تکیه‌خانه؛ مکان برگزاری مراسم عزاداری برای اهل‌بیت به‌خصوص در ماه محرم در افغانستان. تکیه‌خانه یا منبر، در مناطق شیعه‌نشین افغانستان، محل برگزاری مراسم عزاداری برای اهل‌بیت است. هر منطقۀ شهری و روستایی دارای یک تکیه‌خانۀ مرکزی است که در ایام وفیات خاندان پیامبر اسلام و به‌خصوص در ماه‌‌های محرم و صفر مردم در آن‌جا جمع شده و به سوگواری و عزاداری می‌پردازند.
نام‌گذاری
واژة عربی «تکیه» به‌معنای پشت به چیزی گذاشتن است. پشت و پناه را نیز به‌صورت مجاز، تکیه گویند. در اصطلاح به خانقاه، زاویه، منزل درویشان و محل اطعام فقیران نیز تکیه اطلاق می‌شده است. از دورۀ صفویه کارکرد اصلی تکیه به برپایی روضه‌خوانی و تعزیه‌خوانی تغییر کرد. در افغانستان به تکیه، تکیه‌خانه و منبر می‌گویند.
پیشینه
تکیه در فرهنگ و سبک زندگی مسلمانان به‌خصوص از سدة هشتم هجری در قلمرو امپراتوری عثمانی مکان گردآمدن صوفیان، مزار مشایخ صوفیه، اقامتگاه موقت صوفیان در سفر و مهمانپذیر رایگان در شهرهای زیارتی بوده است. در بسیاری از سرزمین‌های عربی چون مصر، فلسطین، اردن و سوریه تکیه‌هایی وجود داشته است. در عراق از جمله تکیة بکتاشی در نجف برای پذیرایی از زائران مزار امام علی) و تکیة بزرگی در کنار مزار امام حسین وجود داشته است. در ایران نیز همین کارکرد برای تکیه وجود داشته است، اما از اواخر دورة صفوی و با رواج تشیع، کاربرد تکیه در ایران به‌تدریج دگرگون شد. این تغییر به‌ویژه در شهرهای مرکزی ایران که پیشینه‌ای طولانی در تشیع داشتند، روشن‌تر بود. تکیه در افغانستان نیز سابقۀ زیادی دارد. بلخ و هرات از مراکز مهم تکیه و خانقاه محسوب می‌شد و حضور شخصیت‌هایی چون خواجه عبداللّه انصاری از عوامل مؤثر در این امر بوده است. در این منطقه تیموریان، به‌ویژه تیمور، شاهرخ، حسین بایقرا و وزیر صوفی‌مسلک او، امیر علی‌شیر نوایی، در بنای تکیه و خانقاه اهتمام داشتند. بر اساس برخی از منابع در قرن نوزدهم در غزنی و کابل تکیه‌ها بیشتر به قهوه‌خانه شبیه بودند که اغلب آنها به‌خصوص در شهر کابل، مزار مشایخ صوفی بوده است. تغییر کاربری تکیه‌ها در مناطق شیعه‌نشین افغانستان به‌عنوان محل عزاداری و روضه‌خوانی، از اواخر دورۀ صفویه و به‌خصوص با ورود قزلباشان به افغانستان آغاز شده و تا امروز ادامه یافته است. امروز تکیه‌خانه در افغانستان نسبت به مسجد گسترده‌تر است و برخی روستاها که مسجد ندارند یک و گاهی چند تکیه‌خانه دارند.
معماری
سازۀ تکیه‌خانه‌ها در افغانستان اغلب دارای معماری متمایزی از سایر بناها است. تکیه‌خانه به تناسب جمعیت منطقه، بزرگ بوده و اغلب دارای دو یا چندین درب ورودی در دو سمت برای مردان و زنان است. تکایا را در برخی مناطق با پرده به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم می‌کنند و در برخی موارد نیز قسمت مردانه و زنانه کاملا مجازا است. برخی از تکیه‌خانه‌های قدیمی دارای حیاط، شبستان، کتابخانه، مطبخ و غسالخانه بودند. امروزه به‌خصوص در شهرها برخی از تکیه‌خانه‌ها دارای کتابخانه، پارکینگ، مطبخ (آشپزخانه)، مسلخ (کشتارگاه) و تحویل‌خانه (انبار) هستند.
عناصر نمادین در تکیه‌خانه
تکیه‌خانه دارای علایم و نمادهایی است که آن را از دیگر محل‌ها متمایز می‌کند؛ همانند نصب پارچه‌های سیاه، تصاویر مربوط به مرقد امامان و پرچم‌نوشته‌های سیاه، سرخ و سبز. علم و منبر، عناصر نمادین اصلی در تکیه‌خانه است.
عَلَم
علَم به‌نشانۀ علم حضرت عباس، چوب بلندی است که در بالای آن به یاد دستان بریدة آن حضرت، پنجه‌ای قرار دارد. در طول دهة محرم، مردم پارچه‌هایی که گاهی مقداری پول در آن است، به علم می‌بندند.
منبر
منبر محل قرار گرفتن سخنرانان و دارای احترام و تقدس ویژه‌ای است. پله‌های منبر بیانگر منزلت سخنرانان و نوحه‌خوان‌ها هستند، برای مثال ذاکران باتجربه و یا طلاب مبتدی روی پلۀ اول منبر می‌نشینند. بالاترین پلۀ منبر جایگاه ختم‌کنندۀ مجلس است.
کاربردها
تکیه‌خانه جدا از محل عزاداری، در گذشته کاربرد مدرسه و مکتب را نیز داشته است. برگزاری مراسم دعا و سخنرانی در روزهای پنج‌شنبه و جمعه، برپایی کلاس قرآن، مجالس ختم و برنامه‌های متفرقه از دیگر کارکردهای تکیه‌خانه در طول سال است.
انواع
تکیه‌خانه‌ها به دو نوع عمومی، و خصوصی (شخصی، خانوادگی و فصلی) تقسیم می‌شوند، ولی محل آن محدود به مکان خاصی نیست. از خانه، فضای آزاد، مساجد و مکاتب نیز به‌عنوان تکیه استفاده می‌شود.
نذورات
مردم با توجه به اعتقاد راسخی که به تکیه‌خانه دارند، هدایا و نذورات نقدی و غیر نقدی زیادی به آنها تقدیم می‌کنند. این نذورات زیر نظر متولی و مسئولین تکیه جمع‌آوری و در ایام عزاداری هزینه می‌شود.
نام‌گذاری تکیه‌ها
در افغانستان بیشتر تکیه‌خانه‌ها به‌نام مؤسس یا صاحب و بنیانگذار یا به‌نام منطقه و محل مشهور است. مانند تکیه‌خانة آقای حجت؛ یا تکیه‌خانة غزنی‌چی‌ها، کشمیری‌ها، تکیه‌خانه میرزا جان، تکیه‌خانۀ عمومی، تکیه‌خانۀ چنداول، تکیه‌خانۀ قلعۀ شاده و نظیر این‌ها.
هزینه‌ها
هزینۀ تکیه‌های شخصی اغلب توسط صاحبان آنها تأمین می‌شود. هزینه‌های تکیه‌خانه‌های عمومی توسط نذورات، هدایا، اشخاص، واقفین و کمک‌های مردمی تأمین می‌شود.
تشکیلات
تشکیلات و عناصر مهم تکیه‌خانه عبارت‌اند از: 1. تکیه‌دار؛ 2. سرفراش و فراشان؛3. سرذاکر و ذاکرها؛ 4. عزاداران؛ 5. خاتِم مجلس.
تکیه‌دار
تکیه‌دار از افراد نامدار و سرشناس که هنگام مراسم در کنار درب ورودی نشسته و به عزاداران خوش‌آمد می‌گوید.
فراش‌ها
فراش‌ها یک گروه مهم در تکیه‌خانه هستند. آنان مسئولیت اصلی برگزاری و برپایی مراسم عزاداری ایام محرم را از ابتدا تا انتها بر عهده دارند. فراشان توسط سرفراش اداره می‌شوند. برخی از وظایف فراشان عبارت‌اند از: آراستن تکیه و سیاه‌پوش کردن آن، اجرای هر روزة مراسم و پذیرایی از عزاداران، تهیة و توزیع غذا (پذیرایی)، تأمین نظم و امنیت مجلس، آوردن و بردن سخنران.
ذاکران
سرذاکر (مجری) فردی است که گردانندگی برنامة روضه‌خوانی یا نوحه‌خوانی را برعهده دارد. وی پای منبر و چسبیده به آن نشسته و برنامه‌ها را هدایت می‌کند. ذاکران یا نوحه‌خوانان کسانی هستند که به نوبت در تکیه نوحه می‌خوانند و سرذاکر مدیریت آنها را به دست دارد.
عزاداران
افرادی که که در برنامه‌ها مشارکت دارند.
خاتم مجلس
سخنرانی که در آخر به منبر می‌رود و مجلس را ختم می‌کند.
اجرای مراسم
آمادگی تکایا
چند هفته پیش از فرا رسیدن ماه محرم، مسئولان تکیه‌خانه برای برگزاری مراسم برنامه‌ریزی می‌کنند.
آراستن تکیه
قبل از محرم تمام در و دیوار تکیه را سیاه‌پوش می‌کنند و روی آن را با پارچه‌نوشته‌های حاوی شعایر حسینی می‌پوشانند.
آغاز و ختم مراسم
در اغلب تکیه‌خانه‌ها از اول تا سیزدهم محرم، مراسم عزاداری برگزار می‌شود.
زمان عزاداری‌ها
مراسم هم در روز و هم در شب برگزار می‌شود.
نام‌گذاری روزها
برخی از روزهای دهة محرم به نام افرادی خاص نام‌گذاری می‌شود. مثلاً روز پنجم به‌نام علی‌اکبر، روز ششم به‌نام قاسم، روز هفتم به‌نام حضرت عباس و روز نهم به‌نام علی‌اصغر.
استقبال از عزاداران
صاحب مجلس یا صاحب تکیه به احترام عزاداران و به‌عنوان میزبان بر روی چهارپایه‌ای در کنار در ورودی تکیه‌خانه نشسته و از عزاداران استقبال کند.
اسپند و منقل
اغلب در ورودی تکایا منقل و اسپند گذاشته و آن را دود می‌کنند. با ورود یکی از علما و سادات سرشناس متصدی این قسمت مقداری اسپند داخل منقل ریخته و صلوات می‌فرستد.
زنانه‌خوانی
در برخی از تکایا، روزها مجالس زنانه‌خوانی برگزار می‌شود. سرذاکر با ذکر صلوات جلسه را آغاز کرده و پس از آن، دختران نوحه‌خوان به ترتیب سن و رتبه خود نوحه می‌خوانند و در پایان یک خانم سخنرانی کرده و مجلس ختم می‌شود.
صلوات‌خوانی
در بین سخنان دو سخنران یا پیش از آغاز خاتم مجلس، فرد یا افرادی برخاسته و با خواندن چند بیت شعر جمعیت را به فرستادن صلوات ترغیب می‌کنند.
مجرایی
در قدیم از شب هفتم به بعد، دسته‌های سینه‌زن از تکیه‌ای به تکیة دیگر رفته و در آن‌جا برنامة سینه‌زنی و عزاداری اجرا می‌کردند که در کابل به آن «مجرایی» می‌گویند.
برنامه‌ها
در هر تکیه‌خانه آغاز برنامه‌ها با سرذاکر است. وی ابتدا چند نوحه را با آهنگ خاصی می‌خواند و نوحه‌خوان‌ها بندهایی از آن را تکرار می‌کنند تا مجلس آماده شود. بعد نوبت به نوحه‌خوانی می‌رسد. اول افراد تازه‌کار «بچه‌خوانی» می‌کنند و به‌ترتیب افراد باتجربه نوحه و برخی روضه خوانده و گاهی موعظه می‌کنند. بهترین نوحه‌خوان، خاتم این بخش از برنامه است. پس از نوحه‌خوانی، نوبت به سخنرانی می‌رسد. در این مرحله چند نفر با توجه به اهمیت خود منبر می‌روند که به آنها «پیشاهنگ» می‌گویند. در پایان، «خاتم» مجلس که اغلب از خطبای سرشناس است منبر رفته و دعا می‌کند. سپس سرفراش ادارة مجلس را برعهده گرفته، با فرستادن صلواتی صف‌بندی سینه‌زنان و زنجیرزنان را مشخص و مرتب می‌کند و به بارخوان‌ها اجازة خواندن می‌دهد. سرفراش در این مرحله در کنار علَم مستقر شده و بر جریان سینه‌زنی نظارت می‌کند. شروع مجلس سینه‌زنی و زنجیرزنی، با بار لَم (کند)، و ختم مجلس با بار تیز (تند) است. در آخر برنامه نیز بار تند خوانده می‌شود. هرگاه به تشخیص سرفراش، سینه‌زنی به حد اشباع برسد او ناگهان یک «یاحسین» بلند می‌گوید و مجلس را ختم می‌کند.
عَلَم‌کَشی
علم‌کشی در شب هفتم برگزار می‌شود. علم را در بیرون از تکیه‌خانه آماده کرده و به آن گُل و گلاب می‌زنند. سپس طی مراسمی، علم را به نزدیکی تکیه می‌آورند. علم را با ذکر «این علم از کیست که بی‌صاحب است / این علم از عباس ماه بنی‌هاشم است» وارد مجلس کرده و آن را در جای مخصوص خود در وسط تکیه‌خانه، قرار می‌دهند.
گهواره
بیشتر تکیه‌خانه‌ها، گهواره‌ای به یاد کودک شیرخوارة امام حسین تهیه کرده و روی آن را با پارچه‌های سبز و سفید سوراخ شده (به نشانة اصابت تیر) می‌پوشانند. روز یا شب نهم آن را با خواندن اشعاری به میان جمعیت می‌آورند و هم‌زمان، سخنران روضۀ علی‌اصغر را می‌خواند.
منقبت‌خوانی
در بیشتر اوقات در تکیه‌خانه‌ها در آغاز مراسم یا قبل از سخنران اصلی منقبت‌خوانی صورت می‌گیرد.
پذیرایی
در پایان مراسم، پذیرایى از عزاداران در تکیه‌خانه صورت می‌گیرد. تکیه‌خانه‌ها که توان مالی بهتری دارند، از روزهای نخست، عزاداران را اطعام می‌کنند. برخی تکایا از روز هفتم، و تکایایی هم که توان مالی کمتری دارند، روزهای نهم یا فقط روز عاشورا برنامة اطعام دارند. در تکیه‌خانه‌ها اغلب ابتدا مردان پذیرایی می‌شوند و بعد زنان و کودکان. در گذشته، برخی تکایا به دلیل محدودیت، فقط از مردان پذیرایی می‌کردند.
جمع کردن تکیه
جمع کردن تکیه، عملی نمادین است که اغلب در پایان مراسم در شب سیزدهم انجام می‌گیرد. فراشان و عزاداران علَم را از جایگاه خود به محل دیگری (علم‌خانه) انتقال داده و به‌جای آن، علَم کوچک‌تری در کنار منبر قرار می‌دهند. در روز سیزدهم، فراشان تکیه‌خانه اقدام به جمع‌آوری سیاه‌پارچه‌ها و پارچه‌نوشته‌ها از تکیه می‌کنند. این کار همراه با مراسم روضه‌خوانی است و در پایان، تمام فراشان توسط صاحب تکیه اطعام می‌شوند.
پانویس
منابع
- الفینستون، مونت استوارت، افغانان: جای، فرهنگ، نژاد (گزارش سلطنت کابل)، ترجمة محمدآصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1376ش.
- انوری، احمد‌جاوید، «معرفی مراسم تکایای شهر کابل»، فصل‌نامۀ نیستان ادیان و مذاهب، شماره 2، 1390ش.
- بلز، شیلا و بلوم، جاناتان، هنر و معماری اسلامی، ترجمه فائزه دینی و یعقوب آژند، تهران، سمت، 1391ش.
- بلوکباشی، علی، «تکیه»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1387ش.
- پیرزاده نائینی، محمدعلی، سفرنامۀ حاجی پیرزاده، تهران، حافظ فرمانفرمائیان، 1342ش.
- توسلی، محمود، «حسینیه‌ها، تکایا، مصلی‌ها» در معماری ایران دوره اسلامی، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران، جهاد دانشگاهی، 1366ش.
- جوادی، قاسم، موسوی، سید محمد‌جمال، «مراسم عاشورا در کابل»، مجلۀ شیعه‌شناسی، شماره 45، 1393ش.
- خلیل، محمدابراهیم، مزارات کابل، پیشاور، بی‌نا، 1383ش.
- دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه، 1377ش.
- ذکاء، یحیی، تاریخچۀ ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، تهران، انجمن آثار ملی، 1349ش.
- رهیاب، سید حسین، بلخاب: تاریخ، فرهنگ و اجتماع، قم، صبح امید دانش، 1401ش.
- ریاضی هروی، محمدیوسف، عین‌الوقایع، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۲ش.
- سمرقندی، ابوطاهر خواجه، قندیّه و سمریّه، تهران، مؤسسه فرهنگی جهانگیری، 1368ش.
- شریف، یوسف، تاریخ فن‌العمارة العراقیة فی مختلف العصور، بغداد، دارالرشید، 1982م.
- شیونی، محمد‌وحید، «تشیع در کابل»، فصل‌نامه سفیر، 1385ش.
- صابری، محمد‌صادق، «جایگاه و کارکرد تربیتی حسینیه‌ها در افغانستان»، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، جامعةالمصطفی العالمیه، 1386ش.
- فرهنگ، محمدحسین، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی شیعیان افغانستان، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1380ش.
- گلمبک، ریزا، معماری تیموری در ایران و توران، تهران، سازمان میراث فرهنگی، 1375ش.
- «محرم در افغانستان»، پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ درج مطلب: 13 دیماه 1398ش.
- مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران، تنظیم و تصحیح میرهاشم محدث، تهران، گروس، 1361ش.
- موسوى، سید عسکر، هزارههاى افغانستان، ترجمه اسدالله شفاهى، تهران، نقش سیمرغ، 1387ش.
- منفرد، افسانه، «تکیه»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، 1383ش.
- هاشمی گلپایگانی، محمدموسی، بوی جوی مولیان: ابنیه و آثار تاریخی اسلام در ماوراءالنهر، مترجم بهرام شادابی، تهران 1379ش.