نقش تربیتی مادر

نقش تربیتی مادر؛ وظایف و مسئولیت‌های تربیتی تعریف شده برای جایگاه مادری.

نقش تربیتی مادر برای زنان در محیط خانواده مهم‌ترین نقش دانسته می‌شود. همراهی کودک با مادر بیش از پدر است و کودک تا هفت سالگی بیش از هر کسی تحت تأثیر مادر و اخلاق و رفتار او قرار دارد و در صورتی که از سوی مادر مورد مهر و توجه قرار گیرد، فرمان‌بردار او می‌شود. در این صورت مادر می‌تواند تمام ساحت‌های تربیتی را به‌شکل موفقیت‌آمیزی اجرا کرده و کودک را به ثمر برساند.

مفهوم‌شناسی

تربیت به‌معنای پروردن و ادب و اخلاق به کسی آموختن و در اصطلاح، شکوفایی استعدادها و به تکامل رساندن فرد است که عوامل لطیف نیز دارد و با اجبار و ارعاب نمی‌تواند قرین باشد. هر یک از والدین در تربیت فرزندان نقش مهمی دارند؛ اما مادر به‌لحاظ عواطف و احساسات و حضور بیشتر در کنار فرزندان، اولین مربی کودک و الگوی اصلی او است. به‌صورت فطری و طبیعی نیز تربیت کودک در انحصار مادر قرار می‌گیرد.

اهمیت نقش مادر در تربیت فرزندان

مهم‌ترین نقشی که زنان در محیط خانواده دارند، نقش تربیتی مادری است. کودک بیشتر زمان خود را با مادر می‌گذراند؛ بدین جهت نقش مادری برجسته‌تر از نقش پدری است. نقش تربیتی مادر در دوران کودکی و نقش تربیتی پدر در دوران نوجوانی پررنگ می‌شود. مادر اولین معلم کودک است. مادران با مسئولیت تربیتی که بر عهدۀ آنان است، می‌توانند در سرنوشت یک جامعه دخیل باشند؛ مادری که فرزندان صالح و سالم تحویل جامعه می‌دهد، جامعه را به‌سوی خیر و صلاح پیش می‌برد و فرزند منحرف جامعه را به انحراف خواهد کشید. نقش مادر پیش از تولد تا پیش از دبستان کودک اهمیت زیادی دارد. برخورداری مادر از نعمت عاطفه و احساس در حد کمال آن، به او نیروی شگرفی برای حفاظت و تربیت می‌دهد. احساس امنیت و آرامش کودکان در خانه نیز وابسته به حضور مادر است. کودک در این سنین بیش از هر زمانی نیازمند محبت است که از لطافت روحی و عاطفی مادر سیراب می‌شود. مادر نقش تربیتی ویژه‌ای در زمان بارداری و شیردهی به مدت حداقل سی ماه دارد که پدر از آن محروم است. نقش تربیتی مادر در زمان‌های مختلف و ابعاد گوناگون تجلی می‌یابد.

نقش تربیتی مادر در دوران پیش از بارداری

تربیت فرزند پیش از تولد آغاز می‌شود. بینش، نگرش، روحیات، حالات و خلقیات و رفتار والدین به‌ویژه مادر در تربیت کودک مؤثر است. زن در دوران پیش از بارداری می‌تواند با تقویت معنویت در خود مهیای ایفای نقش تربیتی مطلوب مادری در آینده شود. خودسازی فکری، روحی و جسمی مادر از زمینه‌های لازم برای کسب معرفت و معنویت است و سبب تولد دوباره و سازندگی مادر می‌شود. کسب ایمان و یقین نیز در مرحله بعدی سبب تقویت معنویت در مادر می‌شود که در رفتار و کردار او خود را نشان می‌دهد؛ شرک و بی‌دینی مادر علاوه بر بدعاقبتی خود، سرنوشت فرزندان را نیز تغییر خواهد داد و باعث انحراف آنان خواهد شد. ایمان، خیرخواهی و پاکدلی مادر در فرزندان اثرگذار است. طبق نظر کارشناسان تقوای مادر نسبت به پدر تأثیرگذاری بیشتری روی فرزندان دارد.

نقش تربیتی مادر در دوران بارداری

اخلاق و روحیات مادر در دوران بارداری بر جنین اثرگذار است و بازه زمانی نه ماهۀ بارداری در تمام عملکردهای فیزیکی، ذهنی، هوشی، حسی و روحی آنها تأثیر مستقیم دارد. سبک زندگی مادر در دوران بارداری، روح، ذهن و جسم کودک را می‌سازد. در صورتی که خواسته‌های مادر خواسته‌های خدایی باشد، جنین بار مثبت آن را حس کرده و ابعاد انسانی وجود او تقویت می‌شود و در صورتی که درخواست‌های خود را به خواسته‌های غیر الهی تنزل دهد، کودک نیز در آینده چنین خواهد کرد. کودک مفاهیم اعتقادی را از دوران بارداری از مادر می‌گیرد. مادر باید توجه داشته باشد که غذای حلال بخورد؛ زیرا حرام بودن غذا اثر وضعی نامطلوبی در رشد، تربیت و آینده فرزندش خواهد داشت.

اصول تربیت کودک تا سه سالگی

• تمرکز بر تربیت فردی؛
• تغذیه صحیح با شیر مادر؛
• محبت و مهرورزی؛
• تشویق؛
• مراقبت در برابر خطرها؛
• سرگرم کردن کودک؛
• پرهیز از تنبیه بدنی و نوازش‌های افراطی.

اصول تربیت از سه تا هفت سالگی

• معطوف کردن توجه کودک به پدیده‌ها؛
• برانگیختن کنجکاوی کودک؛
• جهت دادن بازی‌ها به‌سمت بازی‌های گروهی و اجتماعی؛
• ایجاد مهارت با درست کردن کاردستی؛
• انتقال آموزش‌های مهم از طریق بازی یا داستان؛
• تشویق به کارهای هنری؛
• ایجاد جرأت از طریق تشویق؛
• ایجاد روحیه نظم، همکاری و مسئولیت‌پذیری.

وظایف اولیه مادر

پذیرش کودک

از اولین وظایف مادر پس از تولد، پذیرش و استقبال از کودک، فارغ از دختر یا پسر بودن، زیبایی یا زشتی، نقص یا سلامتی او است؛ بی‌توجهی به کودک و یا تحقیر او آسیب‌های بسیاری به روان کودک وارد می‌کند؛ اما پذیرش کودک سبب تعلق خاطر او به خانواده می‌شود.

محبت به کودک

رابطه مادر با فرزند باید بر پایه مهر و محبت شکل گیرد؛ چرا که محبت از نیازهای اولیه فرزند است و محبت مادرانه در تعیین سرنوشت کودک اهمیت بسیاری دارد و ویژگی‌های فردی کودک را نیز می‌سازد. با محبت کردن به کودک از بسیاری از جرم‌ها در آینده می‌توان جلوگیری کرد؛ زیرا بسیاری از بزهکاری‌ها ریشه در کمبود محبت خانوادگی دارد. مادر می‌تواند محبت خود را با بوسیدن، در آغوش گرفتن و نوازش فرزند نشان دهد. تربیت کودک در گرو پذیرش و حرف‌شنوی از مادر است که با محبت مادر اطمینان و اعتماد حاصل می‌شود و در پی آن کودک از مادر اطاعت می‌کند. از طرف دیگر محبت افراطی به کودک نیز آسیب‌زا است و موجب ضعف روحی، تکبر، زودرنجی و پرتوقعی کودک می‌شود. در محبت کردن اصل اعتدال را باید در نظر گرفت.

نقش‌های تربیتی مادر

پرورش جسمانی

برجسته‌ترین نیاز جسمانی کودک تغذیه است. توجه مادر به برنامه غذایی فرزند از دوران بارداری ضرورت دارد. در حدیثی از پیامبر اکرم به خوردن میوه بِه برای زیبایی کودک سفارش شده است که بر خلقیات هم اثر می‌گذارد. در حدیث دیگری از امام رضا به خوردن کندر در دوران بارداری برای زیرک و دانا شدن پسران و خوش‌خلق و زیبا شدن دختران تأکید شده است. پس از تولد کودک شیردهی مادر به فرزند علاوه بر جنبه تغذیه، مبادلۀ عاطفی و تقویت امنیتی کودک نیز هست. کودک حین شیرخوردن با شنیدن صدای قلب مادر آرام می‌شود. کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند، از نظر فکری، جسمی و روحی سالم‌ترند. در آموزه‌های اسلامی نیز برای تشویق مادران به امر شیردهی اجر زیادی برای آن بیان شده است. ارتباط نزدیک میان کودک و مادر حین شیردهی موجب انتقال حالات روحی، اخلاقی و رفتاری مادر به فرزند می‌شود. تمام حالات روحی مادر اعم از معنوی یا غیر آن در شیر اثر کرده و از این طریق به کودک می‌رسد و چه بسا بی‌تقوایی نیز همانند مسمویت شیر در صورت آلوده بودن آن، سبب مسمومیت روحی و معنوی کودک شود. مادر می‌تواند با برنامه‌ریزی و تنوع غذایی در آشپزی، عادت‌های غذایی سالم در فرزندان ایجاد کند و آنان را از ابتلا به لاغری یا چاقی، انواع بیماری‌ها در اثر تغذیۀ ناسالم و برخی بیماری‌های روحی ناشی از تغذیۀ نادرست مصون بدارد. پرورش جسمانی علاوه بر تغذیۀ سالم بایستی توأم با حلال بودن آن باشد، تا در کمال کودک مؤثر واقع شود. توجه به بهداشت و سلامت کودک نیز بر عهدۀ مادر است و این توجه از ابتلا به بسیاری از معلولیت‌ها می‌تواند جلوگیری ‌کند؛ مثلاً اگر مادر به دیر نشستن، دیر راه افتادن و دیر دندان درآوردن کودک توجه کند از ابتلا به معلولیت‌های جسمی و حرکتی خطرناک می‌تواند پیش‌گیری کند. ورزش از دیگر مواردی است که در پرورش جسمانی کودکان مؤثر است. والدین و به‌ویژه مادر در صورتی که سبک زندگی فعال و با نشاط همراه با ورزش‌های ساده و مستمری همچون پیاده‌روی، ورزش‌های کششی و بدنی داشته باشند، الگوی فرزندان خود قرار می‌گیرند. در حدیثی از پیامبر نیز به تقویت جسمانی با ورزش‌هایی همچون شنا و تیراندازی سفارش شده است.

تربیت اخلاقی

با توجه به اینکه مادر الگوی عملی- اخلاقی برای کودک است و کودک با دیدن و شنیدن از مادر می‌آموزد، مسائل اخلاقی که از مادر می‌بیند، در او اثر بیشتری دارد و زندگی آینده کودک از آن متأثر می‌شود. کودکی که از مادر خود سخن دروغ می‌شنود، نسبت به بیان حقیقت با تردید مواجه می‌شود. بسیاری از رفتارهای نامناسب و ناخودآگاه مادر سبب بدآموزی کودک می‌شود. از این جهت مادر باید به اخلاق و رفتار خود توجه کند تا کودکی بااخلاق تربیت کند.

تربیت دینی

بهترین زمان برای تربیت دینی فرزندان آغاز کودکی است؛ زمانی که ذهن و روح گنجایش پذیرش ابتدائیات دربارۀ خدا را دارد و هنوز ذهن او با عوامل محیطی آلوده نشده است. در این زمان مادر می‌تواند با رفتار خود، انجام اعمال عبادی در برابر کودک، بیان داستان‌ها و آفرینش الهی، کودک را در مسیر تربیت دینی قرار دهد. اولین گام، آشنا کردن کودک با خدا است، مادر می‌تواند به فرزند خود بیاموزد که در هر زمانی می‌تواند با خدا صحبت کند و در هر کاری خشنودی خدا را در نظر داشته باشد؛ از لطف و مهربانی خدا در حق بندگان صحبت کند؛ آفرینش آسمان‌ها و زمین، ستارگان و خورشید و همه آنچه کودک بدان متوجه است را بیان کند و پس از تفهیم لطف الهی، سعی کند ضرورت مجازات در قبال انجام گناه را به کودک تفهیم کند. آموزش نماز و روزه و احکام الهی پس از این مرحله انجام می‌گیرد. مادر باید تلاش کند که بدون اجبار این موارد را به کودک بیاموزد. در نظر گرفتن اصل تدریج در این زمینه لازم است تا کودک احساس خستگی نکند.

تربیت فکری

پرورش و شکوفایی قدرت اندیشه در کودکان بر عهدۀ مادر است. مادر با فراهم کردن موقعیت‌های تربیتی مناسب در زمینۀ فعالیت‌های یاددهی و یادگیری، می‌تواند آنها را با شگفتی‌های جهان آشنا کند و با طرح پرسش‌هایی زمینۀ تفکر را در نشانه‌های الهی فراهم سازد. همچنین مهارت‌هایی همچون خوب دیدن، خوب شنیدن، تحلیل و ارزیابی و روحیۀ پرسشگری را در آنان فعال کند. تفکر درباره خودشناسی و ارزش وجودی انسان، آگاهی نسبت به توانمندی‌ها و محدودیت‌ها از موارد تربیت فکری است.

تربیت جنسی

از وظایف مادر در تربیت کودک، تربیت جنسی او است. مادر هویت جنسی و نقش‌های جنسیتی را باید به کودک بیاموزد و از اختلاط نقش‌‌آموزی جنسی در میان دختر و پسر خودداری کند. مادر باید به کودکان خود بیاموزد که هر یک از فرزندان متناسب با پسر یا دختر بودن‌شان چه وظایفی دارند و احساس رضایت از جنسیت فرزندان را در آنها تقویت کند.

• مادر باید در فراهم کردن اسباب بازی و هم‌بازی‌ها نوع جنسیت فرزند را در نظر داشته باشد؛
• بین دختر و پسر خود تبعیضی قائل نباشد؛
• از پوشیدن لباس‌هایی که مردانه یا باز است، پرهیز کند؛
• به کودک کسب اجازه هنگام ورود به اتاق والدین را آموزش دهد؛
• بستر خواب فرزندان را جدا کند؛
• به سؤالات جنسی کودک پاسخ مناسبی دهد؛
• از لمس و نگریستن به اندام جنسی کودک خودداری کند؛
• قسمت خصوصی بدن کودک را به او بشناساند؛
• از کنار هم خواباندن چند کودک زیر یک لحاف خودداری کند؛
• و به‌طور کلی فضای خانه را چنان سامان‌دهی کند که نشانه‌ای از تحریکات جنسی در آن نباشد.

تربیت اجتماعی

آموزش راه و روش زندگی اجتماعی بر دوش مادر است؛ او باید نحوه تعامل با اقوام، همسایه‌ها و معلمان را به کودک بیاموزد؛ همچنین آموزش مفاهیمی مانند ایثار، محبت و احترام به حق دیگران، توجه به هنجارهای اجتماعی از سوی مادر ضرورت دارد.

روش‌های تربیتی مادر

روش تربیتی مستقیم

در این روش مادر با ادبیات کودکانه که برای فرزندش قابل درک باشد، گفت‌وگو می‌کند و از این راه کودک را متوجه رفتارهای آسیب‌زای او می‌کند. همچنین مفاهیم دینی و برخی آداب نیاز است که به‌طور مستقیم و در قالب بیانی آموزش داده شود که از جملۀ آن آموزش «لااله الا‌الله» به‌عنوان نماد توحید و ذکر صلوات به‌عنوان نماد نبوت و امامت است. برخی از روش‌های مستقیم عبارت است از:

بازی

مادر موظف است بازی‌های کودک را جهت‌دهی کند و نوع آن را برای کودک انتخاب کند و از میان بازی‌ها به اصلاح کودک اقدام کند و نقایص کودک را برطرف و راه و رسم اخلاق را به او بیاموزد و از دل بازی‌ها، قوانین گروهی، شکل، رنگ، حجم اشیا، مهارت‌ها و توانایی‌های کودک، شیوه همکاری با دیگران، پاسخگویی در برابر محبت دیگران، روابط اجتماعی و صبر هنگام شکست را برای کودک بیاموزد.

تشویق

مادر با استفاده از تشویق و مهرورزی به کودک آرامش و اعتمادبه‌نفس او را به سازندگی و رشد کودک جهت می‌دهد. کودک با استفاده از محبت و تشویق مادر احساس پذیرش می‌کند و آرامش حاصل از آن را در جنبه‌های مختلف وجودی خود می‌بیند. در تشویق کودک لازم است مادر به نکات ذیل توجه کند تا تشویق در کودک اثرگذار باشد: تشویق عمل به‌جای ستودن فرد؛ تشویق در مواردی باشد که عمل کودک درخور آن باشد؛ در تشویق از افراط خودداری شود؛ تشویق در وقت مناسب عمل کودک باشد؛ تشویق به رشوه‌دهی منجر نشود و کودک در انجام کارها با تشویق شرطی نشود؛ تشویق غیرمستقیم باشد؛ تشویق حالت معنوی داشته باشد نه مادی؛ در تحسین کودک از کلمات قابل درک برای آنان استفاده شود.

تنبیه

مادر تا جایی که رفتار کودک منجر به آسیب جسمی و روحی او نشود، بهتر است از تنبیه به‌ویژه تنبیه بدنی صرف‌نظر کند؛ زیرا تنبیه، رابطه با کودک را سست می‌کند و تنفر و بی‌اعتمادی در دل کودک نسبت به مادر ایجاد می‌کند و کودک را دچار ناامیدی می‌کند. در مواردی مانند احتمال آسیب روحی و جسمی و انجام دادن کاری که عاقبت ناخوشایندی دارد و کودک از آن آگاه است، لازم است ابتدا از کار کودک انتقاد شود‌؛ به‌گونه‌ای که به خطای خود پی ببرد. تنبیه در مواردی است که کودک چنین عملی را بارها تکرار کند، در این صورت تا جای ممکن از تنبیه بدنی و ناسزاگویی باید اجتناب کرد و با سکوت یا نگاه پرمعنا کودک را تنبیه کرد. در بحث تنبیه به نکات ذیل باید توجه شود:

• مادر در مقابل رفتارهای کودکان باید از خود صبر و گذشت نشان داد؛
• استفاده از عنصر ترس در تنبیه جایز نیست؛
• عمل بد کودک باید مورد سرزنش قرار بگیرد نه خود کودک؛
• تنبیه حساب شده باشد؛
• به توان کودک در تنبیه توجه شود؛
• تنبیه متناسب با کار نادرست کودک باشد و برای کارهای کوچک تنبیه بزرگ در نظر گرفته نشود؛
• در تنبیه افراط نشود.

روش تربیتی غیرمستقیم

• در این روش مادر آشکارا محتوای تربیتی را ارائه نمی‌کند؛ بلکه از روش‌های دیگری برای انتقال مفاهیم استفاده می‌کند که غالباً در کودکان و نوجوانان مؤثرتر است:
• ابهام؛ نکوهش رفتارهای زشت به‌صورت کلامی و در مقابل ستایش رفتار خوب متضاد آن بدون خطاب قرار دادن شخص خاصی؛
• داستان‌گویی و الگوسازی شخصیت‌های داستان، تا کودک خود را با آن تطبیق دهد؛
• استفاده از ضرب‌المثل «به در بگو، دیوار بشنوه» مخاطب را در گفتار شخص سومی قرار می‌دهد؛ حال آنکه مخاطب اصلی او فرزندان هستند؛
• با استفاده از ابزارهای هنری همچون فیلم، نمایش و نقاشی می‌توان مفاهیم تربیتی را به کودکان ارائه کرد؛
• مادر می‌تواند آنچه را که می‌خواهد فرزندش بیاموزد، در رفتار و عمل خود انجام دهد؛ مثلاً برای اینکه آداب احترام به والدین را برای کودکان شرح دهد، می‌تواند در مقابل آنها دست پدر و مادر خویش را ببوسد.

نقش تربیتی مادر ویژۀ دختر

مادر و دختر به‌دلیل تشابه جنسیتی و اشتراک نقش‌ها ارتباط نزدیکتری با یکدیگر‌ دارند. مادر با رعایت عفاف و حیا این مسئله را در دختر خود تقویت می‌کند. از جمله وظایف تربیتی مادر در قبال دختر عبارت است از:

• احترام ویژه به دختران؛
• آموزش به‌موقع احکام بانوان به آنان؛
• آموزش نقش‌های همسری و مادری به دختر.

سایر اقدامات تربیتی مادر

• نظارت بر فرزندان در فضای مجازی؛
• تربیت رسانه‌ای کودک؛
• استفادۀ خانوادگی از رسانه‌ها؛
• آموزش تفکر انتقادی؛
• نظارت بر دوستان فرزندان؛
• دوستی با فرزندان.

چالش‌های نقش مادری

• تغییر ارزش‌ها و اعتقادات دینی زنان؛
• تغییر ذائقه دختران و پسران در همسرگزینی تحت تأثیر رسانه‌ها؛
• تمایل نداشتن به فرزندآوری و بی‌ارزش پنداشتن نقش مادری؛
• توجه نکردن مادر به مراقبت‌های جسمی و روحی خود در دوران بارداری؛
• بی‌توجهی به آموزه‌های اسلامی در بدو تولد کودک؛
• استفاده از سبک پوشش عریان در فرزندان؛
• اقتدار نداشتن در تربیت فرزندان و فرمان‌ناپذیری آنان از مادر؛
• جامعیت نداشتن شیوه تربیتی و اکتفا به تغذیه، پوشاک، بهداشت و سلامتی و امور درسی و بی‌توجهی به جنبه‌های انسانی و معنوی فرزند؛
• بی‌اثر بودن موعظه در صورت عمل نکردن مادر به آن؛
• الگودهی نادرست؛
• تغییر در عواطف مادری و استفاده از خشنونت به جای محبت؛
• توجه نکردن به نیازهای اساسی فرزندان؛
• نداشتن نظارت بر فرزندان و رها کردن آنان؛
• همه فعالیت‌های خارج از منزل زنان اعم از اشتغال و سایر فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی در صورتی که فرصت تربیتی مادر از فرزندان را بگیرد.
• جدایی ناگهانی از کودک و بروز اختلال دائمی و تأخیر در رشد اجتماعی، کلامی و حرکتی کودک.

منابع

• برجی‌نژاد، زینب، «نقش مادر در تربیت فرزند»، پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، شمارۀ 6، تابستان 1389ش.
• «تربیت جنسی کودک»، ویکی‌زندگی، تاریخ درج مطلب: 2 ژوئن 2023م.
• «تربیت غیرمستقیم»، وب‌سایت پرسمان قرآنی، تاریخ درج مطلب: 31 شهریور 1402ش.
• «تربیت و فطرت و فرق تربیت با صنعت»، پایگاه جامع استاد شهید مرتضی مطهری، تاریخ درج مطلب: 27 خرداد 1391ش.
• حاتمی ملکی، زهرا، « تأثیر تربیتی مادر بر رشد هوش کلامی فرزند با تأکید بر آموزه‌های اسلام»، پژوهشنامه نوین فقهی حقوقی زنان و خانواده، شمارۀ 11، بهار 1399ش.
• حرعاملی، محمد، وسائل ‌الشیعه، قم، موسسه آل‌البیت لإحیاء‌التراث، 1409ق.
• حمصیان اتفاق، احمدرضا، «امام خمینی و نقش مادر در تربیت»، مجلۀ پیوند، شمارۀ 272، خرداد 1381ش.
• خیری، یوسف و دیگران، «نقش مادر در تربیت کودک از منظر آموزه‌های اسلامی»، نشریۀ علوم اسلامی انسانی، دورۀ 6، شمارۀ 21، 1399ش.
• «روش‌های تربیت و آموزش فرزندان»، وب‌سایت ایمانور، تاریخ بازدید: 18 آبان 1402ش.
• شیخ الطائفه، تهذیب‌الاحکام، گردآورنده علی آخوندی و مصحح محمد آخوندی، تهران، دارالکتب العلمیه، چاپ چهارم، 1365ش.
• شیرودی، مرتضی، نقش سیاسی اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، قم، زمزم هدایت، 1386ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 15 آبان 1402ش.
• کاریزی، الهام، «بررسی اثرات ابزارهای نوین ناتوی فرهنگی بر نقش تربیتی مادری»، پژوهش‌های نوین در گستره تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه، پیش‌شمارۀ 6، پاییز و زمستان 1395ش.
• کریمی‌نیا و دیگران، «بازکاوی اهمیت نقش مادر در تربیت دینی دختران»، ماهنامۀ پیشرفت‌های نوین در روانشناسی، علوم تربیتی و آموزش و پرورش، شمارۀ 35، اردیبهشت 1400ش.
• کشاورز، سوسن و سرتیپ‌زاده، لیلا، «ابعاد تفکر از منظر قرآن کریم و دلالت‌های تربیتی آن در تربیت فکری کودکان و نوجوانان»، مجله تربیت اسلامی، شمارۀ 28، بهار و تابستان 1398ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، تهران، مؤسسۀ الوفا، 1403ق.
• منصوری، زهره و نصیری، رقیه، «نقش تربیتی مادر بر فرزندان با تأکید بر آیات و روایت»، پژوهشنامه نوین فقهی حقوقی زنان و خانواده، شمارۀ 14، بهار 1400ش.
• نعمتی، جواد و دیگران، «عوامل مؤثر بر رشد استعدادهای جسمانی کودک از منظر آیات و روایات»، پژوهش‌های تربیت بدنی و علوم دینی، سال اول، شمارۀ 3، پاییز و زمستان 1397ش.
• «نقش تربیتی مادر در بازی کودک»، مجلۀ پیوند، شمارۀ 47، شهریور 1362ش.