اسباب‌بازی

اسباب‌بازی؛ ابزار بازی و سرگرمی

اسباب‌بازی، ابزاری است برای سرگرمی و بازی کودکان، نوجوانان و گاهی بزرگسالان، که معمولا از سنگ، چوب، فلز، نخ و پارچه تهیه می‌شود. نوع اسباب‌بازی‌ها، معمولا در تمام نقاط زمین، یکسان است و افراد، متأثر از محیط پیرامون خود به آن‌ها هویت بخشیده و با روش‌های مختلفی با آن‌ها بازی می‌کنند.

پیشینه اسباب‌بازی

تاریخچه اسباب بازی به عصر حجر بازمی‌گردد که انسان‌ها مکعب‌ها یا مهره‌هایی را از سنگ یا استخوان می‌ساختند و با آن بازی می‌کردند. با گذر زمان، روند ساخت اسباب‌بازی‌ها نیز تکامل یافت.

دوران پیش از اسلام

باستان‌شناسان در منطقه فلات ایران، که یکی از خاستگاه‌های تمدن در جهان است، به دست‌سازه‌های کوچکی از پیکره‌ انسان، حیوانات و پرندگان دست یافته‌اند که احتمالا اسباب‌بازی کودکان بوده ‌است. در تپه سراب، پیکره‌ی سنگی کوچکی از یک گراز و یک انسان کشف شده که قدمتی بیش از 4 تا 6 هزار سال قبل از میلاد را به آن نسبت می‌دهند. پیکره سنگی دیگر که نمایی از یک شیر کوچک دارد، در منطقه‌ی ارگ شوش پیدا شده که بر ارابه‌ای از قیر سوار است. این اسباب‌بازی در برخی از منابع، کهن‌ترین اسباب‌بازی دست‌ساز انسان معرفی شده است. برخی از مورخان، بر این باورند که پیکره‌های ساخته شده توسط پیشه‌وران کهن، نمایش‌دهنده‌ی ساختار اجتماعی، زندگی عادی، ابعاد مذهبی، خصوصی و نظامی آن جامعه است. پرندگان و حیوانات کوچک نیز، از دیرباز به‌عنوان یک گزینه‌ی بازی برای کودکان محسوب می‌شدند؛ مهری به‌جای مانده از دوران هخامنشیان، دارای نقش زنی است نشسته بر سنگ که پرنده‌ی کوچکی را بر دست خود دارد و آن را برای بازی به دختر خردسال خود، می‌دهد.

علاوه‌بر پیکره‌ها و نقاشی‌ها، در منابع مکتوب، نیز اسباب‌بازی‌های دوران باستان ثبت شده است؛ هرودت به بازی کورش اشاره کرده و بازی‌های مختلف آن دوران، مانند خانه‌سازی با چوب و گل و سنگ، شاه‌بازی و نگهبانی با سلاح و نیزه را شرح داده است. در متن خسرو قبادیان و ریدک (دوران ساسانی) نیز به کمان‌داری، تیراندازی، سوارکاری، نیزه‌وری، شمشیربازی، چوگان، شطرنج و بازی‌های دیگر همچون پتواژه، پای‌بازی و نواردشیر (نرد) اشاره شده است.
در بسیاری از فرهنگ‌های جوامع کهن، بخش بزرگی از بازی‌ها در راستای آموزش فنون رزمی و جنگاوری به کودکان بود و ابزارآلات این فنون نیز به‌عنوان اسباب‌بازی کودکان به‌شمار می‌رفت. همچنین بسیاری از اسباب‌بازی‌ها، علاوه‌بر خردسالان، توسط بزرگسالان نیز به‌منظور تفریح و رهایی از سختی‌های زندگی، استفاده می‌شد.

بازی‌های شطرنج و نرد، از بازی‌های دیرینه نزد ایرانیان است که برخی معتقدند برای اولین‌بار توسط «اردشیر بابکان» ساخته و طراحی شد. گروهی دیگر، بازی شطرنج را اختراع هندی‌ها می‌دانند که در زمان «انوشیروان ساسانی» به ایران وارد شد. هرچند، آثار کهنی مانند نقش صفحه شطرنج یافت‌شده در خرابه‌های حسنلو، نشان می‌دهد که قدمت بازی شطرنج در ایران به دوران هخامنشیان برمی‌گردد.

اسباب‌بازی‌ها، گاهی اشیا و لوازم بی‌مصرف در زندگی بودند. برای مثال، در بازی کهن قاپ‌بازی، که بیش‌تر توسط چوپانان و چادرنشینان ایران انجام می‌شد، از استخوان قسمتی از پای گوسفند که شکل مکعب مستطیلی داشت، استفاده می‌شد. بازی دیگری با نام «شتالنگ و کعبتین» که همان تاس نرد است و از استخوان ساخته می‌شد، در زمان فرمان‌روایی ضحاک رواج داشت. از کهن‌ترین اسباب‌بازی‌های کودکان در سرزمین‌های شرقی، می‌توان به «بادبادک» اشاره کرد که قدمتی بیش از سه هزار سال دارد.

دوران پس از اسلام

با ورود اسلام به ایران، اگرچه حکم حرمت صورت‌سازی، موجب تحریم عروسک و بسیاری از اسباب‌بازی‌ها شد، اما رفته‌رفته، این دیدگاه تقویت گردید که عروسک‌های اسباب‌بازی ،تقلیدی واقع‌گرایانه از نمونه اصلی نیستند و صرفا اَشکال ناقصی از موجودات زنده به‌شمار می‌آیند. بر این اساس، کاربرد آن‌ها از سوی بسیاری از فقیهان مسلمان، جایز و روا دانسته شد. به همین ترتیب، بسیاری از بازی‌ها که در ابتدا ممنوع بودند، با فتوای فقیهان مسلمان جایز اعلام شدند، زیرا، برای آن‌ها اهداف منطقی و عقلانی در نظر گرفته شد.

در منابع مکتوب دوره‌ی اسلامی به انواع اسباب‌بازی‌های مخصوص کودکان و بزرگسالان، مانند عروسک‌ها و بازیچه‌های مخصوص دختران و کودکان در بازارهای آل بویه و ساخت صورتک‌های حیوانات، شمشیر، سپر چوبین، بوق سفالین و تندیس‌هایی متنوع برای کودکان در ایام نوروز و جشن‌های دیگر اشاره شده است. در کتب فرهنگ عربی و فارسی نیز به اسامی انواع بازی‌ها و اسباب‌بازی‌ها اشاره شده است.

در دوره‌ی صفویان، دانشمندان و ادیبان به شرح انواع بازی و بازیچه‌ها پرداخته‌اند. «میرابوالقاسم میرفندرسکی» در عهد صفوی معتقد بود که تفریح و بازی، به‌منظور ایجاد نشاط و زدودن کسالت، به اندازه هنر و صنعت در زندگی اجتماعی، اهمیت دارد. در آن دوران، بازی‌های نمایشی رواج داشت و افراد از بوزینگان، طوطیان، بُز و سگ استفاده می‌کردند. چوگان، قَپُق‌اندازی، گاوبازی، گرگ‌بازی، کبوتربازی و جنگ میان دو حیوان (قوچ، خروس و امثال آن‌ها) از بازی‌های مورد علاقه مردم و درباریان، بوده است. در قَپُق‌اندازی، افراد به‌صورت سواره (بر اسب)، جامی را که در بالای یک ستون قرار گرفته بود، با تیر نشانه می‌گرفتند و باید آن را به زمین می‌انداختند.

همچنین در دوران صفویان، مردم، با تجمع در قهوه‌خانه‌ها به شعرخوانی، شاهنامه‌خوانی، گنجفه بازی، نرد، شطرنج، تخم‌مرغ بازی و پیچازبازی می‌پرداختند. پیچاز، صفحه‌ای شطرنج مانند بود که در آن از صدف و گوش‌ماهی به‌عنوان مهره استفاده می‌شد. بندبازی، خیمه‌شب بازی، تردستی و شعبده‌بازی نیز از جمله سرگرمی‌های شبانه مردم در اماکن عمومی، به‌خصوص در میدان نقش جهان اصفهان بود.

در دوره قاجاریان، پیشه‌ورانی به فروش و ساخت انواع اسباب‌بازی مشغول بودند. عروسک‌های گلین، با شمایلی شبیه به انسان و حیوان ساخته می‌شدند که لباس‌هایی را نیز بر تن آن‌ها کرده و در اماکن شلوغ مانند امامزاده‌ها به فروش می‌رساندند. واردات یا ساخت اسباب‌بازی‌های فرنگی نیز در این دوره رایج شد. زنان و دختران ارمنی، عموما به کار عروسک‌سازی و عروسک‌فروشی روی آورده بودند. اسباب‌بازی‌هایی همچون فرفره، وق‌وق‌صاحاب (اسباب‌بازی مانند دو نعلبکی بود که با باز و بسته کردن آن، صدای سگ تولید می‌شد)، بادبادک، علی‌ورجه، گاری حلبی، فانوس کاغذی، سوت، جغجغه‌ی حلبی، طبلک، مترسک، حیوانات گِلی، آفتابه حلبی، قلیان، گهواره، ننو و نمونه‌های کوچکی از اسباب واقعی زندگی از جمله اسباب‌بازی‌های مردم در دوران قاجار بود. بازی‌های دوزبازی، الک دولک، تیله انگشتی، چلتوب و قاپ‌بازی نیز از بازی‌های بزرگسالان محسوب می‌شد.

در پی انقلاب صنعتی اروپا، صنعت اسباب‌بازی در ایران، در اوایل سده‌ی 20م به‌وجود آمد. امروزه، در قرن 21م، اغلب کودکان در سراسر دنیا، اسباب‌بازی‌های بومی و دست‌ساز خود را رها کرده و به اسباب‌بازی‌های الکترونیکی روی آورده‌اند. نمونه‌های کوچک وسایل الکتریسیته و نقلیه، مانند قطارها، آدم آهنی، کامپیوترهای کوچک، هواپیماها و ماشین‌ها، همگی حاصل تمدن فن‌سالار غربی است.

مواد و مصالح ساخت اسباب‌بازی

بسیاری از دانشمندان علوم اجتماعی و روان‌شناسی معتقدند که ساخت اسباب‌بازی با مواد و مصالح ساده و امکانات در دسترس مانند گِل، شیشه، چوپ، پارچه، تورماهیگیری، الیاف گیاهان طبیعی، صدف‌ها، هسته‌های میوه‌ها، مهره‌های مختلف، لبا‌س‌های کهنه و بافتنی، موجب بروز خلاقیت و شکوفایی استعدادهای مردم می‌شود. صنعتگران در هر جامعه نیز با در نظر گرفتن ویژگی‌های مذهبی و فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی موجود در آن محیط و مواد و مصالح بومی آن منطقه به تولید اسباب‌بازی‌ها می‌پردازند.

آب و هوا و اقلیم یک منطقه نیز از جمله عوامل دخیل در ساخت اسباب‌بازی است. از دیرباز، انسان‌ها با شناسایی این عوامل و درآمیختن آن‌ها با عقاید و آرمان‌های آن دوران، اسباب‌بازی‌هایی را برای سرگرمی و شناساندن ارزش‌های جامعه ساخته‌اند.

کارکرد فرهنگی اسباب‌بازی

اسباب‌بازی‌ها در طول تاریخ، علاوه‌بر کارکرد سرگرمی، در نمایش آداب و عقاید هر قومی نیز مؤثر بوده‌اند. کارکرد دیگر این ابزارها، استفاده از آنان به‌عنوان وسایل کمک آموزشی در راستای آموزش مهارت‌ها و علوم مختلف بوده است. امروزه، اهداف آموزشی، زیبایی‌شناسی، فناوری، اقتصادی، سلامت و بهداشت، نمایشی، سرگرمی، ورزشی و موسیقایی با استفاده از اسباب‌بازی‌ها صورت می‌گیرد.

کارکردهای فرهنگی اسباب‌بازی‌ها را از دو جهت بررسی می‌کنند:

1. کارکرد آیینی ـ مذهبی: اسباب‌بازی‌ها گاهی به‌منظور در امان ماندن کودکان از شرّ شیاطین و گاهی برای گذار از دوران کودکی به نوجوانی، به خدایان پیشکش می‌شدند. در دوران باستان، به‌هنگام تدفین کودکان، چند تکه اسباب‌بازی نیز همراه با آن‌ها دفن می‌کردند تا به خدایان ارواح تقدیم شوند. در هند، اسباب‌بازی‌های گِلین رنگ‌شده‌ای را به‌دست کودکان می‌دهند تا در مراسم اهدای قربانی به خدایان معابد تقدیم کنند. پوشش و آرایش عروسک‌ها نیز در هر جامعه‌ای، همانند مردم همان جامعه و مطابق با فرهنگ و مذهب آن‌ها است.
2. اهداف آموزشی: متخصصان علوم تربیتی، روان‌شناسان و جامعه‌شناسان بر این باورند که اسباب‌بازی‌ها، تنها برای سرگرمی کودکان تهیه نمی‌شوند، بلکه اهدافی همچون افزایش اعتماد به نفس در کودکان، کسب آمادگی لازم برای حضور در اجتماع، افزایش خلاقیت کودکان و نوجوانان، کمک‌کننده رشد عاطفی و قوی انتزاعی آن‌ها، ایجاد روحیه‌ی مسئولیت‌پذیری در آن‌ها و تقویت قوه تصور و خیال در کودکان را نیز باید به‌همراه داشته باشد. از آن‌جایی که کودک در حین بازی، خود را در یک فضای واقعی در نظر می‌گیرد، از ابزارهای ورزشی، صنایع دستی و وسایل کمک آموزشی نیز می‌توان به‌عنوان اسباب‌بازی یاد کرد. برخی از متخصصین این حوزه معتقدند که اسباب‌بازی‌ها در یادگیری نقش جنسیتی کودکان نیز مؤثر هستند و از طریق بازی و سرگرمی، با فعالیت‌های والدین و اطرافیان خود آشنا می‌شوند.

منابع

• آملی، محمد، نفائس الفنون، به‌تحقیق ابوالحسن شعرانی، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
• آمیه، پیر، تاریخ عیلام، ترجمۀ شیرین بیانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۹ش.
• ابن‌رشد، محمد، البیان و التحصیل، بیروت، ۱۴۰۴ق.
• ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، بیروت، عالم ‌الکتب، 1403ق.
• ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، المهذب، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، ۱۳۷۹ق.
• ابویعلى، محمد، الاحکام السلطانیة، به‌تحقیق حامد فقی، بیروت، مؤسسه سید الشهداء العلمیه، ۱۴۰۳ق.
• اسدی ‌طوسی، علی، گرشـاسب‌نـامه، بـه‌تحقیق حبیب یغمـایی، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۵۴ش.
• اعظمـی، چـراغعلـی، «هشت پـای»، آینـده، س12، شماره 4-6، ۱۳۶۵ش.
• باربارو، جوزافا، «سفرنامه»، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران، خوارزمی، ۱۳۴۹ش.
• بلوکباشی، علی، «اسباب‌بازی»، تهران، فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان، ج2، ۱۳۷۳ش.
• تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، تهران، انجمن ایران‌شناسی، ۱۳۳۱ش.
• ثعالبی مرغنی، حسین، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، به‌تحقیق زُتنبرگ، پاریس، ۱۹۰۰م.
• جهانشاه، حسین، قاپ‌بازی در ایران، تهران، رواق، ۱۳۵۰ش.
• دولت‌آبادی، هوشنگ، «بازی‌های جبر و اختیار»، ناموارۀ دکتر محمود افشار، تهران، ۱۳۷۷ش.
• راوندی، محمد، راحة الصدور، به‌تحقیق محمد اقبال، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۳ش.
• ریچاردز، فرد، سفرنامه، ترجمۀ مهین‌دخت بزرگمهر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۳ش.
• سیوری، ر. م، ایران عصر صفوی، ترجمۀ کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، ۱۳۷۶ش.
• شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۶ش.
• شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی ایران در قرن سیزدهم، تهران، رسا، ۱۳۶۸ش.
• صانعی، یوسف، مجمع المسائل، قم، میثم تمار، ۱۳۸۲ش.
• طوسی، محمد، المبسوط، تهران، نشر اسلامی، ۱۳۸۷-۱۳۹۲ق.
• عنصرالمعالی کیکاووس، قابوس‌نامه، به‌تحقیق غلامحسین یوسفی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۲ش.
• غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۵۱ش.
• غزالی، محمد، کیمیای سعادت، به‌تحقیق حسین خدیوجم، تهران، کتابخانه مرکزی، ۱۳۶۱ش.
• کخ، هایدماری، از زبان داریوش، ترجمۀ پرویز رجبی، به‌تحقیق ناصر پورپیرار، تهران، کارنگ، ۱۳۷۹ش.
• کلینی، محمد، الکافی، به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری، بیروت، دار صعب، ۱۴۰۱ق.
• گلپایگانی، محمدرضا، مجمع المسائل، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۰۵ق.
• گلچین معانی، احمد، «بازی‌های برد و باختی قرن سیزدهم»، هنر و مردم، تهران،س4، شماره 164، ۱۳۵۵ش.
• گینوت، حییم، پیوندهای کودک و خانواده، تـرجمۀ حسن تقی‌زادۀ میلانی، تهـران، شعبانی، ۱۳۵۶ش.
• فرانسیس، هیزل و گابریل شانان، «اهمیت اسباب‌بازی‌ها و بازی‌ها»، پل فیروزه، س2، شماره 9، ۱۳۸۲ش.
• فردوسی، شاهنامه، به‌تحقیق سعید نفیسی، تهران، چاپخانه بروخیم، ۱۳۱۴ش.
• قزل ایاغ، ثریا، «بازی‌های سنتی و قومی جهان در چالش با روند جهانی شدن»، پل فیروزه، س3، شماره 9، تهران، ۱۳۸۲ش.
• متـون پهلـوی، بـه‌تحقیق جـاماسب آسانـا، ترجمۀ سعید عریان، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۱ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• مجیدزاده، یوسف، تاریخ و تمدن ایلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۰ش.
• مسعودی، علی، مروج الذهب، به‌تحقیق یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق.
• میدانی، احمد، السامی فی الاسامی، به‌تحقیق محمدموسى هنداوی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۹۶۷م.
• میرفندرسکی، ابوالقاسم، رسالۀ صناعیه، به‌تحقیق علی‌اکبر شهابی، تهران، فرهنگ خراسان، 1317ش.
• نگهبان، عزت‌الله، باستان‌شناسی ایران، تهران، سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۷۶ش.
• نـویـدی شیرازی، زین‌العابدین، دوحة الازهار، به‌تحقیق علی مینایی تبریزی، مسکو، ۱۹۷۴م.
• یکتایی، مجید، «پیشینۀ تاریخی شطرنج»، بررسی‌های تاریخی، شماره 5 و 6، ۱۳۴۸ش.
• Christensen, A, L’Iran sous les Sassanides, Copenhague, 1944.
• Ghirshman, R, Iran, Parthes et Sassanides, Gallimard, 1962.
• Herodotus, The History, tr. G. Rawlinson, New York, 1947.
• Mazahéri, A, La Famille iranienne, Paris, 1938.
• The New Caxton Encyclopedies, London, 1966.