بنفشه؛ گیاهی با گل‌های زیبا و رنگارنگ
بنفشه، گیاهی دارای شاخ‌های باریک و گلی کبودرنگ و خوشبو است.[۱] این گیاه بهاری، از خانواده کوکناریان و دارای برگ‌های متناوب است. گل‌های این گیاه، کاربرد زینتی، درمانی و صنعتی (عطرسازی) دارد.
واژه‌شناسی
در منابع تاریخی و کهن، از بنفشه بیشتر با نام عربی آن، یعنی «بنفسج» یاد شده است. در برخی از منابع نیز نام یونانی (ابرو)، رومی (فسوشی لیون) و سریانی (منشخا یا منحشیا) این گیاه ذکر شده است.[۲] گیاه بنفشه، در زبان پارسی پهلوی و میانه به‌صورت «وَنَفشگ»،[۳] در میان کردزبانان به «وَنَوشه»، در مازندران به «ونوشه» و در میان مردم سمنان و لُرزبان ایران به «بِنوشَه» معروف است.[۴]
بنفشه در منابع تاریخی و طبی
طبیعی‌دانان بسیاری از طبع سرد این گیاه و کاربردهای درمانی آن سخن گفته‌اند. این گیاه را برای درمان التهاب چشم و سوزش دل و عصاره یا جوشانده‌ی آن را برای درمان صرع در کودکان تجویز می‌کردند. پیلینی اکبر، به‌توصیف انواع بنفشه، به رنگ‌های ارغوانی، زرد و سفید پرداخته و نوع ارغوانی آن را بهارانه و بزرگ‌تر از انواع دیگر آن معرفی کرده است.[۵]
در منابع برجای‌مانده از دوره فارسی پهلوی نیز، به تقسیم‌بندی این گیاه به اجزای مختلف آن، یعنی دار، درخت، میوه، دانه، گل و جز این‌ها، اشاره شده است. در تقسیم‌بندی صورت گرفته از گل‌ها در امشاسپندان (صفات پاک اهورایی)، در بندهش، گل بنفشه را متعلق به تیر دانسته‌اند.[۶] این گیاه در متون طبی و زراعتی ایرانیان پس از اسلام، جایگاه ویژه‌ای دارد.[۷] در کتاب آثار و احیاء، مناطق مازندران و گیلان بهترین نقاط رویش بنفشه در ایران دانسته شده، اما بنفشه عسکری در شوشتر، بهترین نوع بنفشه در ایران معرفی شده است.[۸] ابوریحان بیرونی با معرفی انواع بنفشه، خواص روغن‌های بنفشه در رنگ‌های ارغوانی، زعفرانی و سفید را تشریح کرده است.[۹] ابن‌سینا، برخلاف بسیاری از طبیبان سنتی، طبع گل بنفشه را گرم و طبع برگ‌های آن را سرد دانسته است.[۱۰] از جمله خواص این گیاه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: تعادل خون، کاهش ورم و جوش، لطیف ساختن سینه، درمان التهاب معده، صفرابُر و ملین‌کنندگی. برخی، بوی بنفشه را خواب‌آور و برای درمان سردرد مفید دانسته‌اند.[۱۱]
بنفشه در باور مردم ایران
گل بنفشه، از مهم‌ترین داروهای گیاهی در دکان‌های عطاری است.[۱۲] در طب مردمی از روغن، عصاره یا جوشانده گل بنفشه استفاده می‌شود. مردم، گل بنفشه را معرق و خلط‌آور؛ دم‌کرده‌ی آن را مفید برای درمان گلودرد و ناراحتی‌های سینه؛ ریشه‌ی آن را تهوع‌آور و شیره آن را ملین‌کننده و مفید برای درمان سرفه می‌دانند. در کردستان، جوشانده‌ی گل‌های بنفشه را برای درمان سرماخوردگی، سینه‌درد و گلودرد استفاده می‌کنند.[۱۳] در خراسان، دم‌کرده گل بنفشه را کاهش‌دهنده تب در کودکان می‌دانند.[۱۴] مردم، از قسمت‌های مختلف این گیاه، به‌عنوان شربت، شیره، دانه، برگ پخته‌شده و انواع دیگر آن، برای درمان بیماری‌ها و ناخوشی‌ها استفاده می‌کنند.[۱۵]
استفاده از گل‌های زیبا، همچون بنفشه، علاوه‌بر باغ‌های ایرانیان، در نامیدن دختران ایرانی نیز، مرسوم بوده است.[۱۶] بازی «بنفشه گل بنفشه» در شاهرود نیز، بسیار مرسوم بوده است.[۱۷]
گستره جغرافیایی انواع بنفشه
در نیم‌کره شمالی زمین، حدود 100 گونه‌ی متفاوت از این گیاه، در نواحی گرم و معتدل، وجود دارد. اغلب این گل‌ها، شامل 5 گلبرگ نامنظم است، که یکی از آن‌ها، به‌نام گلبرگ مقدم، دارای مهمیز است. در ایران نیز این گیاه، به فراوانی و در رنگ‌های متنوع، وجود دارد و به‌عنوان گیاه زینتی در باغچه‌ها کاشته می‌شود.[۱۸]
بنفشه معطر، یکی از معروف‌ترین انواع بنفشه در جهان است که در میان صخره‌ها، جنگل‌ها، علفزارها و چمن‌ها می‌روید. بنفشه معطر در ایران به بنفشه «معمولی» یا «ایرانی» نیز شهرت داشته و به‌صورت خودرو، رویش دارد.[۱۹] این نوع از بنفشه، در دامنه‌های رشته‌کوه البرز، کندوان، کرج و برخی نواحی اطراف آن، می‌روید.[۲۰] نوعی دیگر از بنفشه نیز وجود دارد که به بنفشه «سه‌رنگ» یا «فرنگی» مشهور است.[۲۱]
بنفشه در ادبیات فارسی
بنفشه نزد ایرانیان، به‌دلیل داشتن رنگ تیره، پیچ و تاب زیبا و بوی خوش، نمادی از زلف زیبا است. افتادگی این گل بر روی ساقه نیز نمادی از سر به زانو نهادن از رنج، تعبیر شده است.[۲۲] ترکیبات کنایی متنوعی از بنفشه، در ادبیات فارسی، رواج دارد؛ مانند بنفشه‌پوش (آرایش شده با بنفشه)، بنفشه‌خط (معشوق محبوب)، بنفشه‌گون طارم ( کنایه از آسمان کبود)، بنفشه‌گون مهد (کنایه از زمین و آسمان)، بنفشه‌موی (کنایه از موهای کبود و سیاه رنگ)، بنفشه‌زلف (کسی که زلفی همچون بنفشه دارد)، بنفشه‌دل (دل سوخته)، بنفشه‌عذار و بنفشه‌فام.[۲۳]
شاعران نامدار ایرانی نیز از بنفشه، در اشعار خود بهره گرفته‌اند. برای مثال، سعدی می‌گوید:[۲۴]
| ور بی‌تو میان ارغوان و سمنم | بنشینم و چون بنفشه سر برنکنم |
خاقانی نیز در غزلی، از این واژه، بسیار استفاده کرده است:[۲۵]
| پیش لب تو حلقه به گوشم بنفشه‌وار | لب‌ها بنفشه‌رنگ ز تب‌های بی‌قرار |
در ادبیات شفاهی و عامیانه مردم ایران نیز، واژه بنفشه و ویژگی‌های آن، حضور دارند. برای مثال، در یک رباعی آمده است که:[۲۶]
| سه‌برگه بگفت: در زمین سبزه منم | بنفشه بگفت: جوان پرغمزه منم |
| صدبرگ بگفت: لاف بیهوده مزن | تاج سر عاشقان پرغمزه منم |
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه بنفشه، سایت واژه‌یاب.
- ↑ قهرمان، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، ج1، ۱۳۸۳ش، ص89.
- ↑ Horn, Geschichte der persischen Literature, 1901, P53.
- ↑ ایزدپناه، فرهنگ لری، ۱۳۴۳ش، ص۱۶.
- ↑ Pliny (the Elder), Natural History, 1847-1848, V.XXI, P.14.
- ↑ بندهش، ۱۳۶۹ش، ص88.
- ↑ ثابت بن قره، الذخیرة فی علم الطب، ۱۹۲۸م، ص۲۷ و ۳۱ و ۶۷-۶۸؛
ابن‌ربن، فردوس الحکمة، ۱۹۲۸م، ص۴۱۸؛
رازی، کتاب القولنج، ۱۴۰۳ق، ص۷۴ و ۸۴ و ۹۸؛
ابن‌جزار، کتاب فی المعدة و امراض‌ها و مداوات‌ها، ۱۹۷۹م، ص۱۹۴؛
ابن‌وحشیه، الفلاحة النبطیة، ۱۹۹۳م، ص۱۱۱. - ↑ رشیدالدین فضل‌الله، آثار و احیاء، ۱۳۶۸ش، ص۲۰۱.
- ↑ بیرونی، الصیدنة فی الطب، ۱۳۸۳ش، ص343.
- ↑ ابن‌سینا، قانون، ج2، ۱۳۶۴ش، ص86؛
ابن‌رشد، الکلیات فی الطب، ۱۹۸۹م، ص۲۷۱؛
غسانی ترکمانی، المعتمد فی الادویة المفردة، ۱۴۰۲ق، ص۲۹. - ↑ اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۳۱۸ و ۳۲۸-۳۲۹؛
ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص۶۷؛
ابن‌سینا، قانون، ج2، ۱۳۶۴ش، ص86. - ↑ نجمی، دارالخلافۀ تهران، ۱۳۵۶ش، ص۱۹۸-۲۰۰.
- ↑ افشار سیستانی، پزشکی سنتی مردم ایران، ۱۳۷۰ش، ص۵۰۴.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۲۵۰ و ۲۶۸.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ج5، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۶-۲۳۷؛
نفیسی، پزشکی‌نامه، ۱۳۱۷ق، ص۲۱۶؛
زرگری، گیاهان دارویی، ج1، ۱۳۶۵ش، ص267-269. - ↑ انصاری، تاریخ عطر در ایران، ۱۳۸۱ش، ص۸۹-۹۰.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ص۴۳۳.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه بنفشه، سایت واژه‌یاب.
- ↑ نیاکی، گیاهان کشاورزی ایران، ۱۳۵۱ش، ص۱۸۹-۱۹۲؛
زرگری، گیاهان دارویی، ج1، ۱۳۶۵ش، ص264-266. - ↑ عماد، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آن‌ها، ۱۳۷۷ش، ص۳۷.
- ↑ گل‌گلاب، گیاه‌شناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۱۲.
- ↑ هروی، شرح غزل‌های حافظ، ج1، ۱۳۸۱ش، ص479.
- ↑ نفیسی، فرهنگ، ۱۳۴۳ش، ص۶۵۰-۶۵۱؛
برهان قاطع، ۱۳۴۴ش، ص۲۰۷. - ↑ سعدی، دیوان اشعار، رباعیات، رباعی شماره 105، سایت گنجور.
- ↑ خاقانی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 188، سایت گنجور.
- ↑ احمد، روزی، نوروز و آیین‌های نوروزی در ورارودان، ۱۳۸۳ش، ص۱۷۵.
منابع
- ابن‌جزار، احمد، کتاب فی المعدة و امراض‌ها و مداوات‌ها، به‌تحقیق سلمان قطابه، حلب، دار الرشید للنشر، ۱۹۷۹م.
- ابن‌ربن، علی، فردوس الحکمة، به‌تحقیق محمد زبیر صدیقی، برلین، چاپخانه آفتاب، ۱۹۲۸م.
- ابن‌رشد، محمد، الکلیات فی الطب، به‌تحقیق سعید شیبان و عمار طالبی، قاهره، بی‌نا، ۱۹۸۹م.
- ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۶۴ش.
- ابن‌وحشیه، احمد، الفلاحة النبطیة، به‌تحقیق توفیق فهد، دمشق، المعهد الفرنسی للدراسات العربیه، ۱۹۹۳م.
- ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- احمد، روزی، نوروز و آیین‌های نوروزی در ورارودان، به‌تحقیق نادر کریمیان سردشتی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۳ش.
- اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۴۴ش.
- افشار سیستانی، ایرج، پزشکی سنتی مردم ایران، تهران، روزنه، ۱۳۷۰ش.
- انصاری، شهره، تاریخ عطر در ایران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- ایزدپناه، حمید، فرهنگ لری، تهران، آگاه، ۱۳۴۳ش.
- برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به‌تحقیق محمد عباسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۴ش.
- بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، توس، ۱۳۶۹ش.
- بیرونی، ابوریحان، الصیدنة فی الطب، ترجمۀ باقر مظفرزاده، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۸۳ش.
- ثابت بن قره، الذخیرة فی علم الطب، قاهره، دانشگاه قاهره، ۱۹۲۸م.
- خاقانی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 14 اسفند 1400ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 14 اسفند 1400ش.
- رازی، محمد بن زکریا، کتاب القولنج، به‌تحقیق صبحی محمود حمامی، حلب، منشورات جامعه حلب، ۱۴۰۳ق.
- رشیدالدین فضل‌الله، آثار و احیاء، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۸ش.
- زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۵ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
- سعدی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 14 اسفند 1400ش.
- شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، ناشر مؤلف، ۱۳۷۱ش.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
- عماد، مهدی، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آن‌ها، تهران، مؤسسه توسعه روستایی ایران، ۱۳۷۷ش.
- غسانی ترکمانی، یوسف، المعتمد فی الادویة المفردة، بیروت، چاپ مصطفی سقا، ۱۴۰۲ق.
- گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۶ش.
- قهرمان، احمد و اخوت، احمدرضا، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
- نجمی، ناصر، دارالخلافۀ تهران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ش.
- نفیسی، علی‌اکبر، پزشکی‌نامه، تهران، خیام، ۱۳۱۷ق.
- نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، تهران، خیام، ۱۳۴۳ش.
- نیاکی، صحت، گیاهان کشاورزی ایران، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۱ش.
- هروی، حسینعلی، شرح غزل‌های حافظ، تهران، فرهنگ نشر نو، ۱۳۸۱ش.
- Horn, P., Geschichte der persischen Literature, 1901.
- Pliny (the Elder), Natural History, London, 1847-1848.