قوامیت مردان بر زنان در آموزه‌های اسلامی

قوامیت مردان بر زنان در آموزه‌های اسلامی؛ سرپرستی و ولایت مردان بر زنان در ساختار خانواده از دیدگاه آموزه‌های اسلامی.

قوامیت مردان بر زنان مفهومی است که در برخی متون دینی و فرهنگی مطرح شده و به مسئولیت‌ها و نقش‌های خاصی اشاره دارد که مردان در خانواده بر عهده دارند. این مفهوم معمولاً در چارچوب بحث‌های مربوط به حقوق و تکالیف زن و مرد در اسلام و دیگر فرهنگ‌ها مطرح می‌شود. در برخی فرهنگ‌ها، قوامیت مردان ممکن است به شکل‌های دیگری تفسیر شود، اما در اسلام، این مفهوم بیشتر بر پایۀ مسئولیت‌پذیری و عدالت جنسیتی استوار است.

مفهوم‌شناسی قوامیت مردان بر زنان

«قوّام» از ریشه قیام و به‌معناى اشراف بر امر يا مال و حمايت و سرپرستى است. «قيّم» کسى است که تدبیر امور را در دست داشته و آن را اصلاح می‌کند. قوامیت در فقه اسلامی بر‌گرفته از آيۀ «الرجال قوّامون على النساء» است.

محمدتقی جعفری معتقد است که قوامیت در این آیه به‌معنای قیّم در اصطلاح فقهی و حقوقی، مانند قيّم صَغير و قيّم ديوانه، نیست؛ زیرا آیات فراوانی در قرآن به تساوی ارزش و شخصیت زن و مرد اشاره دارند و زن در تمام شئون اقتصادى، اخلاقى، مذهبى و اجتماعى از آزادى و اختيار كامل برخوردار است؛ فقط این شرط وجود دارد که فعالیت‌های زن، مزاحم حق شوهر نباشد. البته برای مرد نیز وظایفی دربارۀ زن وجود دارد که باید از عهدۀ آن برآید. هدف این وظایف دوسویه، تقویت خانواده‌گرایی و تحکیم بنیان خانواده است که اساسی‌ترین عنصر اجتماع به شمار می‌رود. از این منظر، قواميت مردان بر زنان در زبان قرآن، به معنای فرمانروايی نيست، بلكه به‌معنای سرپرستی خانواده و مسئولیت‌پذیری بوده و نوعی وظیفه و خدمتگزاری است.

تاریخچه قوامیت مردان

در عهد عتيق، به‌ویژه آيات خلقت زن، ریاست مرد بر خانواده، مطـرح شده و عهد جدید نیز برای مرد حق قوامیت قائل شده و زن را در تمامی امور مطیع شوهر ‌دانسته است. البته، در عهدین، دائره قوامیت مرد بر زن، فقط وابسته به محيط خانواده نیست؛ بلکه همه امور جامعه و زندگی را در بر‌مى‌گيرد.

در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، قوامیت مرد بر زن پذیرفته شده و در مادۀ 1105، رياست بر خانواده از خصايص شوهر بیان شده است.

دلایل فقهی قوامیت مردان

ادلۀ قوامیت در فقه اسلامی، شامل آیات و روایات است؛ اما مهم‌ترین دلیل قوامیت، آیه 34 سوره نساء است. در این آیه قوامیت مرد، به‌معنای سرپرستی و عهده‌دار بودن امور زنان است و با بیان صفات زنان صالح و غیر‌صالح، نشان می‌دهد که ماهیت قوامیت، حق امتثال شوهر است. در‌‌واقع، قوامیت مربوط به مديريـت اجـرايى است و بیانگر تـوانايى مرد در مسائل اجتمـاعـى، اقتصادى و تلاش براى تحصيل مال و اداره زندگى است؛ اما نباید مزيت قلمداد شده و مورد سوء استفاده قرار گیرد.

قلمرو قوامیت مردان بر زنان

دربارۀ گسترۀ قوامیت، دیدگاه‌های متفاوتی میان فقها و اندیشمندان مسلمان شکل گرفته است؛ ازجمله ولایت مطلق مردان بر زنان در محیط خانواده و جامعه؛ ولایت مردان تنها در محیط خانه با تمام ابعاد آن؛ ولایت مردان تنها در بعد اقتصادی؛ ولایت اجمالی. در چارچوب تمام این رویکردها، مسئولیت‌های زیر به‌عهدۀ مرد نهاده شده است:

1. مسئولیت مالی: مرد موظف است نیازهای مالی خانواده را تأمین و اقتصاد خانواده را مدیریت کند.
2. حمایت و مراقبت: قوامیت شامل حمایت عاطفی، اخلاقی و اجتماعی از خانواده می‌شود و مرد باید از خشونت خانگی و خشونت علیه زنان پرهیز کند؛ زیرا خشونت خانگی از منظر آموزه‌های اسلام کاملا مردود است.
3. عدالت و احترام: این مسئولیت‌ها باید با عدالت و احترام متقابل همراه باشد و حسن خلق و مهرورزی در خانواده، محبت شوهر به زن و محبت زن به شوهر، همواره مورد توجه باشد.
4. همکاری زن و مرد: قوامیت به‌معنای نفی زن در تصمیم‌گیری‌های خانوادگی او نیست، بلکه زن و مرد باید در امور خانواده همکاری کنند. در این چارچوب باید نقش همسری، نقش مادری و نقش تربیتی زن و همچنین حقوق مالی، حقوق جنسی، حقوق خانوادگی و جایگاه خانوادگی زن مراعات شود.

مصادیق فقهی قوامیت مردان بر زنان

قوامیت نوعی ولایت است، به این معنا که در برخی تصرفاتِ زن، اذن شوهر شرط بوده و مرد می‌تواند بنا‌بر مصلحت، برای تأمین سعادت خانواده از این حق استفاده کند. از جمله مصادیق قوامیت، عبارت است از:

• انشاء طلاق توسط مرد؛ در فرآیند طلاق از نظر اسلام، حق طلاق زن و همچنین امکان رجوع در طلاق، دیده شده است.
• لزوم اذن شوهر در روزه و حج مستحبی زن؛
• لزوم اذن شوهر در خروج زن از منزل؛
• لزوم اذن شوهر در نذر متعلق به اموال زن؛
• لزوم اذن شوهر در قَسم و صدقه.

فلسفه قوامیت مردان بر زنان

از منظر دین‌پژوهان مسلمان، ویژگی‌‌ها و تفاوت‌های جسمی و روان‌شناختی مردان و زنان، تدبیری الهی در جهت حفظ و تدام زندگی خانوادگی است. ویژگی‌های متفاوت زن و مرد، موجب پاسخ‌گویی به نیاز طبیعی و فطری هر یک بوده و در واقع، فلسفه واگذاری تکالیف شرعی در زندگی زناشویی است.

مردها به‌صورت طبیعی، در برابر رويدادهاى خشن زندگى و رويارویى با عوامل مزاحم در طبيعت و اجتماع از توانایی بیشتری برخوردار هستند و آمادگى دائمى برای گرداندن گردونه‌هاى اقتصادى دارند. از سوی دیگر، زن‌ها محدوديت‌های طبیعی در دوران قاعدگى و ماه‌هاى بارداری و وضع‌حمل و دوران شيردهى و مانند آن دارند. بر این اساس، عبارت «بِما فَضَّلَ اللهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ» در آیه 34 سوره نساء، به تفاوت‌های طبیعی زن و مرد، به‌ویژه در تأمین معیشت، اشاره دارد و توجهی به قیّم‌بودن مرد بر زن ندارد و ارزش انسانیِ مرد را برتر از زن نمی‌داند.

محمدتقی جعفری با استناد به آیه 32 سوره نساء «وَلا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللهُ بِه بَعْضَكُمْ عَلى بَعْضٍ، لِلرِّجالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّساءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ»، نتیجه می‌گیرد که علت سرپرستى مرد در خانواده، برترى و امتياز مرد در انسانیت و کرامت انسانی نيست، بلكه این سرپرستی و قوامیت، اشاره به ویژگی‌های جبرى و طبيعى در صنف مردان دارد كه ارزش خاص انسانى به شمار نمى‌آید و چیزی که ارزشمند است دستاوردهایی است که هر یک از جنس زن و مرد با تکیه بر ظرفیت‌های وجودی و انسانی خویش، کسب می‌کنند.

کارکرد‌های قوامیت مردان بر زنان

آیه «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ» از یک واقعیت جاری در طبیعت و تکوین جهان، خبر می‌دهد که بر پایه آن، جنس مرد دارای طبیعت، تکوین و ویژگی‌های جسمانی و روانی متمایزی از جنس زن است و متناسب با آن، روابط انسانی میان مردان و زنان تعریف می‌شود. نهاد خانواده بر اساس این واقعیت زیستی‌روانی بنا می‌شود و مردان، ضعف نِسبیِ طبیعت زنان در انجام برخی امور را جبران می‌کنند. طبیعت زنان نیز همین انتظار را از مردان دارد که به ایشان یاری برسانند تا نهاد خانواده به اهداف طبیعی خود دست پیدا کند. زنان و مردان به این طبیعت خود و جنس مخالف، آگاهی تجربی دارند.

قوامیت مردان، برای خود آنها، زنان، فرزندان و جامعه ثمراتی به همراه دارد. قوامیت، موجب پاسخ به نیاز‌های فطری مرد و زن شده و سلامت روان اعضای خانواده را به دنبال دارد. در فرزندان نیز موجب جامعه‌پذیری، نظم‌پذیری، ایجاد بستر مناسب برای رشد و تقویت سلامت جسمی و شخصیتی، رشد نقش جنسیتی و ایجاد الگوی سالم در خانواده و جامعه می شود. همچنین قوامیت مردان بر زنان، خانواده‌ای کارآمد و دور از آسیب‌های اجتماعی و در نتیجه، جامعه‌ای سالم را در پی دارد.

آسیب‌های بی‌توجهی به قوامیت مردان

بی‌توجهی به قوامیت مردان بر زنان، آسیب‌هایی را در پی دارد، از جمله:

1. شکست استعدادها و شخصیت مرد و جریحه‌دار شدن غرور مردانه در خانواده؛
2. تاثیر منفی عمیق در روان فرزندان و ایجاد اختلال در تربیت آنها به‌ویژه تربیت دینی، تربیت جنسی و تربیت اقتصادی فرزندان؛
3. کاهش صمیمیت زوجین و کاهش همکاری آنها در توجه به نیازهای عاطفی یکدیگر؛
4. سوء استفاده سرمایه‌داران از زنان در بازار کار؛
5. نادیده‌انگاری تفاوت‌های جنسیتی که در چارچوب عدالت جنسیتی، خاستگاه تفکیک جنسیتی و تقسیم کار جنسیتی از منظر اسلام می‌شود؛
6. تزلزل بنیان خانواده و افزایش آمار طلاق و طلاق عاطفی که پیامدهای پدیدۀ فرزندان طلاق و زنان سرپرست خانوار را نیز بر جامعه تحمیل می‌کند. اگر سازگاری زن در خانواده وجود نداشته باشد یا خشونت خانگی از نوع خشونت علیه زنان یا خشونت علیه مردان، رابطه زناشویی را به تعارضات زناشویی و جدایی منتهی سازد، زنان مطلقه به‌دلیل آسیب‌پذیری، با چالش‌های فراوانی روبرو می‌شوند.

فمینیسم و قوامیت مردان بر زنان

در رویکرد فمینیستی، به بهانۀ ایجاد تشابه کامل میان زن و مرد و با تأکید بر حق اجتماعی و خانوادگی زنان، قوامیت مردان به سلطۀ مطلق مردان بر زنان تفسیر شده، فرصت‌های حمایتی و اقتصادی مردان، نادیده گرفته شده و آثار ویرانگر و زیان‌باری بر خانواده و جامعه تحمیل کرده است. پژوهشگران، مواردی مانند افزایش تنبلی، افسردگی و خودکشی را از آثار این سیاست برای زنان دانسته‌اند.

فمینیسم به طور کلی با مفهوم قوامیت مردان بر زنان به عنوان یک ساختار نابرابر مخالف است و آن را بخشی از سیستم پدرسالاری یا مردسالاری می‌داند که نیازمند تغییر است. با این حال، دیدگاه‌های فمینیستی متنوع هستند و برخی از فمینیست‌ها، مانند فمینیست‌های مسلمان، تلاش می‌کنند تا این مفهوم را در چارچوب دینی و فرهنگی بازتعریف کنند و این انگاره را تقویت کرده‌اند که عدالت جنسیتی درون یک نظام مردسالار هرگز محقق نمی‌شود و باید پیام اصیل اسلام را تبیین کرد.

منابع

• قرآن.
• آموزگار، مریم، «الرجال قوامون علي النساء»، فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، شماره 17 و 18، بهار و تابستان 1379ش.
• بصیری، حمیدرضا، «سوء استفاده از سمت ریاست بر خانواده»، فصلنامه خانواده‌پژوهی، سال 8، پیاپی 29، بهار 1391ش.
• پروین، فرهاد و حسینی، وحیده، «شرایط، قلمرو و آثار فقهی و حقوقی ریاست زوج در رابطه با زوجه»، پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان 1392 ش.
• تقدیسی، محمد مهدی، «بررسی شبهات در مورد کرامت زنان در قرآن از منظر مفسران معاصر»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کريم، سال 1، شماره 6، بهار 1389ش.
• جعفری، محمدتقی، ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376ش.
• حکیم‌باشی، حسن، «آيه نشوز و ضرب زدن: از نگاهی ديگر»، پژوهش‌های قرآنی، شماره 28-27، پاییز و زمستان 1380ش.
• دهقان، مجید، «ماهيت قواميت شوهر»، دوماهنامه حوراء، شماره 38، بهمن و اسفند 1389ش.
• راد، علی، «قوّامیت مردان بر زنان در کشاکش سه‌گانه تکوین، تشریع و اخلاق»، وب‌سایت شبکه اجتهاد، تاریخ انتشار: 14 اسفند 1403ش.
• رستگار، مریم و همکاران، «تاثیر و نقش قوامیت مرد در خانواده بر تربیت فرزند؛ با رویکرد روانشناسی مثبت»، اسلام و پژوهش‌های تربیتی، سال سیزدهم، شماره 2، پاییز و زمستان 1400ش.
• زاهدی‌فر، سیفعلی و همکاران، «بررسی و تحليل آيه شريفه «الرجال قوامون علی النساء»»، فصلنامه مطالعات تفسیری، سال 5، شماره 17، بهار 1393ش.
• سجادی، سید ابراهیم، «قوامیت مردان بر زنان در خانواده»، پژوهش‌های قرآنی، شماره 7، 1380ش.
• سلطانی، محمدعلی، «نگاهی به آيه 34 سوره نساء»، فصلنامه بینات، سال 15، شماره 1، بهار 1387ش.
• طیبی، زینب، «تفاسیر فریقین و آیه «الرّجالُ قوّامونَ علَی النِّساء»»، پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، سال 3، شماره 5، بهار 1389ش.
• عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه، «قوامیت مرد از نگاه قرآن کریم و کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان»، فصلنامه اندیشه دینی، شماره 26، بهار 1387ش.
• علائی رحمانی، فاطمه، «بررسی تحلیلی قوامیت در آیه «الرجال قوامون علی النساء»»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال اول، شماره 1، 1383ش.
• علیجانی، محسن، «بررسی تطبیقی «قوامیت» و «تنبیه زنان» در تفاسیر فریقین»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کريم، سال 1، شماره 6، بهار 1389ش.
• قدسی، احمد، «نگاهی به آيه 34 سوره نساء و مسئله قوامیت مردان بر زنان»، فصلنامه پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده (طهورا سابق)، سال 3، پیاپی 5، بهار 1389ش.
• قربان‌نیا، ناصر و حافظی، معصومه، «تصویر ریاست مرد بر خانواده در آینه وحی»، فصلنامه حقوق اسلامی (فقه و حقوق سابق)، سال 8، پیاپی 31، زمستان 1390ش.
• مروی، محمدعلی، «سرپرستي خانواده با نگاه به آيه 34 سوره نساء»»، ماهنامه معرفت، سال 16، شماره 11، بهمن 1386ش.
• مظاهری، حبیب، «قیمومت و شخصیت زن»، فصلنامه بینات، سال 19، شماره 2، شماره 74، تابستان 1391ش.
• معموری، علی و خوش سخن مظفر، زهرا، «بررسی سیر تطور فهم آیه 34 سوره نساء»، دوفصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال 9، شماره 2، پیاپی 18، 1391ش.
• مقدادی، محمدمهدی، «بررسی مفهوم و مبانی سرپرستی و قوامیت مرد»، مجموعه مقالات همایش منطقه‌ای زن در نظام حقوقی اسلام، دانشگاه آزاد اسلامی واحد آستارا.
• مقدادی، محمدمهدی، «رياست مرد در رابطه زوجيت»، نامه مفید، شماره 33، بهمن 1381ش.
• مولایی‌نیا، عزت‌الله، «بررسی آيه ‌«الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّساء» با رويكرد به تفاسير شيعي»، فصلنامه شیعه‌شناسی، سال 6، شماره 21، بهار 1387ش.
• مهریزی، مهدی، «سرپرستی و رياست خانواده»، پیام زن، شماره 1، شماره 109، فروردین 1380ش.
• نصیری، علی، «فلسفه و گستره قيوميت مردان بر زنان در نظام خانواده»، فصلنامه پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده (طهورا سابق)، سال 3، پیاپی 6، تابستان 1389ش.
• نعمتی پیرعلی، دل‌آرا، «جایگاه زن در خانواده در ادیان»، بینات، شماره 48، زمستان 1384ش.
• هدایت‌زاده، محمد‌صادق و پیروز‌فر، سهیلا، «تبیین و ارزیابی آراء فمینیست‌های اسلامی پیرامون آیه ۴۳ سوره نساء؛ مطالعه موردی دیدگاه اسما بارلاس»، دوره 1، شماره 2، اسفند 1399ش.