بنفشه

از ویکی‌زندگی

بنفشه؛ گیاهی با گل‌های زیبا و رنگارنگ

بنفشه، گیاهی دارای شاخ‌های باریک و گلی کبودرنگ و خوشبو است.[۱] این گیاه بهاری، از خانواده کوکناریان و دارای برگ‌های متناوب است. گل‌های این گیاه، کاربرد زینتی، درمانی و صنعتی (عطرسازی) دارد.

واژه‌شناسی

در منابع تاریخی و کهن، از بنفشه بیشتر با نام عربی آن، یعنی «بنفسج» یاد شده است. در برخی از منابع نیز نام یونانی (ابرو)، رومی (فسوشی لیون) و سریانی (منشخا یا منحشیا) این گیاه ذکر شده است.[۲] گیاه بنفشه، در زبان پارسی پهلوی و میانه به‌صورت «وَنَفشگ»،[۳] در میان کردزبانان به «وَنَوشه»، در مازندران به «ونوشه» و در میان مردم سمنان و لُرزبان ایران به «بِنوشَه» معروف است.[۴]

بنفشه در منابع تاریخی و طبی

طبیعی‌دانان بسیاری از طبع سرد این گیاه و کاربردهای درمانی آن سخن گفته‌اند. این گیاه را برای درمان التهاب چشم و سوزش دل و عصاره یا جوشانده‌ی آن را برای درمان صرع در کودکان تجویز می‌کردند. پیلینی اکبر، به‌توصیف انواع بنفشه، به رنگ‌های ارغوانی، زرد و سفید پرداخته و نوع ارغوانی آن را بهارانه و بزرگ‌تر از انواع دیگر آن معرفی کرده است.[۵]

در منابع برجای‌مانده از دوره فارسی پهلوی نیز، به تقسیم‌بندی این گیاه به اجزای مختلف آن، یعنی دار، درخت، میوه، دانه، گل و جز این‌ها، اشاره شده است. در تقسیم‌بندی صورت گرفته از گل‌ها در امشاسپندان (صفات پاک اهورایی)، در بندهش، گل بنفشه را متعلق به تیر دانسته‌اند.[۶] این گیاه در متون طبی و زراعتی ایرانیان پس از اسلام، جایگاه ویژه‌ای دارد.[۷] در کتاب آثار و احیاء، مناطق مازندران و گیلان بهترین نقاط رویش بنفشه در ایران دانسته شده، اما بنفشه عسکری در شوشتر، بهترین نوع بنفشه در ایران معرفی شده است.[۸] ابوریحان بیرونی با معرفی انواع بنفشه، خواص روغن‌های بنفشه در رنگ‌های ارغوانی، زعفرانی و سفید را تشریح کرده است.[۹] ابن‌سینا، برخلاف بسیاری از طبیبان سنتی، طبع گل بنفشه را گرم و طبع برگ‌های آن را سرد دانسته است.[۱۰] از جمله خواص این گیاه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: تعادل خون، کاهش ورم و جوش، لطیف ساختن سینه، درمان التهاب معده، صفرابُر و ملین‌کنندگی. برخی، بوی بنفشه را خواب‌آور و برای درمان سردرد مفید دانسته‌اند.[۱۱]

بنفشه در باور مردم ایران

گل بنفشه، از مهم‌ترین داروهای گیاهی در دکان‌های عطاری است.[۱۲] در طب مردمی از روغن، عصاره یا جوشانده گل بنفشه استفاده می‌شود. مردم، گل بنفشه را معرق و خلط‌آور؛ دم‌کرده‌ی آن را مفید برای درمان گلودرد و ناراحتی‌های سینه؛ ریشه‌ی آن را تهوع‌آور و شیره آن را ملین‌کننده و مفید برای درمان سرفه می‌دانند. در کردستان، جوشانده‌ی گل‌های بنفشه را برای درمان سرماخوردگی، سینه‌درد و گلودرد استفاده می‌کنند.[۱۳] در خراسان، دم‌کرده گل بنفشه را کاهش‌دهنده تب در کودکان می‌دانند.[۱۴] مردم، از قسمت‌های مختلف این گیاه، به‌عنوان شربت، شیره، دانه، برگ پخته‌شده و انواع دیگر آن، برای درمان بیماری‌ها و ناخوشی‌ها استفاده می‌کنند.[۱۵]

استفاده از گل‌های زیبا، همچون بنفشه، علاوه‌بر باغ‌های ایرانیان، در نامیدن دختران ایرانی نیز، مرسوم بوده است.[۱۶] بازی «بنفشه گل بنفشه» در شاهرود نیز، بسیار مرسوم بوده است.[۱۷]

گستره جغرافیایی انواع بنفشه

در نیم‌کره شمالی زمین، حدود 100 گونه‌ی متفاوت از این گیاه، در نواحی گرم و معتدل، وجود دارد. اغلب این گل‌ها، شامل 5 گلبرگ نامنظم است، که یکی از آن‌ها، به‌نام گلبرگ مقدم، دارای مهمیز است. در ایران نیز این گیاه، به‌ فراوانی و در رنگ‌های متنوع، وجود دارد و به‌عنوان گیاه زینتی در باغچه‌ها کاشته می‌شود.[۱۸]

بنفشه معطر، یکی از معروف‌ترین انواع بنفشه در جهان است که در میان صخره‌ها، جنگل‌ها، علفزارها و چمن‌ها می‌روید. بنفشه معطر در ایران به بنفشه «معمولی» یا «ایرانی» نیز شهرت داشته و به‌صورت خودرو، رویش دارد.[۱۹] این نوع از بنفشه، در دامنه‌های رشته‌کوه البرز، کندوان، کرج و برخی نواحی اطراف آن، می‌روید.[۲۰] نوعی دیگر از بنفشه نیز وجود دارد که به بنفشه «سه‌رنگ» یا «فرنگی» مشهور است.[۲۱]

بنفشه در ادبیات فارسی

بنفشه نزد ایرانیان، به‌دلیل داشتن رنگ تیره، پیچ و تاب زیبا و بوی خوش، نمادی از زلف زیبا است. افتادگی این گل بر روی ساقه نیز نمادی از سر به زانو نهادن از رنج، تعبیر شده است.[۲۲] ترکیبات کنایی متنوعی از بنفشه، در ادبیات فارسی، رواج دارد؛ مانند بنفشه‌پوش (آرایش شده با بنفشه)، بنفشه‌خط (معشوق محبوب)، بنفشه‌گون طارم ( کنایه از آسمان کبود)، بنفشه‌گون مهد (کنایه از زمین و آسمان)، بنفشه‌موی (کنایه از موهای کبود و سیاه رنگ)، بنفشه‌زلف (کسی که زلفی همچون بنفشه دارد)، بنفشه‌دل (دل سوخته)، بنفشه‌عذار و بنفشه‌فام.[۲۳]

شاعران نامدار ایرانی نیز از بنفشه، در اشعار خود بهره گرفته‌اند. برای مثال، سعدی می‌گوید:[۲۴]

ور بی‌تو میان ارغوان و سمنمبنشینم و چون بنفشه سر برنکنم


خاقانی نیز در غزلی، از این واژه، بسیار استفاده کرده است:[۲۵]

پیش لب تو حلقه به گوشم بنفشه‌وارلب‌ها بنفشه‌رنگ ز تب‌های بی‌قرار


در ادبیات شفاهی و عامیانه مردم ایران نیز، واژه بنفشه و ویژگی‌های آن، حضور دارند. برای مثال، در یک رباعی آمده است که:[۲۶]

سه‌برگه بگفت: در زمین سبزه منمبنفشه بگفت: جوان پرغمزه منم
صدبرگ بگفت: لاف بیهوده مزنتاج سر عاشقان پرغمزه منم

پانویس

  1. دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه بنفشه، سایت واژه‌یاب.
  2. قهرمان، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، ج1، ۱۳۸۳ش، ص89.
  3. Horn, Geschichte der persischen Literature, 1901, P53.
  4. ایزدپناه، فرهنگ لری، ۱۳۴۳ش، ص۱۶.
  5. Pliny (the Elder), Natural History, 1847-1848, V.XXI, P.14.
  6. بندهش، ۱۳۶۹ش، ص88.
  7. ثابت بن قره، الذخیرة فی علم الطب، ۱۹۲۸م، ص۲۷ و ۳۱ و ۶۷-۶۸؛
    ابن‌ربن، فردوس الحکمة، ۱۹۲۸م، ص۴۱۸؛
    رازی، کتاب القولنج، ۱۴۰۳ق، ص۷۴ و ۸۴ و ۹۸؛
    ابن‌جزار، کتاب فی المعدة و امراض‌ها و مداوات‌ها، ۱۹۷۹م، ص۱۹۴؛
    ابن‌وحشیه، الفلاحة النبطیة، ۱۹۹۳م، ص۱۱۱.
  8. رشیدالدین فضل‌الله، آثار و احیاء، ۱۳۶۸ش، ص۲۰۱.
  9. بیرونی، الصیدنة فی الطب، ۱۳۸۳ش، ص343.
  10. ابن‌سینا، قانون، ج2، ۱۳۶۴ش، ص86؛
    ابن‌رشد، الکلیات فی الطب، ۱۹۸۹م، ص۲۷۱؛
    غسانی ترکمانی، المعتمد فی الادویة المفردة، ۱۴۰۲ق، ص۲۹.
  11. اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۳۱۸ و ۳۲۸-۳۲۹؛
    ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص۶۷؛
    ابن‌سینا، قانون، ج2، ۱۳۶۴ش، ص86.
  12. نجمی، دارالخلافۀ تهران، ۱۳۵۶ش، ص۱۹۸-۲۰۰.
  13. افشار سیستانی، پزشکی سنتی مردم ایران، ۱۳۷۰ش، ص۵۰۴.
  14. شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۲۵۰ و ۲۶۸.
  15. شهری، طهران قدیم، ج5، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۶-۲۳۷؛
    نفیسی، پزشکی‌نامه، ۱۳۱۷ق، ص۲۱۶؛
    زرگری، گیاهان دارویی، ج1، ۱۳۶۵ش، ص267-269.
  16. انصاری، تاریخ عطر در ایران، ۱۳۸۱ش، ص۸۹-۹۰.
  17. شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ص۴۳۳.
  18. دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه بنفشه، سایت واژه‌یاب.
  19. نیاکی، گیاهان کشاورزی ایران، ۱۳۵۱ش، ص۱۸۹-۱۹۲؛
    زرگری، گیاهان دارویی، ج1، ۱۳۶۵ش، ص264-266.
  20. عماد، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آن‌ها، ۱۳۷۷ش، ص۳۷.
  21. گل‌گلاب، گیاه‌شناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۱۲.
  22. هروی، شرح غزل‌های حافظ، ج1، ۱۳۸۱ش، ص479.
  23. نفیسی، فرهنگ، ۱۳۴۳ش، ص۶۵۰-۶۵۱؛
    برهان قاطع، ۱۳۴۴ش، ص۲۰۷.
  24. سعدی، دیوان اشعار، رباعیات، رباعی شماره 105، سایت گنجور.
  25. خاقانی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 188، سایت گنجور.
  26. احمد، روزی، نوروز و آیین‌های نوروزی در ورارودان، ۱۳۸۳ش، ص۱۷۵.

منابع

  • ابن‌جزار، احمد، کتاب فی المعدة و امراض‌ها و مداوات‌ها، به‌تحقیق سلمان قطابه، حلب، دار الرشید للنشر، ۱۹۷۹م.
  • ابن‌ربن، علی، فردوس الحکمة، به‌تحقیق محمد زبیر صدیقی، برلین، چاپخانه آفتاب، ۱۹۲۸م.
  • ابن‌رشد، محمد، الکلیات فی الطب، به‌تحقیق سعید شیبان و عمار طالبی، قاهره، بی‌نا، ۱۹۸۹م.
  • ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۶۴ش.
  • ابن‌وحشیه، احمد، الفلاحة النبطیة، به‌تحقیق توفیق فهد، دمشق، المعهد الفرنسی للدراسات العربیه، ۱۹۹۳م.
  • ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
  • احمد، روزی، نوروز و آیین‌های نوروزی در ورارودان، به‌تحقیق نادر کریمیان سردشتی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۳ش.
  • اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۴۴ش.
  • افشار سیستانی، ایرج، پزشکی سنتی مردم ایران، تهران، روزنه، ۱۳۷۰ش.
  • انصاری، شهره، تاریخ عطر در ایران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۱ش.
  • ایزدپناه، حمید، فرهنگ لری، تهران، آگاه، ۱۳۴۳ش.
  • برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به‌تحقیق محمد عباسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۴ش.
  • بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، توس، ۱۳۶۹ش.
  • بیرونی، ابوریحان، الصیدنة فی الطب، ترجمۀ باقر مظفرزاده، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۸۳ش.
  • ثابت بن قره، الذخیرة فی علم الطب، قاهره، دانشگاه قاهره، ۱۹۲۸م.
  • خاقانی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 14 اسفند 1400ش.
  • دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 14 اسفند 1400ش.
  • رازی، محمد بن زکریا، کتاب القولنج، به‌تحقیق صبحی محمود حمامی، حلب، منشورات جامعه حلب، ۱۴۰۳ق.
  • رشیدالدین فضل‌الله، آثار و احیاء، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۸ش.
  • زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۵ش.
  • شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
  • سعدی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 14 اسفند 1400ش.
  • شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، ناشر مؤلف، ۱۳۷۱ش.
  • شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
  • عماد، مهدی، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آن‌ها، تهران، مؤسسه توسعه روستایی ایران، ۱۳۷۷ش.
  • غسانی ترکمانی، یوسف، المعتمد فی الادویة المفردة، بیروت، چاپ مصطفی سقا، ۱۴۰۲ق.
  • گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۶ش.
  • قهرمان، احمد و اخوت، احمدرضا، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
  • نجمی، ناصر، دارالخلافۀ تهران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ش.
  • نفیسی، علی‌اکبر، پزشکی‌نامه، تهران، خیام، ۱۳۱۷ق.
  • نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، تهران، خیام، ۱۳۴۳ش.
  • نیاکی، صحت، گیاهان کشاورزی ایران، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۱ش.
  • هروی، حسینعلی، شرح غزل‌های حافظ، تهران، فرهنگ نشر نو، ۱۳۸۱ش.
  • Horn, P., Geschichte der persischen Literature, 1901.
  • Pliny (the Elder), Natural History, London, 1847-1848.