قوامیت مردان بر زنان در آموزه‌های اسلامی
قوامیت مردان بر زنان در آموزه‌های اسلامی؛ سرپرستي و ولایت مردان بر زنان در ساختار خانواده از دیدگاه آموزه‌های اسلامی.
«قوّام» از ریشه قیام[۱] و به‌معناى اشراف بر امر يا مال و حمايت و سرپرستى است. «قيّم» کسى است که تدبیر امور را در دست داشته و آن را اصلاح می‌کند. [۲] قوامیت در فقه برگرفته از آيۀ «الرجال قوّامون على النساء ...»[۳] است. [۴] قواميت در زبان قرآن، به معناي فرمانروايي نيست، بلكه به‌معناي سرپرستي، مسئوليت‌پذيري بوده و نوعی وظیفه و خدمتگزاري است. [۵]
تاریخچه
در عهد عتيق، به‌ویژه آيات خلقت زن، ریاست مرد بر خانواده، مطـرح شده [۶] و عهد جدید نیز برای مرد حق قوامیت قائل شده و زن را در تمامی امور مطیع شوهر دانسته است. [۷] البته، در عهدین، دائره قوامیت مرد بر زن، فقط وابسته به محيط خانواده نیست؛ بلکه همه امور جامعه و زندگی را در بر‌مى‌گيرد. [۸]
در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، قوامیت مرد بر زن پذیرفته شده [۹] و در مادۀ 1105، رياست بر خانواده از خصايص شوهر بیان شده است. [۱۰]
دلایل فقهی قوامیت
ادلۀ قوامیت در فقه اسلامی، اعم از آیات و روایات است؛ اما مهم‌ترین دلیل قوامیت، آیه 34 سوره نساء است. در این آیه قوامیت مرد، به‌معنای سرپرستی و عهده‌دار بودن امور زنان است و با بیان صفات زنان صالح و غیر‌صالح، نشان می‌دهد که ماهیت قوامیت، حق امتثال شوهر است.[۱۱] در‌‌واقع، قوامیت مربوط به مديريـت اجـرايى است و بیانگر تـوانايى مرد در مسائل اجتمـاعـى، اقتصادى و تلاش براى تحصيل مال و اداره زندگى است؛ اما نباید مزيت قلمداد شده و مورد سوء استفاده قرار گیرد. [۱۲]
قلمرو قوامیت
دربارۀ گسترۀ قوامیت، دیدگاه‌های متفاوتی میان فقها و اندیشمندان مسلمان شکل گرفته است؛ مهم‌ترین این دیدگاه‌ها عبارت است از:
- ولایت مطلق مردان بر زنان در محیط خانواده و جامعه؛
- ولایت مردان تنها در محیط خانه با تمام ابعاد آن؛
- ولایت مردان تنها در بعد اقتصادی؛
- ولایت اجمالی.[۱۳]
مصادیق قوامیت در فقه
قوامیت نوعی ولایت است، به این معنا که در برخی تصرفاتِ زن، اذن شوهر شرط بوده[۱۴] و مرد می‌تواند بنا‌بر مصلحت، برای تأمین سعادت خانواده از این حق استفاده کند.[۱۵] از جمله مصادیق قوامیت:
- انشاء طلاق توسط مرد؛
- لزوم اذن شوهر در روزه و حج مستحبی زن؛
- لزوم اذن شوهر در خروج زن از منزل؛
- لزوم اذن شوهر در نذر متعلق به اموال زن؛
- لزوم اذن شوهر در قَسم و صدقه. [۱۶]
فلسفه قوامیت
ویژگی‌‌ها و تفاوت‌های جسمی و روان‌شناختی مردان و زنان، تدبیری الهی در جهت حفظ و تدام زندگی خانوادگی است. [۱۷] ویژگی‌های متفاوت زن و مرد، موجب پاسخ‌گویی به نیاز طبیعی و فطری هر یک بوده و در واقع، فلسفه واگذاری تکالیف شرعی در زندگی زناشویی است. [۱۸]
کارکرد‌های قوامیت
قوامیت مردان، برای خود آنها، زنان، فرزندان و جامعه ثمراتی به همراه دارد. قوامیت، موجب پاسخ به نیاز‌های فطری مرد و زن شده و سلامت روان اعضای خانواده را به دنبال دارد. [۱۹] در فرزندان نیز موجب نظم‌پذیری، ایجاد بستر مناسب برای رشد و تقویت سلامت جسمی و شخصیتی، رشد نقش جنسیتی و ایجاد الگوی سالم در خانواده و جامعه می شود. همچنین، خانواده‌ای کارآمد و دور از آسیب‌های اجتماعی ودر نتیجه، جامعه‌ای سالم را در پی دارد. [۲۰]
آسیب‌های بی‌توجهی به قوامیت مردان
بی‌توجهی به قوامیت، آسیب‌هایی را در پی دارد. از جمله:
- شکست استعدادها و شخصیت مرد؛
- تاثیر منفی عمیق در روان و تربیت فرزندان؛
- کاهش همکاری و روابط عاطفی میان زوجین؛
- سوء استفاده سرمایه‌داران از زنان در بازار کار؛
- نادیده‌انگاری تفاوت‌های جنسیتی؛
- تزلزل بنیان خانواده و افزایش آمار طلاق.[۲۱]
فمینیسم و قوامیت
در رویکرد فمینیستی، به بهانۀ ایجاد تشابه کامل میان زن و مرد و با تأکید بر حق اجتماعی و خانوادگی زنان، قوامیت مردان و تلاش‌های اقتصادی آنان، نادیده گرفته شده و آثار ویرانگر و زیان‌باری بر خانواده و جامعه تحمیل کرده است. پژوهشگران، مواردی مانند افزایش تنبلی، افسردگی و خودکشی را از آثار این سیاست برای زنان دانسته‌اند. [۲۲] برخی فمینیست‌های مسلمان نیز این انگاره را مطرح کرده‌اند که عدالت درون یک نظام مردسالار هرگز محقق نمی‌شود و باید پیام اصیل اسلام را تبیین کرد. [۲۳]
پانویس
- ↑ عظیم‌زاده اردبیلی، «قوامیت مرد از نگاه قرآن کریم و کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان»، 1387ش، ص23؛ علائی رحمانی، «بررسی تحلیلی قوامیت در آیه «الرجال قوامون علی النساء»»، 1383ش، ص27؛ مقدادی، «بررسی مفهوم و مبانی سرپرستی و قوامیت مرد»، ص3.
- ↑ مقدادی، «ریاست مرد در رابطه زوجیت»، 1381ش، ص1.
- ↑ نساء، 34
- ↑ عظیم‌زاده اردبیلی، «قوامیت مرد از نگاه قرآن کریم و کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان»، 1387ش، ص23.
- ↑ طیبی، «تفاسیر فریقین و آیه «الرّجالُ قوّامونَ علَي النِّساء»»، 1389ش، ص23.
- ↑ مظاهری، «قیمومت و شخصیت زن»، 1391ش، ص8.
- ↑ نعمتی پیرعلی، «جايگاه زن در خانواده در اديان جهان»، 1384ش، ص211؛ مظاهری، «قیمومت و شخصیت زن»، 1391ش، ص11.
- ↑ مظاهری، «قیمومت و شخصیت زن»، 1391ش، ص12.
- ↑ مولایی‌نیا، «بررسي آيه «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَي النِّساء» با رويكرد به تفاسير شيعي»، 1387ش، ص132.
- ↑ پروین و حسینی، «شرایط، قلمرو و آثار فقهی و حقوقی ریاست زوج در رابطه با زوجه»، 1392ش، ص66.
- ↑ حکیم باشی، «آيه نشوز و ضرب زدن: از نگاهي ديگر»، 1380ش، ص103؛ دهقان، «ماهيت قواميت شوهر»، 1389ش، ص16-14.
- ↑ مظاهری، «قیمومت و شخصیت زن»، 1391ش، ص14.
- ↑ زاهدی فر و همکاران، «بررسي و تحليل آيه شريفه «الرجال قوامون علی النساء»»، 1393ش، ص 97-93؛ سلطانی، «نگاهي به آيه 34 سوره نساء»، 1387ش، ص12؛ عظیم‌زاده اردبیلی، «قوامیت مرد از نگاه قرآن کریم و کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان»، 1387ش، ص24؛ قربان‌نیا و حافظی، «تصویر ریاست مرد بر خانواده درآینه وحی»، 1390ش، ص39.
- ↑ دهقان، «ماهيت قواميت شوهر»، 1389ش، ص16-14.
- ↑ مهریزی، «سرپرستي و رياست خانواده»، 1380ش، ص29؛ بصیری، «سوء استفاده از سمت ریاست بر خانواده»، 1391ش، ص36.
- ↑ دهقان، «ماهيت قواميت شوهر»، 1389ش، ص18.
- ↑ نصیری، «فلسفه و گستره قيوميت مردان بر زنان در نظام خانواده»، 1389ش، ص80.
- ↑ سجادی، «قوامیت مردان بر زنان در خانواده»، 1380ش، ص14.
- ↑ رستگار و همکاران، «تاثیر و نقش قوامیت مرد در خانواده بر تربیت فرزند؛ با رویکرد روانشناسی مثبت»، 1400ش، ص68.
- ↑ رستگار و همکاران، «تاثیر و نقش قوامیت مرد در خانواده بر تربیت فرزند؛ با رویکرد روانشناسی مثبت»، 1400ش، ص76.
- ↑ رستگار و همکاران، «تاثیر و نقش قوامیت مرد در خانواده بر تربیت فرزند؛ با رویکرد روانشناسی مثبت»، 1400ش، ص62.
- ↑ علیجانی، «بررسی تطبیقی «قوامیت» و «تنبیه زنان» در تفاسیر فریقین»، 1389ش، ص139.
- ↑ هدایت‌زاده و پیروز، «تبیین و ارزیابی آراء فمینیست‌های اسلامی پیرامون آیه ۴۳ سوره نساء؛ مطالعه موردی دیدگاه اسما بارلاس»، 1399ش، ص419.
منابع
- قرآن.
- آموزگار، مریم، «الرجال قوامون علي النساء»، فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، شماره 17 و 18، بهار و تابستان 1379ش.
- بصیری، حمیدرضا، «سوء استفاده از سمت ریاست بر خانواده»، فصلنامه خانواده پژوهی، سال 8، پیاپی 29، بهار 1391ش.
- پروین، فرهاد و حسینی، وحیده، «شرایط، قلمرو و آثار فقهی و حقوقی ریاست زوج در رابطه با زوجه»، پژوهش حقوق خصوصي، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان 1392 ش.
- تقدیسی، محمد مهدی، «بررسی شبهات در مورد کرامت زنان در قرآن از منظر مفسران معاصر»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کريم، سال 1، شماره 6، بهار 1389ش.
- حکیم‌باشی، حسن، «آيه نشوز و ضرب زدن: از نگاهي ديگر»، پژوهش‌های قرآنی، شماره 28-27، پاییز و زمستان 1380ش.
- دهقان، مجید، «ماهيت قواميت شوهر»، دوماهنامه حوراء، شماره 38، بهمن و اسفند 1389ش.
- رستگار، مریم و همکاران، «تاثیر و نقش قوامیت مرد در خانواده بر تربیت فرزند؛ با رویکرد روانشناسی مثبت»، اسلام و پژوهش‌های تربیتی،سال سیزدهم، شماره 2، پاییز و زمستان 1400ش.
- زاهدی‌فر، سیفعلی و همکاران، «بررسي و تحليل آيه شريفه «الرجال قوامون علی النساء»»، فصلنامه مطالعات تفسیری، سال 5، شماره 17، بهار 1393ش.
- سجادی، سید ابراهیم، «قوامیت مردان بر زنان در خانواده»، پژوهش‌های قرآنی، شماره 7، 1380ش.
- سلطانی، محمد علی، «نگاهي به آيه 34 سوره نساء»، فصلنامه بینات، سال 15، شماره 1، بهار 1387ش.
- طیبی، زینب، «تفاسیر فریقین و آیه «الرّجالُ قوّامونَ علَي النِّساء»»، فصلنامه پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده، سال 3، شماره 5، بهار 1389ش.
- عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه، «قوامیت مرد از نگاه قرآن کریم و کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان»، فصلنامه اندیشه دینی، شماره 26، بهار 1387ش.
- علائی رحمانی، فاطمه، «بررسی تحلیلی قوامیت در آیه «الرجال قوامون علی النساء»»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال اول، شماره 1، 1383ش.
- علیجانی، محسن، «بررسی تطبیقی «قوامیت» و «تنبیه زنان» در تفاسیر فریقین»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کريم، سال 1، شماره 6، بهار 1389ش.
- قدسی، احمد، «نگاهی به آيه 34 سوره نساء و مسئله قوامیت مردان بر زنان»، فصلنامه پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده (طهورا سابق)، سال 3، پیاپی 5، بهار 1389ش.
- قربان‌نیا، ناصر و حافظی، معصومه، «تصویر ریاست مرد بر خانواده در آینه وحی»، فصلنامه حقوق اسلامی (فقه و حقوق سابق)، سال 8، پیاپی 31، زمستان 1390ش.
- مروی، محمدعلی، «سرپرستي خانواده با نگاه به آيه 34 سوره نساء»»، ماهنامه معرفت، سال 16، شماره 11، بهمن 1386ش.
- مظاهری، حبیب، «قیمومت و شخصیت زن»، فصلنامه بینات، سال 19، شماره 2، شماره 74، تابستان 1391ش.
- معموری، علی و خوش سخن مظفر، زهرا، «بررسی سیر تطور فهم آیه 34 سوره نساء»، دوفصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال 9، شماره 2، پیاپی 18، 1391ش.
- مقدادی، محمد مهدی، «بررسی مفهوم و مبانی سرپرستی و قوامیت مرد»، مجموعه مقالات همایش منطقه‌ای زن در نظام حقوقی اسلام، دانشگاه آزاد اسلامی واحد آستارا.
- مقدادی، محمد مهدی، «رياست مرد در رابطه زوجيت»، نامه مفید، شماره 33، بهمن 1381ش.
- مولایی‌نیا، عزت‌الله، «بررسي آيه «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَي النِّساء» با رويكرد به تفاسير شيعي»، فصلنامه شیعه‌شناسی، سال 6، شماره 21، بهار 1387ش.
- مهریزی، مهدی، «سرپرستي و رياست خانواده»، پیام زن، شماره 1، شماره 109، فروردین 1380ش.
- نصیری، علی، «فلسفه و گستره قيوميت مردان بر زنان در نظام خانواده»، فصلنامه پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده (طهورا سابق)، سال 3، پیاپی 6، تابستان 1389ش.
- نعمتی پیرعلی، دل‌آرا، «جایگاه زن در خانواده در ادیان»، بینات، شماره 48، زمستان 1384ش.
- هدایت‌زاده، محمد‌صادق و پیروز‌فر، سهیلا، «تبیین و ارزیابی آراء فمینیست‌های اسلامی پیرامون آیه ۴۳ سوره نساء؛ مطالعه موردی دیدگاه اسما بارلاس»، دوره 1، شماره 2، اسفند 1399ش.