عیالواری
عیالواری؛ سبک زندگی حمایتی در خانواده‌های سنتی و پرجمعیت.
عیالواری ویژگی خانواده‌هایی است که دارای فرزندان و اعضای متعدد هستند. در خانواده‌های عیالوار وظیفۀ سرپرستی و مدیریت تأمین معاش و مخارج بر عهدۀ مرد بوده و روابط خانوادگی به‌عنوان سرمایه‌های معنوی خانواده دارای اهمیت بسیار است.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عیال و عائله به زن، فرزندان و همۀ کسانی گفته می‌شود که تأمین هزینه و نفقه آنها بر عهده مرد خانواده است. در اصطلاح فارسی‌زبانان، عیالوار یا صاحب عیال، کسی است که نان‌خور بسیار داشته باشد.[۱] در فرهنگ اسلامی همۀ خلق، عیال (خانواده و نیازمند) خدا هستند و محبوب‌ترین افراد نزد خدا کسی است که به عیال خدا و از جمله به خانوادۀ خویش سودی برساند و در راستای برآوردن نیازهای آنان بکوشد.[۲]
عیالواری در سبک زندگی ایرانی
عیالواری در گذشته میان خانواده‌های ایرانی امری پسندیده و مرسوم بوده و والدین از یک‌سو، مهم‌ترین انگیزه و دغدغۀ زندگی مشترک را فرزندآوری و تربیت فرزندان می‌دانستند [۳] و از سوی دیگر به نگهداری از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها متعهد بودند و یک خانوادۀ گسترده و بزرگ را تشکیل می‌دادند. حضور بزرگترها در خانواده به افزایش تعاملات خانوادگی، کسب تجربه، مشورت، انسجام و تحکیم بنیان خانواده اثرگذار است.[۴] این سبک زندگی امروزه نیز میان برخی خانواده‌های ایرانی رواج دارد. فرزندان در سبک زندگی عیالواری سرمایۀ مادی و معنوی تلقی شده و زوجین با انگیزه افزایش نیروی کار و گسترش فعالیت‌های مشارکتی در خانواده فرزندآوری می‌کردند. همچنین تولید نسل در خانوادۀ ایرانی، عاملی مؤثر در حفظ و احیای اعتقادات دینی و فرهنگی دانسته می‌شد. مردم اگرچه به‌لحاظ اقتصادی و امکانات از سطح بالایی برخوردار نبودند،[۵] اما باور داشتند که روزی فرزندان را خدا می‌رساند و بچه، روزی را با خود می‌آورد. [۶] قوت روابط خویشاوندی و آداب و رسوم رایج میان اقوام نیز عامل مهم دیگر برای گرایش به سبک زندگی عیالواری بود. [۷]در دهۀ 1370ش، برنامه کنترل جمعیت با شعار «فرزند کمتر زندگی بهتر»، موجب وقفه‌ای جدی در فرزندآوری ایرانیان شد، دیدگاه عمومی را دربارۀ سبک زندگی عیالواری دگرگون کرد و خانواده‌ها را به‌سوی تک فرزندی سوق داد.[۸] در سال‌های اخیر با هدف رشد و جوانی جمعیت کشور تدابیر جبرانی از سوی دولت در دستور کار قرار گرفته است.[۹]
عیالواری از دیدگاه فقهی
فقهای مسلمان، عیال را شامل افرادی می‌دانند که تحت تکفل سرپرست خانواده قرار داشته و نان‌خور او هستند، خواه نفقه و خرجی آنها بر وی واجب باشد مانند همسر و فرزندان و یا واجب نباشد.[۱۰] در احکام فقهی ملاک در عیال بودن، نان‌خور بودن است [۱۱] و سرپرست خانواده در صورتی که شرایط پرداخت فطریه را داشته باشد باید فطریۀ خود و کسانی که نان‌خور و عیال او هستند را بدهد. [۱۲] در پرداخت خمس نیز سرپرست خانوار هزینه‌های خود و عیال خود را از درآمد سالانه کم کرده و خمس مابقی درآمد را پرداخت می‌کند.[۱۳]
مزایای سبک زندگی عیالواری
سبک زندگی عیالواری به‌دلیل مزایای بسیار در فرهنگ ایرانی همواره مورد توجه بوده است، از جمله:
- نقش‌آفرینی بزرگترها (مادربزرگ و پدربزرگ) در نگهداری و تربیت فرزندان؛
- تقسیم کار خانوادگی و بر عهده گرفتن وظایف مشخص توسط هر یک از اعضای خانواده که موجب آموزش مسئولیت‌پذیری به فرزندان از همان دوران کودکی، می‌شود؛
- نقش‌آفرینی فرزندان دختر و پسر در اقتصاد خانواده؛
- فعالیت‌های مشارکتی و هم‌افزا؛
- ترویج فضایل اخلاقی مانند صبر، قناعت، سازش، مسئولیت‌پذیری و رفتار حمایتی میان اعضای خانواده؛
- دوستی و روابط صمیمی میان اعضای خانواده و آگاهی از دغدغه‌های یکدیگر.[۱۴]
تغییر الگوی زندگی از عیالواری به فردگرایی
خانواده ایرانی در گذشته از الگوی خانوادۀ پرجمعیت و عیالوار پیروی می‌کرد که به شکل همزیستی سه نسل یا بیشتر در کنار هم و در زیر یک سقف بود؛ اما امروزه سبک زندگی دگرگون شده و با گسترش فرهنگ بیگانه، افراد جامعه به خانوادۀ هسته‌ای و کم‌جمعیت با ساختاری کوچک و متشکل از زوجین و تعداد اندکی فرزند، تمایل دارند. در این الگو، تشکیل خانوادۀ پرجمعیت، ناسازگار با شرایط نامطلوب اقتصادی و دغدغه‌های مربوط به فرزندآوری و فرزندپروری، قلمداد می‌شود؛ این در حالی است که خانوادۀ کم‌جمعیت میان افراد متمول و ثروتمند، رواج بیشتری یافته است.[۱۵] در همین راستا همزیستی زوجین با والدین مسن خود نیز به بهانۀ عدم توانایی آنها در پاسخ به نیازهای مراقبتی و اقتصادی و دخالت آنها در تربیت نوه‌ها و زندگی زوجین، کاهش یافته است. نتیجه این دگرگونی، افزایش خانواده‌های تک‌فرزند و كاهش جمعیت است. گسترش این نگرش در جامعه ایرانی، پیامدهای زیر را در پی داشته است:
- کاهش مسئولیت‌پذیری افراد در قبال والدین مسن؛[۱۶]
- افزایش میانگین سن ازدواج؛
- افزایش فاصلۀ سنی میان زوجین و فرزندان؛[۱۷]
- گسترش خانواده‌های تک‌فرزندی در جامعه؛[۱۸]
- افزایش مشکلات عاطفی و تربیتی حاصل از کاهش روابط اعضای خانواده؛
- حذف صلۀ رحم؛ [۱۹]
- افزایش آمار طلاق به‌دلیل کم‌بودن تعداد فرزندان؛
- جایگزینی برداشت فردگرایانه از زندگی و خوشبختی به جای احساس تعلق به خانواده؛
- تغییر جایگاه و نقش مادری و همسری؛
- افزایش تمایل بانوان برای اشتغال بیرون از خانه.[۲۰]
چالش‌های عیالواری
روی‌آوری به سبک زندگی عیالواری اگرچه در گذشته تاریخی ایرانیان همواره مورد توجه بوده و یکی از دلایل آن، هم‌افزایی برای تأمین نیازمندی‌های اقتصادی بوده است، اما گاهی ناترازی اقتصادی خانواده به چالشی بزرگ تبدیل می‌شد تا جایی که برخی مردان عیالوار در ایفای مسئولیت و مدیریت تأمین نیازهای خانواده، ناتوان شده و مسئولیت ادارۀ امور را به مادر خانواده می‌سپردند.[۲۱] از سوی دیگر در دوران معاصر با دگرگونی سبک زندگی و پیروی از الگوی خانوادۀ هسته‌ای، روی‌آوری به سبک زندگی عیالواری با چالش‌های نوپدیدی روبرو شده است، از جمله ناسازگاری سبک زندگی شهری و به‌ویژه معماری آن با عیالواری؛[۲۲] گرایش روزافزون به زندگی فردی[۲۳] و کم‌رنگ شدن باورهای فرهنگی و دینی دربارۀ فرزندآوری[۲۴] و نگهداری از والدین مسن.[۲۵]
پانویس
- ↑ . دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ عیالوار.
- ↑ . مجلسی، بحارالانوار، 1375ش، ج71، ص361.
- ↑ . «خبر خوب| عیالواری ۳۲۰ هزار خانواده در طرح جوانی جمعیت»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . «زندگی با مادربزرگ و پدربزرگ چطور است؟ | خانواده گسترده و تربیت فرزندان»، وب‌سایت همشهری آنلاین.
- ↑ دهداری و همکاران، «بررسی دانش بومی زنان روستایی در تولید و مدیریت محصولات دامی»، 1396ش، ص306-307.
- ↑ . «خبر خوب| عیالواری ۳۲۰ هزار خانواده در طرح جوانی جمعیت»، خبرگزاری فارس.
- ↑ دهداری و همکاران، «بررسی دانش بومی زنان روستایی در تولید و مدیریت محصولات دامی»، 1396ش، ص307.
- ↑ . مرندی، «ماجرای شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر چه بود؟»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ . «خبر خوب| عیالواری ۳۲۰ هزار خانواده در طرح جوانی جمعیت»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . نجفی، جواهر الکلام، 1392ش، ج16، ص59.
- ↑ . خمینی، تحریرالوسیله، 1379ش، ج1، ص365.
- ↑ . اصفهانی، کتاب الزکاة: فی زکاة الابدان، مسالة۳. 1434ق، ج1، ص389.
- ↑ . یزدی، العروة الوثقی، 1414ق، ج3، ص275.
- ↑ دهداری و همکاران، «بررسی دانش بومی زنان روستایی در تولید و مدیریت محصولات دامی »، 1396ش، ص311-318.
- ↑ . «زندگی با مادربزرگ و پدربزرگ چطور است؟ | خانواده گسترده و تربیت فرزندان»، وب‌سایت همشهری آنلاین.
- ↑ . «زندگی با مادربزرگ و پدربزرگ چطور است؟ | خانواده گسترده و تربیت فرزندان»، وب‌سایت همشهری آنلاین.
- ↑ . «از عیالواری تا بی‌شوهری»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ . «چالش‌های عاطفی و تربیتی در خانه‌های کوچک»، وب‌سایت پیام خانواده.
- ↑ . «سطح روابط در خانواده‌های»، وب‌سایت تابناک.
- ↑ . «از عیالواری تا بی‌شوهری»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ . «داستان کهن مرد عیالوار»، وب‌سایت اُ مرداد.
- ↑ . «تأثیر زندگی آپارتمان‌نشینی بر فرزندآوری»، خبرگزاری صدا و سیما.
- ↑ . «زندگی با مادربزرگ و پدربزرگ چطور است؟ | خانواده گسترده و تربیت فرزندان»، وب‌سایت همشهری آنلاین.
- ↑ . آرام و عزیزی، «تحلیل عوامل افزایش و کاهش جمعیت بر اساس آموزه‌های قرآن و حدیث»، 1402ش، ص213-214.
- ↑ . «زندگی با مادربزرگ و پدربزرگ چطور است؟ | خانواده گسترده و تربیت فرزندان»، وب‌سایت همشهری آنلاین.
منابع
- آرام، محمدرضا و عزیزی، سید مجتبی، «تحلیل عوامل افزایش و کاهش جمعیت بر اساس آموزه‌های قرآن و حدیث»، نشریۀ فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، شمارۀ 63، 1402ش.
- «از عیالواری تا بی‌شوهری»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 30 تیر 1403ش.
- اصفهانی، ابوالحسن، کتاب الزکاة: فی زکاة الابدان، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ق.
- «تأثیر زندگی آپارتمان‌نشینی بر فرزندآوری»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 8 خرداد 1400ش.
- «چالش‌های عاطفی و تربیتی در خانه‌های کوچک»، وب‌سایت پیام خانواده، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1401ش.
- «خبر خوب| عیالواری ۳۲۰ هزار خانواده در طرح جوانی جمعیت»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1402ش.
- خمینی، روح‌الله، تحریرالوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379ش.
- «داستان کهن مرد عیالوار»، وب‌سایت اُ مرداد، تاریخ درج مطلب: 28 دی 1397ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 31 تیر 1403ش.
- دهداری، سمیه و همکاران، «بررسی دانش بومی زنان روستایی در تولید و مدیریت محصولات دامی»، نشریه مرتع، دوره 11، شماره 3، 1396ش
- «زندگی با مادربزرگ و پدربزرگ چطور است؟ | خانواده گسترده و تربیت فرزندان»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 15 آبان 1402ش.
- «سطح روابط در خانواده‌های ایرانی»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 13 مرداد 1395ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، قم، اسلامیه، چاپ سوم، 1375ش.
- مرندی، علیرضا، «ماجرای شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر چه بود؟»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1403ش.
- نجفی، محمد‌حسن، جواهر الکلام، قم، اسلامیه، چاپ ششم،1392ش.
- یزدی، محمد‌کاظم، العروة الوثقی، قم، مکتبة الداوری، 1414ق.