روستای اشتبین

روستای اُشتَبین؛ روستایی تاریخی - گردشگری با معماری پلکانی در جلفا. روستای تاریخی اشتبین (اوشتبین) که مربوط به زمان صفوی است، در شهرستان جلفا و در کنار رودخانۀ مرزی ارس قرار دارد و به ماسوله‌ آذربایجان شهرت دارد. روستای اشتبین با معماری پلکانی و با طبیعتی اعجاب‌انگیز، از جمله جاذبه‌های گردشگری در آذربایجان و مرز ایران و ارمنستان است. این روستا در ۱۳۷۹ش به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

نام‌گذاری

«اوشتبین» مرکب از دو کلمه «اوش» به معنی عدد سه و «تبین» به معنی طایفه در زبان تاتی تشکیل شده است.‌ به عقیدۀ برخی کارشناسان، روستای اشتبین به‌دلیل اینکه از سه آبادی هراس، سیاوشان و جعفرآباد تشکیل شده، به این اسم، نام‌گذاری شده است. برخی از اهالی روستای اشتبین معتقدند که روستا میان سه کوه بلند واقع شده است و نام روستا از ترکیب دو کلمه‌ «اوش» به معنی «سه» و «تبین» به معنی «میان» گرفته شده است.

تاریخچه

قدمت خانۀ قدیمی سلمان‌زاده در روستای اشتبین با توجه به کتیبۀ سردر بنا، به سال 977‌ق و دورۀ صفوی برمی‌گردد. همچنین کتیبه‌هایی مرمرین به خط ثلث و مربوط به زمان شاه‌طهماسب و شاه‌عباس صفوی در روستای اشتبین وجود دارد. در روستای اشتبین ده‌ها کتاب و آثار تاریخی از جمله کتاب تاریخ نادری در بین اهالی نگه‌داری می‌شود. در «گورخانه قدیمی اشتبین» سنگ‌نوشته‌هایی وجود دارد که عمر بعضی از آن‌ها به ۸۰۰ سال قبل می‌رسد. آرامگاه حکیم ابوالقاسم نباتی، شاعر نامدار آذربایجان در قرن 12 و 13 هجری روی تپه‌ای در پایین‌ترین قسمت روستا قرار دارد. قدمت تعدادی از سنگ در خانه‌های روستا نیز به دوران حکومت سلطان محمد خدابنده برمی‌گردد.

جمعیتشناسی

جمعیت روستای اشتبین در سرشماری سال 1385ش، 150 خانوار و حدود 773 نفر بوده است. مردم این روستا به زبان «ترکی تاتی» سخن می‌گویند و دارای مذهب شیعه اثنی‌عشری هستند.

جغرافیا

روستای اشتبین در طول ۴۶ درجه و ۲۹ دقیقه و عرض ۳۸ درجه و ۵۱ دقیقه و ارتفاع ۳۶۲۰ متر از سطح دریا واقع شده است. روستای پلکانی اشتبین از توابع بخش سیه‌رود و دهستان نوجه‌مهر در شهر جلفا به ‌حساب می‌آید. فاصله روستا از جاده اصلی و مرزی سیه‌رود - خداآفرین حدود هفت کیلومتر است. روستای اشتبین در ارتفاع 3620 متری از سطح دریا قرار گرفته است. این روستا در زمستان پوشیده از برف و بسیار سرد می‌شود و دارای آب‌و‌هوایی با اقلیم سرد و زمستان‌های طولانی است. از مهم‌ترین کوه‌های مجاور روستای اشتبین «دوسته‌شا» و «کیامکیو قازان‌داغی» است. روستای اشتبین به‌دلیل خاک حاصلخیز، دارای باغ‌های بسیار مرغوب و پر از درختان «انار»، «گردو»، «آلبالو»، «ازگیل»، «توت»، «زردآلو»، «انگور» و «گلابی» است. انارهای این روستا بنا بر دلایل ژنتیکی کیفیت بالایی داشته و در پرورش آن‌ها از هیچ‌گونه کودی استفاده نمی‌شود. ارتفاعات و رشته‌کوه‌های اطراف این روستا، زیستگاه حیوانات متعددی مانند خرس، قوچ، میش، کل، بز، سیاه گوش و خرس قهوه‌ای است. این روستا به‌دلیل مجاورت با رودخانه‌های ارس و هراس، در تأمین آب کشاورزی مشکلی ندارد.

معماری

یکی از زیبایی‌های روستای اشتبین بافت تاریخی و دورنمای پلکانی آن در دامنۀ کوه‌های آذربایجان شرقی است. خانه‌های این روستا به‌دلیل شیب تند کوه، به‌صورت پلکانی ساخته شده و حیاط هر خانه، پشت‌بام ساختمان پایینی است. این امر و عوامل دیگری مانند شرایط اقلیمی خاص روستا و بستر سنگی آن موجب شده‌ که این منطقه بافت مسکونی متمرکزی داشته و امکان توسعه فقط از محدودۀ شمالی آن میسر است. کوچه‌های تنگ این روستا با پله‌های زیادی به ‌یکدیگر مرتبط شده‌اند. خانه‌های قدیمی اشتبین به سبک معماری دورۀ‌ صفویه و قاجاریه بنا شده‌اند. الگوی داخلی و خارجی خانه‌ها بنا بر معیشت و اقتصاد روستا ساخته شده است و هرکدام از خانه‌ها دارای آشپزخانه، اتاق‌نشیمن، اتاق‌خواب، آغل، انبار علوفه و کارگاه ابریشم‌بافی هستند. جهت ساخت خانه‌ها نیز برای محفوظ ‌ماندن از سرما به‌سمت شرقی - غربی است. استفاده از بالکن از دیگر ویژگی‌های معماری این روستا است که اهالی روستای اشتبین به آن «آرتیرما» می‌گویند؛ فضایی که از ساختمان بیرون آمده و روی معابر قرار دارد. در تابستان آرتیرما از تابش زیاد آفتاب به درون اتاق جلوگیری می‌کند و به‌عنوان فضای خنک و بادگیر به‌حساب می‌آید. دیگر ویژگی خاص معماری در روستای اشتبین فضایی به‌نام «بنه‌گاه» یا «بناگاه» است که طبق گفته‌های اهالی روستا به‌دلایل امنیتی شکل گرفته است. این قسمت از معماری روستا هیچ‌گونه روزنه‌ای به خارج نداشته و فقط نورگیر آن، قسمت انتهایی سقف قرار دارد. ارتفاع تقریبی آن به‌اندازه دو طبقه ساختمان است و سقف هرمی و چوبی آن را چهار ستون چوبی نگه می‌دارند. در زیر این سقف، تنوری برای پخت نان وجود دارد.

اقتصاد

شغل ساکنان روستای اشتبین اکثراً دامداری و باغداری است. فرآورده‌های حاصل از محصولات کشاورزی توسط اهالی این روستا تولید و به‌ فروش می‌رسد. در این روستا عسل بسیار مرغوبی وجود دارد؛ به‌همین‌خاطر پرورش زنبور عسل هم جزء حرفۀ مردمان محلی اشتبین است. همچنین اهالی روستا از گذشته کارگاه‌های تولید ابریشم داشتند و عدۀ زیادی از مردم به تولید و پرورش كرم ابریشم مشغول هستند.

فرهنگ و هنر

1. آداب‌و‌رسوم: مردمان روستای اشتبین همانند دیگر روستاهای آذربایجان در اعیاد ملی به‌خصوص عید نوروز مراسم خاصی را برگزار می‌کنند و در عید فطر و قربان نیز مراسم ویژه‌ای را انجام می‌دهند.
2. غذاهای محلی: روستای اشتبین دارای غذاهای سنتی متنوعی مانند: «کوفته»، «آش»، «آبگوشت» و «کباب» است.
3. سوغات و صنایع‌دستی: از جمله سوغات‌های روستای اشتبین محصولات جالیز اشتبین و میوه‌های باغی شامل انار، انجیر، گردو، سماق، زغال اخته، ازگیل و عسل سیاه کوهستان است. زنان محلی از محصول باغ‌های انار خود «لواشک انار» و «رب انار» درست می‌کنند. همچنین نوعی شیرینی به نام «میان‌پر» با انجیرهای خشک شدۀ محصولات باغی خود درست می‌کنند. به‌خصوص در شب یلدا و چهارشنبه سوری رواج دارد.

جاذبه‌های گردشگری

این روستا، طبیعتی جذاب، باغ‌های میوه متنوع و خانه‌هایی با سردرها و کتیبه‌های مرمرین برجای مانده از دورۀ صفویه دارد.

1. جاذبه‌های دیدنی: این روستا به‌دلیل اینکه در نزدیکی دو رودخانه‌ ارس و هراس قرار دارد، بسیار سرسبز و پر از باغ‌های وسیع و حاصلخیز است و این ویژگی‌های منحصربه‌فرد بر جذابیت روستای اشتبین افزوده است.
2. از دیگر جاذبه‌های گردشگری این روستای تاریخی «خانۀ قدیمی سلمانزاده»، «آرامگاه حکیم ابوالقاسم نباتی»، «کتیبه‌هایی مرمرین به خط ثلث» و «گورخانۀ قدیمی اشتبین» است.
3. امکانات رفاهی: از جمله امکانات رفاهی روستای اشتبین برای اقامت گردشگران، اقامت‌گاه‌های بوم‌گردی در اطراف این منطقه است. همچنین علاقه‌مندان به اتراق در مناطق طبیعی اشتبین می‌توانند ‌از چادر مسافرتی شخصی استفاده کنند.
4. مسیر دسترسی: برای سفر به روستای اشتبین ابتدا لازم است به شهر جلفا رفته، سپس با عبور از روستاهای سیه‌رود، نوردوز و کردشت جادۀ روستای اشتبین دیده می‌شود. در این جاده با طی‌کردن هفت کیلومتر می‌توان به روستای اشتبین رسید.

مشکلات زیست محیطی

با افزایش ساخت‌و‌ساز و مداخلات غیرمجاز در این روستا، چهرۀ تاریخی روستای اشتبین با تهدیدات شدیدی مواجه شده است. همچنین جریان فاضلاب‌ خانه‌ها به‌علت بافت شهری فعلی، عدم رعایت بهداشت، دور ریختن فضولات حیوانی و خاکستر تنورها در رودخانۀ نزدیک به روستای اشتبین رنگ رودخانه در برخی اوقات تغییر می‌‌کند. از طرفی عده‌ای از ساكنان روستا اقدام به تخریب و نوسازی خانه‌های خود كرده و بافت تاریخی بناهای این روستا و چهرۀ جذاب آن را تغییر داده‌اند.

زیر‌ساخت

روستای اشتبین، لوله‌کشی آب، برق و تلفن را دارد؛ ولی لوله‌کشی گاز ندارد و در فصل زمستان از نفت برای وسایل گرمایشی استفاده می‌کنند.

منابع

• «اقامتگاه بوم گردی در جلفا مشرف به رود زیبای ارس»، وب‌سایت اکوگشت، تاریخ بازدید: 10 شهریور 1401ش.
• «تدبیر دولت امید برای احیای ماسوله آذربایجان»، وب‌سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 10 آبان 1395ش.
• « حیات وحش جلفا سرشماری می‌شود»، وب‌سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 25 آذر 1400ش.
• «روستای اشتبین تبریز | سفری به ماسوله آذربایجان»، وب‌سایت مجله ره‌بال آسمان، تاریخ درج مطلب: 28 خرداد 1401ش.
• «روستای اشتبین»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 10 شهریور 1401ش.
• «روستای اشتبین»، وب‌سایت گردشگری ایران، تاریخ بازدید: 10 شهریور 1401ش.
• «روستای اشتبین»، وب‌سایت مستر بلیط، تاریخ درج مطلب: 12 آبان 1399ش.
• «روستای اشتبین کجاست؟»، وب‌سایت مجله گردشگری ایران و جهان، تاریخ بازدید: 10 شهریور 1401ش.
• «روستای اشتبین شهر کلیبر»، رزروارسیون آریا، تاریخ بازدید: 10 شهریور 1401ش.
• «روستایی به رنگ انار/ اشتبین ، جایی در نزدیکی مرز ایران با ارمنستان»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1395ش.
• «روستای تاریخی اشتبین»، وب‌سایت سیری در ایران، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1396ش.
• «سفر به روستای اشتبین، روستای پلکانی آذربایجان شرقی»، وب‌سایت همگردی، تاریخ درج مطلب: 6 اسفند 1397ش.