عیالواری

عیالواری؛ سبک زندگی حمایتی در خانواده‌های سنتی و پرجمعیت.

عیالواری ویژگی خانواده‌هایی است که دارای فرزندان و اعضای متعدد هستند. در خانواده‌های عیالوار وظیفۀ سرپرستی و مدیریت تأمین معاش و مخارج بر ‌عهدۀ مرد بوده و روابط خانوادگی به‌عنوان سرمایه‌های معنوی خانواده دارای اهمیت بسیار است.

مفهوم‌شناسی

واژۀ عیال و عائله به زن، فرزندان و همۀ کسانی گفته می‌شود که تأمین هزینه و نفقه آنها بر عهده مرد خانواده است. در اصطلاح فارسی‌زبانان، عیالوار یا صاحب عیال، کسی است که نان‌خور بسیار داشته باشد. در فرهنگ اسلامی همۀ خلق، عيال (خانواده و نيازمند) خدا هستند و محبوب‌ترين افراد نزد خدا کسي است که به عيال خدا و از جمله به خانوادۀ خویش سودی برساند و در راستای برآوردن نیازهای آنان بکوشد.

عیالواری در سبک زندگی ایرانی

عیالواری در گذشته میان خانواده‌های ایرانی امری پسندیده و مرسوم بوده و والدین از یک‌سو، مهم‌ترین انگیزه و دغدغۀ زندگی مشترک را فرزندآوری و تربیت فرزندان می‌دانستند و از سوی دیگر به نگهداری از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها متعهد بودند و یک خانوادۀ گسترده و بزرگ را تشکیل می‌دادند. حضور بزرگترها در خانواده به افزایش تعاملات خانوادگی، کسب تجربه، مشورت، انسجام و تحکیم بنیان خانواده اثرگذار است. این سبک زندگی امروزه نیز میان برخی خانواده‌های ایرانی رواج دارد. فرزندان در سبک زندگی عیالواری سرمایۀ مادی و معنوی تلقی شده و زوجین با انگیزه افزایش نیروی کار و گسترش فعالیت‌های مشارکتی در خانواده فرزندآوری می‌کردند. همچنین تولید نسل در خانوادۀ ایرانی، عاملی مؤثر در حفظ و احیای اعتقادات دینی و فرهنگی دانسته می‌شد. مردم اگرچه به‌لحاظ اقتصادی و امکانات از سطح بالایی برخوردار نبودند، اما باور داشتند که روزی فرزندان را خدا می‌رساند و بچه، روزی را با خود می‌آورد. قوت روابط خویشاوندی و آداب و رسوم رایج میان اقوام نیز عامل مهم دیگر برای گرایش به سبک زندگی عیالواری بود. در دهۀ 1370ش، برنامه کنترل جمعیت با شعار «فرزند کمتر زندگی بهتر»، موجب وقفه‌ای جدی در فرزند‌آوری ایرانیان شد، دیدگاه عمومی را دربارۀ سبک زندگی عیالواری دگرگون کرد و خانواده‌ها را به‌سوی تک فرزندی سوق داد. در سال‌های اخیر با هدف رشد و جوانی جمعیت کشور تدابیر جبرانی از سوی دولت در دستور کار قرار گرفته است.

عیالواری از دیدگاه فقهی

فقهای مسلمان، عیال را شامل افرادی می‌دانند که تحت تکفل سرپرست خانواده قرار داشته و نان‌خور او هستند، خواه نفقه و خرجی آنها بر وی واجب باشد مانند همسر و فرزندان و یا واجب نباشد. در احکام فقهی ملاک در عیال بودن، نان‌خور بودن است و سرپرست خانواده در صورتی که شرایط پرداخت فطریه را داشته باشد باید فطریۀ خود و کسانی که نان‌خور و عیال او هستند را بدهد. در پرداخت خمس نیز سرپرست خانوار هزینه‌های خود و عیال خود را از درآمد سالانه کم کرده و خمس مابقی درآمد را پرداخت می‌کند.

مزایای سبک زندگی عیالواری

سبک زندگی عیالواری به‌دلیل مزایای بسیار در فرهنگ ایرانی همواره مورد توجه بوده است، از جمله:

1. نقش‌آفرینی بزرگترها (مادربزرگ و پدربزرگ) در نگهداری و تربیت فرزندان؛
2. تقسیم کار خانوادگی و بر عهده گرفتن وظایف مشخص توسط هر یک از اعضای خانواده که موجب آموزش مسئولیت‌پذیری به فرزندان از همان دوران کودکی، می‌شود؛
3. نقش‌آفرینی فرزندان دختر و پسر در اقتصاد خانواده؛
4. فعالیت‌های مشارکتی و هم‌افزا؛
5. ترویج فضایل اخلاقی مانند صبر، قناعت، سازش، مسئولیت‌پذیری و رفتار حمایتی میان اعضای خانواده؛
6. دوستی و روابط صمیمی میان اعضای خانواده و آگاهی از دغدغه‌های یکدیگر.

تغییر الگوی زندگی از عیالواری به فردگرایی

خانواده ایرانی در گذشته از الگوی خانوادۀ پرجمعیت و عیالوار پیروی می‌کرد که به شکل هم‌زیستی سه نسل یا بیشتر در کنار هم و در زیر یک سقف بود؛ اما امروزه سبک زندگی دگرگون شده و با گسترش فرهنگ بیگانه، افراد جامعه به خانوادۀ هسته‌ای و کم‌جمعیت با ساختاری کوچک و متشکل از زوجین و تعداد اندکی فرزند، تمایل دارند. در این الگو، تشکیل خانوادۀ پرجمعیت، ناسازگار با شرایط نامطلوب اقتصادی و دغدغه‌های مربوط به فرزندآوری و فرزندپروری، قلمداد می‌شود؛ این در حالی است که خانوادۀ کم‌جمعیت میان افراد متمول و ثروتمند، رواج بیشتری یافته است. در همین راستا همزیستی زوجین با والدین مسن خود نیز به بهانۀ عدم توانایی آنها در پاسخ به نیازهای مراقبتی و اقتصادی و دخالت آنها در تربیت نوه‌ها و زندگی زوجین، کاهش یافته است. نتیجه این دگرگونی، افزایش خانواده‌های تک‌فرزند و كاهش‌ جمعیت است. گسترش این نگرش در جامعه ایرانی، پیامدهای زیر را در پی داشته است:

1. کاهش مسئولیت‌پذیری افراد در قبال والدین مسن؛
2. افزایش میانگین سن ازدواج؛
3. افزایش فاصلۀ سنی میان زوجین و فرزندان؛
4. گسترش خانواده‌های تک‌فرزندی در جامعه؛
5. افزایش مشکلات عاطفی و تربیتی حاصل از کاهش روابط اعضای خانواده؛
6. حذف صلۀ رحم؛
7. افزایش آمار طلاق به‌دلیل کم‌بودن تعداد فرزندان؛
8. جایگزینی برداشت فردگرایانه از زندگی و خوشبختی به جای احساس تعلق به خانواده؛
9. تغییر جایگاه و نقش مادری و همسری؛
10. افزایش تمایل بانوان برای اشتغال بیرون از خانه.

چالش‌های عیالواری

روی‌آوری به سبک زندگی عیالواری اگرچه در گذشته تاریخی ایرانیان همواره مورد توجه بوده و یکی از دلایل آن، هم‌افزایی برای تأمین نیازمندی‌های اقتصادی بوده است، اما گاهی ناترازی اقتصادی خانواده به چالشی بزرگ تبدیل می‌شد تا جایی که برخی مردان عیالوار در ایفای مسئولیت و مدیریت تأمین نیازهای خانواده، ناتوان شده و مسئولیت ادارۀ امور را به مادر خانواده می‌سپردند. از سوی دیگر در دوران معاصر با دگرگونی سبک زندگی و پیروی از الگوی خانوادۀ هسته‌ای، روی‌آوری به سبک زندگی عیالواری با چالش‌های نوپدیدی روبرو شده است، از جمله ناسازگاری سبک زندگی شهری و به‌ویژه معماری آن با عیالواری؛ گرایش روزافزون به زندگی فردی و کم‌رنگ شدن باورهای فرهنگی و دینی دربارۀ فرزندآوری و نگهداری از والدین مسن.

منابع

• آرام، محمدرضا و عزیزی، سید مجتبی، «تحلیل عوامل افزایش و کاهش جمعیت بر اساس آموزه‌های قرآن و حدیث»، نشریۀ فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، شمارۀ 63، 1402ش.
• «از عیالواری تا بی‌شوهری»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 30 تیر 1403ش.
• اصفهانی، ابوالحسن، کتاب الزکاة: فی زکاة الابدان، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ق.
• «تأثیر زندگی آپارتمان‌نشینی بر فرزند‌آوری»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 8 خرداد 1400ش.
• «چالش‌های عاطفی و تربیتی در خانه‌های کوچک»، وب‌سایت پیام خانواده، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1401ش.
• «خبر خوب| عیالواری ۳۲۰ هزار خانواده در طرح جوانی جمعیت»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1402ش.
• خمینی، روح‌الله، تحریرالوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379ش.
• «داستان کهن مرد عیالوار»، وب‌سایت اُ مرداد، تاریخ درج مطلب: 28 دی 1397ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 31 تیر 1403ش.
• دهداری، سمیه و همکاران، «بررسی دانش بومی زنان روستایی در تولید و مدیریت محصولات دامی»، نشریه مرتع، دوره 11، شماره 3، 1396ش
• «زندگی با مادربزرگ و پدربزرگ چطور است؟ | خانواده گسترده و تربیت فرزندان»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 15 آبان 1402ش.
• «سطح روابط در خانواده‌های ایرانی»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 13 مرداد 1395ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، قم، اسلامیه، چاپ سوم، 1375ش.
• مرندی، علیرضا، «ماجرای شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر چه بود؟»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1403ش.
• نجفی، محمد‌حسن، جواهر الکلام، قم، اسلامیه، چاپ ششم،1392ش.
• یزدی، محمد‌کاظم‌، العروة الوثقی، قم، مکتبة الداوری، 1414ق.