دروغ، سخن گفتن بر خلاف واقع
دروغ، یکی از صفات نکوهیده آدمی است. در آموزه‌های دینی، دروغ از گناهان کبیره و کلید همه بدی‌ها و مایه نابودی ایمان دانسته شده و به همین دلیل از آن نهی شده است. دروغ در صورتی که برای اصلاح ذات‌البین یا حفظ جان و مال خود یا دیگری باشد، مجاز است.
مفهوم‌شناسی
دروغ در لغت به‌معنای سخن ناراست و خلاف حقیقت است. دروغ در اصطلاح دین‌پژوهان و علمای اخلاق نیز گفتن سخنِ خلافِ واقع و یا نقل گفتار از کسی است که آن را نگفته است.
دروغ، گناهی بزرگ
دروغ‌گویی در آیات قرآن و سخن پیشوایان دینی، از گناهان کبیره دانسته شده است؛ زیرا آسیب‌های فردی و اجتماعی گوناگونی را در پی دارد و انسان دروغگو را از عدالت دور می‌کند. اهمیت آسیب‌های فردی و اجتماعیِ دروغ موجب شده که برخی از فقیهان مسلمان آشکارا این پیامد را دلیل بزرگ انگاشتن گناه دروغ در آموزه‌های اسلامی بدانند. دروغ بستن به خدا و پیامبر خدا از روشن‌ترین مصادیقی است که بزرگیِ گناه دروغ‌گویی را نشان می‌دهد.
نکوهش دروغ در آموزه‌های دین
دروغ یکی از بزرگترین نابایستگی‌های اخلاقی، ناپسندترین گناهان و کلید همه بدی‌ها است. قرآن با توصیف دروغ به فسق، قول زور و بی‌ایمانی، دروغگو را مستحق لعن و خشم خدا دانسته است. در کتب روایی نیز، احادیث فراوانی دروغ را زشت‌ترین امراض، بدتر از شراب، سبب خذلان الهی، موجب دشمنی و کینه و نشانه‌ی نفاق دانسته و دروغگو را ملعون، روسیاه و فراموشکار معرفی کرده‌اند.
خاستگاه دروغ‌گویی
پیامبر خدا، فرو‌مایگی را خاستگاه دروغ‌گویی معرفی کرده است. همچنین سستی ایمان و حسادت می‌تواند از علت‌های دروغ‌گویی باشد، همان‌گونه که ثروت‌طلبی و دستیابی به منزلت اجتماعی نیز از انگیزه‌های قوی برای دروغ‌گویی است.
پیامدهای دروغ‌گویی
دروغ، نابودگر ایمان و ستمی است که فرد دروغگو بر خود روا می‌دارد. در بعد اجتماعی مهم‌ترین پیامد دروغ، اعتبارزدایی از فرد دروغگو است که موجب بی‌اعتمادی مردم گردیده و دیدگاه او در مقام مشورت، پسندیده تلقی نمی‌شود.
انواع دروغ
- نسبت دروغ دادن به خدا یا پیشوایان دینی؛
- شهادت دروغ یا کتمان شهادت؛
- دروغ از روی مزاح و شوخی؛
- دروغ جایز؛ دروغ در صورتی که دربرگیرنده فایده مهمی باشد، جایز و گاهی واجب می‌شود. مثلا اگر ضرورت اقتضا کند برای جلوگیری از ضرر جانی، مالی و عِرضی یا حفظ جان یا مال خود یا دیگری یا با هدف آشتی دادن بین افراد (اصلاح ذات‌البین) می‌توان دروغ گفت. همچنین در جنگ نیز برای فریب دشمن می‌توان دروغ گفت.
توریه
توریه، گفتن سخنی است که دو معنا دارد؛ یک معنا، راست و مطابق با واقع و یک معنا، دروغ است. گوینده، معنای درست را قصد می‌کند اما شنونده معنی دروغ را می‌فهمد. در مواردی که دروغ گفتن جایز است، بهتر آن است که انسان توریه کند تا به دروغ‌گویی عادت نکند.
رهایی از دروغ‌گویی
از آموزه‌های دینی و هشدارهای عالمان اخلاق می‌توان راه‌های زیر را برای پیشگیری یا درمان دروغ‌گویی شناسایی کرد:
- توجه به پیامدهای دروغ‌گویی و آثار دنیوی و اخروی آن؛
- دقت و تأمل پیش از سخن گفتن؛
- پرهیز از همنشینی با دروغ‌گویان.
پانویس
منابع
- دستغیب، عبدالحسین، گناهان کبیره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1389ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، در سایت اینترنتی واژه‌یاب، تاریخ بازیابی: 22 مهر 1400.
- شعرانی، ابوالحسن، نثر طوبی، تهران، انتشارات اسلامیه، بی‌تا.
- شهید ثانی، الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية، تحقیق سید محمد کلانتر، نجف، جامعة النجف الدینیة، ۱۳۹۸ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، تراث الشیخ الاعظم، قم، مجمع الفکر الاسلامی، بی‌تا.
- صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تهران، نشر صدوق، ۱۳۶۷-۱۳۶۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه الامام علی بن ابی‌طالب، ۱۳۷۷ش.
- نراقی، احمد، معراج السعاده، قم، هجرت، بی‌تا.