قوامیت مردان بر زنان در آموزه‌های اسلامی؛ سرپرستي و ولایت مردان بر زنان در ساختار خانواده از دیدگاه آموزه‌های اسلامی.
«قوّام» از ریشه قیام و به‌معناى اشراف بر امر يا مال و حمايت و سرپرستى است. «قيّم» کسى است که تدبیر امور را در دست داشته و آن را اصلاح می‌کند. قوامیت در فقه برگرفته از آيۀ «الرجال قوّامون على النساء ...» است. قواميت در زبان قرآن، به معناي فرمانروايي نيست، بلكه به‌معناي سرپرستي، مسئوليت‌پذيري بوده و نوعی وظیفه و خدمتگزاري است.
تاریخچه
در عهد عتيق، به‌ویژه آيات خلقت زن، ریاست مرد بر خانواده، مطـرح شده و عهد جدید نیز برای مرد حق قوامیت قائل شده و زن را در تمامی امور مطیع شوهر دانسته است. البته، در عهدین، دائره قوامیت مرد بر زن، فقط وابسته به محيط خانواده نیست؛ بلکه همه امور جامعه و زندگی را در بر‌مى‌گيرد. در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، قوامیت مرد بر زن پذیرفته شده و در مادۀ 1105، رياست بر خانواده از خصايص شوهر بیان شده است.
دلایل فقهی قوامیت
ادلۀ قوامیت در فقه اسلامی، اعم از آیات و روایات است؛ اما مهم‌ترین دلیل قوامیت، آیه 34 سوره نساء است. در این آیه قوامیت مرد، به‌معنای سرپرستی و عهده‌دار بودن امور زنان است و با بیان صفات زنان صالح و غیر‌صالح، نشان می‌دهد که ماهیت قوامیت، حق امتثال شوهر است. در‌‌واقع، قوامیت مربوط به مديريـت اجـرايى است و بیانگر تـوانايى مرد در مسائل اجتمـاعـى، اقتصادى و تلاش براى تحصيل مال و اداره زندگى است؛ اما نباید مزيت قلمداد شده و مورد سوء استفاده قرار گیرد.
قلمرو قوامیت
دربارۀ گسترۀ قوامیت، دیدگاه‌های متفاوتی میان فقها و اندیشمندان مسلمان شکل گرفته است؛ مهم‌ترین این دیدگاه‌ها عبارت است از: 1. ولایت مطلق مردان بر زنان در محیط خانواده و جامعه؛ 2. ولایت مردان تنها در محیط خانه با تمام ابعاد آن؛ 3. ولایت مردان تنها در بعد اقتصادی؛ 4. ولایت اجمالی.
مصادیق قوامیت در فقه
قوامیت نوعی ولایت است، به این معنا که در برخی تصرفاتِ زن، اذن شوهر شرط بوده و مرد می‌تواند بنا‌بر مصلحت، برای تأمین سعادت خانواده از این حق استفاده کند. از جمله مصادیق قوامیت: • انشاء طلاق توسط مرد؛ • لزوم اذن شوهر در روزه و حج مستحبی زن؛ • لزوم اذن شوهر در خروج زن از منزل؛ • لزوم اذن شوهر در نذر متعلق به اموال زن؛ • لزوم اذن شوهر در قَسم و صدقه.
فلسفه قوامیت
ویژگی‌‌ها و تفاوت‌های جسمی و روان‌شناختی مردان و زنان، تدبیری الهی در جهت حفظ و تدام زندگی خانوادگی است. ویژگی‌های متفاوت زن و مرد، موجب پاسخ‌گویی به نیاز طبیعی و فطری هر یک بوده و در واقع، فلسفه واگذاری تکالیف شرعی در زندگی زناشویی است. کارکرد‌های قوامیت قوامیت مردان، برای خود آنها، زنان، فرزندان و جامعه ثمراتی به همراه دارد. قوامیت، موجب پاسخ به نیاز‌های فطری مرد و زن شده و سلامت روان اعضای خانواده را به دنبال دارد. در فرزندان نیز موجب نظم‌پذیری، ایجاد بستر مناسب برای رشد و تقویت سلامت جسمی و شخصیتی، رشد نقش جنسیتی و ایجاد الگوی سالم در خانواده و جامعه می شود. همچنین، خانواده‌ای کارآمد و دور از آسیب‌های اجتماعی ودر نتیجه، جامعه‌ای سالم را در پی دارد.
آسیب‌های بی‌توجهی به قوامیت مردان
بی‌توجهی به قوامیت، آسیب‌هایی را در پی دارد. از جمله: 1. شکست استعدادها و شخصیت مرد؛ 2. تاثیر منفی عمیق در روان و تربیت فرزندان؛ 3. کاهش همکاری و روابط عاطفی میان زوجین؛ 4. سوء استفاده سرمایه‌داران از زنان در بازار کار؛ 5. نادیده‌انگاری تفاوت‌های جنسیتی؛ 6. تزلزل بنیان خانواده و افزایش آمار طلاق.
فمینیسم و قوامیت
در رویکرد فمینیستی، به بهانۀ ایجاد تشابه کامل میان زن و مرد و با تأکید بر حق اجتماعی و خانوادگی زنان، قوامیت مردان و تلاش‌های اقتصادی آنان، نادیده گرفته شده و آثار ویرانگر و زیان‌باری بر خانواده و جامعه تحمیل کرده است. پژوهشگران، مواردی مانند افزایش تنبلی، افسردگی و خودکشی را از آثار این سیاست برای زنان دانسته‌اند. برخی فمینیست‌های مسلمان نیز این انگاره را مطرح کرده‌اند که عدالت درون یک نظام مردسالار هرگز محقق نمی‌شود و باید پیام اصیل اسلام را تبیین کرد.
پانویس
منابع
- آموزگار، مریم، «الرجال قوامون علي النساء»، فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، شماره 17 و 18، بهار و تابستان 1379ش.
- بصیری، حمیدرضا، «سوء استفاده از سمت ریاست بر خانواده»، فصلنامه خانواده پژوهی، سال 8، پیاپی 29، بهار 1391ش.
- پروین، فرهاد و حسینی، وحیده، «شرایط، قلمرو و آثار فقهی و حقوقی ریاست زوج در رابطه با زوجه»، پژوهش حقوق خصوصي، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان 1392 ش.
- تقدیسی، محمد مهدی، «بررسی شبهات در مورد کرامت زنان در قرآن از منظر مفسران معاصر»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کريم، سال 1، شماره 6، بهار 1389ش.
- حکیم‌باشی، حسن، «آيه نشوز و ضرب زدن: از نگاهي ديگر»، پژوهش‌های قرآنی، شماره 28-27، پاییز و زمستان 1380ش.
- دهقان، مجید، «ماهيت قواميت شوهر»، دوماهنامه حوراء، شماره 38، بهمن و اسفند 1389ش.
- رستگار، مریم و همکاران، «تاثیر و نقش قوامیت مرد در خانواده بر تربیت فرزند؛ با رویکرد روانشناسی مثبت»، اسلام و پژوهش‌های تربیتی،سال سیزدهم، شماره 2، پاییز و زمستان 1400ش.
- زاهدی‌فر، سیفعلی و همکاران، «بررسي و تحليل آيه شريفه «الرجال قوامون علی النساء»»، فصلنامه مطالعات تفسیری، سال 5، شماره 17، بهار 1393ش.
- سجادی، سید ابراهیم، «قوامیت مردان بر زنان در خانواده»، پژوهش‌های قرآنی، شماره 7، 1380ش.
- سلطانی، محمد علی، «نگاهي به آيه 34 سوره نساء»، فصلنامه بینات، سال 15، شماره 1، بهار 1387ش.
- طیبی، زینب، «تفاسیر فریقین و آیه «الرّجالُ قوّامونَ علَي النِّساء»»، فصلنامه پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده، سال 3، شماره 5، بهار 1389ش.
- عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه، «قوامیت مرد از نگاه قرآن کریم و کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان»، فصلنامه اندیشه دینی، شماره 26، بهار 1387ش.
- علائی رحمانی، فاطمه، «بررسی تحلیلی قوامیت در آیه «الرجال قوامون علی النساء»»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال اول، شماره 1، 1383ش.
- علیجانی، محسن، «بررسی تطبیقی «قوامیت» و «تنبیه زنان» در تفاسیر فریقین»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کريم، سال 1، شماره 6، بهار 1389ش.
- قدسی، احمد، «نگاهی به آيه 34 سوره نساء و مسئله قوامیت مردان بر زنان»، فصلنامه پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده (طهورا سابق)، سال 3، پیاپی 5، بهار 1389ش.
- قربان‌نیا، ناصر و حافظی، معصومه، «تصویر ریاست مرد بر خانواده در آینه وحی»، فصلنامه حقوق اسلامی (فقه و حقوق سابق)، سال 8، پیاپی 31، زمستان 1390ش.
- مروی، محمدعلی، «سرپرستي خانواده با نگاه به آيه 34 سوره نساء»»، ماهنامه معرفت، سال 16، شماره 11، بهمن 1386ش.
- مظاهری، حبیب، «قیمومت و شخصیت زن»، فصلنامه بینات، سال 19، شماره 2، شماره 74، تابستان 1391ش.
- معموری، علی و خوش سخن مظفر، زهرا، «بررسی سیر تطور فهم آیه 34 سوره نساء»، دوفصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال 9، شماره 2، پیاپی 18، 1391ش.
- مقدادی، محمد مهدی، «بررسی مفهوم و مبانی سرپرستی و قوامیت مرد»، مجموعه مقالات همایش منطقه‌ای زن در نظام حقوقی اسلام، دانشگاه آزاد اسلامی واحد آستارا.
- مقدادی، محمد مهدی، «رياست مرد در رابطه زوجيت»، نامه مفید، شماره 33، بهمن 1381ش.
- مولایی‌نیا، عزت‌الله، «بررسي آيه «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَي النِّساء» با رويكرد به تفاسير شيعي»، فصلنامه شیعه‌شناسی، سال 6، شماره 21، بهار 1387ش.
- مهریزی، مهدی، «سرپرستي و رياست خانواده»، پیام زن، شماره 1، شماره 109، فروردین 1380ش.
- نصیری، علی، «فلسفه و گستره قيوميت مردان بر زنان در نظام خانواده»، فصلنامه پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده (طهورا سابق)، سال 3، پیاپی 6، تابستان 1389ش.
- نعمتی پیرعلی، دل‌آرا، «جایگاه زن در خانواده در ادیان»، بینات، شماره 48، زمستان 1384ش.
- هدایت‌زاده، محمد‌صادق و پیروز‌فر، سهیلا، «تبیین و ارزیابی آراء فمینیست‌های اسلامی پیرامون آیه ۴۳ سوره نساء؛ مطالعه موردی دیدگاه اسما بارلاس»، دوره 1، شماره 2، اسفند 1399ش.