایت ساحران فرعون مثال روشنی است که وقتی ساحران از حقیقت آگاهی یافتند تا پای جان برای آن ایستادگی کردند.
2-محبت
محبت به هرچیز ارادۀ انسان را به سمت آن می‌کشاند همچنانکه محبت به خداوند اراده را به سمت کارهای نیک می‌کشاند.
3-توجه‌داشتن به پیامدها و عواقب
توجه به عواقب و پیامدها موجب برانگیختن اراده است. این عامل به‌قدری اهمیت دارد که خداوند نزول قرآن را برای انذار و برحذر داشتن از عواقب نازل کرده است.
4-صبر
صبر از عناصر ارادۀ قوی است. هرقدر صبر انسان بیشتر باشد اراده نیز قوی‌تر خواهد بود.
5-مداومت بر عمل
مداومت بر عمل موجب قوی شدن اراده انسان برای انجام آن است.
6-الگوگیری
یکی از ویژگی‌های انسان این است که روحیات افراد دیگر را جذب می‌کند. مراوده و معاشرت با افراد دارای ارادۀ قوی و یا نظرکردن در سیره و زندگی بزرگانی که اراده‌های بزرگ داشتند موجب می‌شود انسان ارادۀ قوی پیدا می‌کند.
7-اجتناب از گناه
اجتناب از گناه یکی از مهم‌ترين راهكارها برای تقويت اراده است. هنگامی که زمينۀ ارتكاب گناه وجود دارد، ولی گناه نکند، موجب می‌شود اراده قوى شود.
8-توكل
«توكل» از عوامل امیدبخش و انگیزه دهنده بوده و با جلوگیری از انزوا و کناره‌گیری، ارادۀ افراد را قوی می‌کند.
9-روزه گرفتن
روزه گرفتن باعث می‌شود افراد با مقاومت در برابر تمایلات و هوس‌های نفسانی، ارادۀ قوی پیدا کنند.
10-همت بلند و هدف عالی داشتن
آرزوهاى بزرگ و اهداف عالى و چشم دوختن به آن اهداف، سبب تقویت و حرکت ارادۀ انسان براى رسيدن به اهداف است.
11-تلقين به نفس
تلقین به نفس به این صورت که ارادۀ قوی را به خود تلقین کند از عوامل تاثیرگذار برای ارادۀ قوی است. بعضی بزرگان برای ساختن و اصلاح چه فرد باشد و یا جامعه، تلقین و تکرار آن را لازم دانسته‌اند. ًً==برنامه‌ریزی برای تقویت اراده==
1- برنامه‌ریزی جزیی و مشخص
زمان‌بندی مشخص گامی مؤثر برای تقویت اراده است. دانشمندان گفته‌اند که ارادۀ انسان به یک کار کلی تعلق نمی‌گیرد. برای مثال کسی که تصمیم داشته باشد کتابی را در آینده بخواند، این یک کار کلی است که زمان و مکان مشخصی ندارد و هر موقعی را شامل می‌شود. از این‌رو لازم است کار جزیی و مشخص باشد مثل اینکه بگوید فردا در این ساعت این کتاب را مطالعه خواهم کرد و یا به‌جای گفتن اینکه چند بار در هفته ورزش می‌کنم زمان ورزش را مشخص کند.
2- شروع از کم و تدریجی
فشار يکدفعه و زیاد برای تقویت اراده توصیه نمی‌شود و لازم است اراده به‌تدریج تقویت شود. شروع از جای کوچک منافاتی با هدف بزرگ و همت عالی ندارد. همچنین شروع از جای کوچک به افراد فرصت بازنگری و برطرف کردن اشتباهات را می‌دهد. پیامبر اسلام نیز دعوت خود را از جای کوچک شروع کرده و روز نخست به‌جز پذیرفتن يگانگى خدا و رسالت پیامبر، چيز ديگرى از مردم نخواست. 3- انجام به‌موقع کارهای جزیی ارادۀ انسان به‌گونه‌ای است که اگر فردی در یک زمینه ارادۀ خود را تقویت کند در امور دیگر نیز تقویت می‌شود. برای مثال کسی که ارادۀ خود را برای ترک شیرینی بیشتر کند ارادۀ او در ترک سیگار نیز تقویت می‌شود. از این‌رو برای تقویت اراده می‌توان از کارهای جزئی و روزمره شروع کرد، مانند تمیز کردن میز، صاف نشستن و مرتب‌کردن جای خواب بعداز برخاستن و پرهیز از سر زدن به سایت‌های متفرقه در غیر از زمان تعیین شده.
4- قراردادن پاداش
در مراحل اول برای زیاد کردن اشتیاق، وجود بعضی محرک‌ها راهگشاست. برای مثال قراردادن پاداش و تشویق موجب تقویت اراده برای انجام کار است. اما به‌مرور لازم است این محرک‌ها را کم‌کرده تا اراده از درون بجوشد.
موانع اراده
۱-کمال‌گرایی
یکی از عواملی که موجب تأخیر و تعویق اندختن در کارها می‌شود کمال‌گرایی است. افراد کمال‌گرا با نگاه ایده‌آل‌گرا و ترس از اینکه کار آنها در حد عالی نشود، ترک کار را بر انجام آن ترجیح می‌دهند.
۲-شرایط محیطی نامناسب
محیط‌های نامناسب از عوامل تضعیف اراده و تسلیم شدن در برابر وسوسه‌هاست.
۳- تسویف
تسویف به معنای تأخیر انداختن در کارهاست. یکی از خدعه‌های نفس انسان و همچنین یکی از راه‌های شیطان برای مانع شدن از عمل، وسوسه‌کردن افراد برای تأخیر انداختن در کارها به بهانۀ وقت زیاد داشتن است. برای مثال افراد را وسوسه می‌کند که توبه را برای زمان آینده قرار دهد. در حالی‌که گذشت زمان موجب ضعیف‌تر شدن اراده می‌شود.
4- احساسات و عواطف منفی
بعضی عواطف منفی مانند غم و غصۀ زیاد، ترس و استرس، موجب ضعف اراده می‌شود. از این‌رو در مواقع بروز عواطف منفی، نیاز به هوشیاری وجود دارد. برای مثال کسی که با تلاش و اراده سیگار را ترک کرده ممکن است در حال اضطراب، استرس و مانند آن که قدرت اراده پایین‌تر است، به عادت پیشین خود بازگردد.
5- تردید
تردید از دیگر عوامل ضعف اراده است.
6- مشغول‌شدن در سرگرمی و خوشگذرانی
بعضی روایات، مشغولیت در لهویات، سرگرمی‌ها و خوشگذرانی را مانع از اراده بیان کرده است. بعضی راهکارها برای مقابله با موانع که در آموزه‌های دینی بیان شده این است که انسان از قرار گرفتن در محیط‌های لغو و فاسد پرهیز کند تا محیط بر او تاثیر نگذارد، و با امیدواری به رحمت الهی، یأس و ناامیدی را به خود راه ندهد و اگر قصد کار نیک داشت فوری شروع کند تا شیطان فرصت وسوسه پیدا نکند و هنگامی که برای کاری تصمیم گرفت با توکل بر خدا، تردید را از خود دور کرده و اقدام کند.
تقویت اراده در سبک زندگی ایرانیان
جامعه و فرهنگ ایرانی پر از مضامین آموزنده و کلمات حکیمانه و نصایح برای تقویت اراده است. از مهمترین مواردی که برای تقویت اراده در فرهنگ ایرانی به فرزندان آموخته می‌شود توصیه به همت بلند داشتن است. همت بلند دار که با همت بلند هر جا روی به توسن گردون سواره‌ای همت بلند دار كه مردان روزگار از همت بلند به جايى رسيده‌اند بزرگان فرهنگی و دینی علاوه‌بر تشویق به تقویت اراده، اجتناب از گناه را، مهمترین راهکار عملی تقویت اراده بیان کرده‌اند. «خواستن توانستن است» از جمله‌های معروف در فرهنگ ایرانی است که نشان می‌دهد انسان هر کاری را که بخواهد، توانایی انجام آن را خواهد داشت. همچنین حکمت‌ها، حکایت‌ها و تمثیلات فراوانی در آموزه‌های فرهنگ جامعۀ ایرانی وجود دارد که عوامل و یا موانع تقویت اراده را بیان می‌کند. مولوی در مثنوی خود با بیان حکایت تمثیلی از جوانی که خاری در کنار خانۀ او بود و در درآوردن خار تأخیر می‌کرد به جوانان می‌آموزاند که تأخیر در عمل سبب ضعیف‌تر شدن خود و قوی شدن خوی‌های بد در وجود اوست. خاربن در قوت و برخاستن خارکن در پیری و در کاستن خاربن هر روز و هر دم سبز و تر خارکن هر روز زار و خشک تر او جوان‌تر می‌شود تو پیرتر زود باش و روزگار خود مبر خاربن دان هر یکی خوی بدت بارها در پای خار آخر زدت یا تبر بر گیر و مردانه بزن تو علی‌وار این در خیبر بکن.
پانویس
منابع
- قرآن کریم
- آریان، حمید و جهان‌پناه، محمدعلی، «عوامل مؤثر بر ارادة انسان و تقویت آن در راستای انجام عمل صالح از نظر قرآن»، معرفت، سال بیست و هشتم، شمارۀ 257، ۱۳۹۸ش.
- تمیمی آمدي، عبدالواحد، تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1366ش.
- حسین‌پور، سیدروح‌الله، «کمال‌گرایی، استرس و عقب انداختن کارها»، وبسایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 26 شهريور 1397ش.
- حسینی ادیانی، ابوالحسن، حج مقبول، قم، مشعر، چ۸، ۱۳۸۵ش.
- خمينى، سیدروح‌الله، تهذيب نفس و سير و سلوك از ديدگاه امام خمينى، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1387ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وبسایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1403ش.
- رایان، فرانک، قدرت اراده، ترجمه پروانه شاهین‌نژاد، تهران، آوند دانش، چ۲، ۱۳۹۸ش.
- ربانی، محمد حسن، فرهنگ‌نامه امثال و واژگان گازاری، مشهد، مولف، چ2، 1390ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، قرآن و علوم تجربی، قم، نسيم حيات، چ۱، ۱۳۹۱ش.
- سبحانی، جعفر، رمز پیروزی مردان بزرگ، قم، نسل جوان، چ1، 1394ش.
- شکورزاده، ابراهيم، گنجینه پند و حکمت ایرانی، مشهد، به‌نشر، چ1، 1398ش.
- صائب تبریزی، میرزا محمد علی، غزلیات، وبسایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1403ش.
- عالم‌زاده نوری، محمد، «عوامل تقویت اراده و افزایش قدرت عمل»،معرفت، سال بیست و ششم، شماره 239، ۱۳۹۶ش.
- علیزاده، مهدی، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چ1، 1389ش.
- «عوامل مؤثر بر ضعف یا قوت اراده»، وبسایت دانشگاه شهید چمران اهواز، تاریخ بازدید: 30 تیر 1403ش.
- قرشی، باقر شریف، النظام التربوی فی الإسلام، دار الکتاب الإسلامي، بی‌جا، بی‌تا.
- مؤدب، سیدرضا و سالمی، حسین، «چگونگی نفوذ شیطان در قوای ادراکی آدمی و اقسام کنش های آن از منظر قرآن با تاکید بر دیدگاه موسوی خمینی»، مجله انسان پژوهی دینی، دورۀ 17، شمارۀ 43، 1399ش.
- مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، لبنان، دار احیاء التراث، چ3، 1403ق.
- مددخانی، حسن و دیگران، «اصول و روش‌های تقویت اراده با تأکید بر دیدگاه آیت‌الله مصباح یزدی»، معرفت، سال 31، شماره 301، ۱۴۰۱ش.
- مصباح‌یزدی، «سیمای شیعیان ۱۹»، وبسایت آثار آیت‌الله مصباح یزدی، تاریخ درج مطلب: 6 خرداد ۱۳۸۸ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، سیمای سرافرازان، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، چ۱، ۱۳۹۲ش.
- مطهری، مرتضی، نبوت، تهران، صدرا، چ19، 1392ش.
- مطهری، مرتضی، انسان و ایمان، تهران، صدرا، چ۶۷، ۱۴۰۲ش.
- مطهری مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چ7، 1376ش.
- مظاهری، حسین، سیر و سلوک، قم، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء، چ2، 1389ش.
- موسوی لاری، مجتبی، رسالت اخلاق در تکامل انسان، قم، دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم، چ4، 1376ش.
- مولوی، مثنوی معنوی، وبسایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1403ش.
- وردیخانی، علی‌الله، «علل ضعف و قوت اراده»، وبسایت کعبه جانان، تاریخ درج مطلب: 1 نوامبر 2008م.