ادبیات کودک
ادبیات کودک؛ ادبیات مخصوص کودکان.
ادبیات کودک، شاخه‌ای از پژوهش‌های ادبیِ مخصوص کودکان است که در جهان سابقۀ چندانی نداشته و در ایران نیز پدیده‌ای نوظهور به‌شمار می‌رود. این نوع از ادبیات، در عین برخورداری از مخاطبانی کم سن‌وسال، از جوهرۀ ادبی نیز برخودار است.
تاریخچه
کارشناسان، سرآغاز فولکور و فرهنگ عامۀ مردم را سرآغاز ادبیات و به‌خصوص ادبیات کودکان می‌دانند. انواع مختلف لالایی‌ها، مثل‌ها، ترانه‌های کودکان، افسانه‌های خردسالان، داستانهای ماجرایی، حماسی و عاشقانه و اسطوره‌هایی که همگی زاییدۀ تخیل و تفکر آدمی در دوره‌های مختلف بوده‌اند، بنیاد ادبیات کودک و نوجوان را تشکیل می‌دهند. این مجموعه، در طول قرن‌های متمادی، به‌صورت سینه به سینه، به نسل‌های بعدی منتقل شده‌اند.[۱] هرچند، تاریخچۀ دقیق این حوزه از ادبیات جهان، نامشخص است، اما متخصصان، کتاب «یادگاری برای کودکان» نوشته شده در سال‌های 1671-1672م، را نخستین کتاب مخصوص کودکان معرفی کرده‌اند. این کتاب که بیشتر دارای رنگ و بوی مذهبی بوده توسط یک روحانی مسیحی به‌نام جیمز جانی وی[۲] نوشته شده است. در همان سال‌ها، چندین کتاب دیگر نیز برای کودکان نوشته شد که همگی آنها در باب تربیت اخلاقی کودکان بودند. پس از آن و در قرن 18م، گام‌های مؤثری در این زمینه برداشته شد. کتاب‌های «کودکان و مردان» و «امیل»، در راستای جلب توجه بزرگسالان به کودکان نوشته شدند. در قرن 19م نیز به‌تدریج، تغییراتی در کتاب‌های کودکان به وجود آمد و ادبیات کودک به‌صورت چشم‌گیری توسعه یافت.[۳] در آن دوره، تعداد قابل توجهی شعر به‌منظور سرگرم کردن کودکان سروده شد. لالایی‌ها و تعابیری که حکایت از عشق بین کودک و والدین او داشت، بذله‌گویی‌ها و نیز اشعاری شاد دربارۀ اَعمال تخیلی حیوانات از آن موارد هستند.[۴]
ادبیات نوین کودک در ایران
پایه‌گذار ادبیات نوین کودک در ایران، جبار عسکرزاده معروف به باغچه‌بان است. بزرگ‌ترین ابتکار او، انتخاب وزن‌ها و قالب‌هایی نزدیک به ترانه‌های عامیانه بوده است. پس از او، افرادی دیگر همچون یحیی دولت‌آبادی، صنعتی‌زادۀ کرمانی و عباس یمینی شریف، دست به خلق آثاری مخصوص کودکان زدند. علاوه بر آن، افرادی همچون علی‌نقی وزیری و مهری آهنی، به ترجمۀ افسانه‌های عامیانۀ ملل به زبان فارسی پرداختند. همزمان، مجله‌ها و روزنامه‌ها نیز صفحات و ستون‌هایی را به کودکان اختصاص دادند. ادبیات کودکان در ایران، در دهه‌های 50 و 60 شمسی، با سرعت بیشتری توسعه یافت. با گسترش همۀ زمینه‌های ادبی، میزان آثار نامناسب و مبتذل در حوزۀ ادبیات کودک نیز افزایش یافت. به‌همین دلیل، سخت‌گیری و جدیت بیشتری در زمینۀ نقد کتاب کودک به وجود آمد.[۵]
ویژگی‌های ادبیات کودک
از مهمترین ویژگی‌های ادبیات کودک، به‌کارگیری زبان محاوره است، زیرا کودکان در سن سوادآموزی قرار داشته و در حال یادگیری زبان هستند. در این مقطع سنی، اصلی‌ترین زبان برای کودکان، زبان معیار است. زبان داستانهای مخصوص کودکان، زبانی غیرآموزشی، عاطفی، صمیمی و در برخی از مواقع از جنس زبان محاوره است.[۶] کارشناسان ادبیات معتقدند که برای محاوره‌نویسی در ادبیات کودک، به‌جای شکستن واژه، باید به انتخاب واژه مناسب با ساختار داستان پرداخت؛ زیرا کودک، از همان ابتدا باید یک شکل ثابت و مشخص نوشتنی را در ذهن خود جای داده و در این صورت توانایی به خاطر سپردن تعداد بیشتری از واژه‌ها و ترکیبات را در ذهن ایجاد می‌کند.[۷] از دیگر ویژگی‌های ادبیات کودک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- متناسب بودن با زبان و بیان، توانایی درک و زبان نوشتاری، تخیل و تجربه‌های کودکان؛
- کمک کردن به رشد و پرورش شخصیت کودک؛
- استفاده از تصویر و توجه به تأثیر آن در کودکان.[۸]
هدف ادبیات کودک
کارشناسان حوزۀ کودک، اهداف متعددی را از ادبیات کودکان مطرح کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ایجاد پیوند همه‌سویه با کودک؛ ادبیات کودک، بر خلاف سایر انواع ادبیات که مخاطب مشخصی ندارند، در سرشت خود مقید به مخاطب است.[۹]
- نقش اجتماعی ادبیات کودک (نقش آگاه‌کنندگی کودک)؛ ادبیات، همواره، علاوه بر نقش ادبی خود دارای نقش اجتماعی نیز هست، مانند آماده کردن کودک برای شناختن، دوست داشتن و ساختن محیط.
- سرگرمی و بازی؛ برخی آثار ادبی کودکان، هیچ پیام اجتماعی نداشته و تنها دارای اثری عاطفی روی ذهن کودکان هستند و او را سرگرم می‌کنند.
- تأثیر زیبایی‌شناختی و گسترش دامنۀ خیال؛ این اثر بیشتر در ادبیات خلاق یا ادبیات تخیلی به چشم می‌خورد و همین کارکرد زیبایی‌شناسی، ادبیات را از عوامل دیگری مانند تاریخ، انشا و یا هر نوع نوشتۀ مکتوب دیگری متمایز می‌کند؛ مانند کتاب «شازده کوچولو».[۱۰]
- علاقه‌مند کردن کودک به مطالعه و کتاب‌خوانی؛
- ایجاد و تقویت صلح در جهان.[۱۱]
انواع ادبیات کودک
ادبیات کودک، شامل نوشته‌ها و سروده‌های ادبی ویژۀ این ردۀ سنی است که انواع مختلفی مانند لالایی‌ها، مثل‌ها، متل‌ها و قصه‌ها را در بر می‌گیرد. علاوه بر آن، داستان‌ها، نمایشنامه‌ها، شعرها، نوشته‌هایی با مضامین دینی، دانش اجتماعی، علم و کاربردهای آن، هنر و سرگرمی نیز که نویسندگان و سرایندگان، آنها را برای کودکان پدید آورده‌اند نیز در این حوزه از ادبیات جای می‌گیرند.[۱۲]
شعر کودک
شعر کودک، از نظر کارشناسان به‌معنای کلامی موزون و زیبا است که هم از نظر ترکیب اصوات و کلمات و هم از نظر مضمون شعر بر پایۀ موسیقی اصوات و کلمات بنا شود. شعر کودک، در حقیقت، وسیله‌ای برای بازی، حرکت و آواز او است.[۱۳] این دسته از اشعار، باید به گونه‌ای باشند که کودک با شنیدن آنها، مناظر و تصاویر نهفته در شعر را به‌وضوح دریافت کنند؛[۱۴] مانند شعر «پریا، دختران ننه دریا و بارون» از احمد شاملو:
«پریای نازنین / چه تونه زار می‌زنین؟ / توی این صحرای دور / توی این تنگ غروب / نمیگین برف میاد؟ / نمیگین بارون میاد؟ / نمیگین گرگه میاد می‌خوردتون؟»[۱۵]
کارشناسان، مهمترین ویژگی‌های شعر کودک را به شرح زیر معرفی کرده‌اند:
- آهنگین و موسیقیایی بودن؛
- قافیه‌پردازی در شعر؛
- سادگی و روانی در شعر؛
- نبود سکتۀ وزنی در شعر؛
- نبود ابهام و پیچیدگی در شعر؛
- نزدیک شدن شعر کودک به دنیای کودکان؛
- رعایت ایجاز در شعر؛
- داستان گونگی شعر؛
- تکرار در شعر؛
- کاربرد زبان محاوره.[۱۶]
روز پاسداشت
اهمیت و جایگاه ادبیات کودک در فرهنگ اجتماعی ایرانیان، به حدی است که روز «18ام تیرماه»، توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی در ایران، به‌عنوان روز «ادبیات کودک و نوجوان» در تقویم رسمی کشور به ثبت رسیده است. این روز، مصادف با سالروز درگذشت «مهدی آذریزدی» از نویسندگان شاخص حوزۀ کودک و نوجوان در ایران است.[۱۷]
پانویس
- ↑ شعاری‌نژاد، ادبیات کودکان، 1392ش، ص112.
- ↑ James Janeway.
- ↑ آذرمکان، «شعر کودک، دنیای کودک»، 1394ش، ص177-187.
- ↑ سلاجقه، از این باغ شرقی، 1387ش، ص30.
- ↑ «نیم نگاهی به ادبیات کودک و نوجوان و اهمیت آن»، خبرگزای جمهوری اسلامی.
- ↑ حجوانی، «شکسته‌نویسی در ادبیات کودک»، 1399ش، ص27-48.
- ↑ ابراهیمی، فارسی‌نویسی برای کودکان، 1356ش، ص37-38.
- ↑ انوشه، دانشنامه زبان و ادب فارسی، ج2، 1376ش، ص59.
- ↑ خسرونژاد، «مفهوم کودکی و هدف ادبیات کودک»، 1384ش، ص154-168.
- ↑ محمدی، «ادبیات کودکان چیست؟»، وب‌سایت کتابک.
- ↑ ایمن، گذری بر ادبیات کودکان، بی‌تا، ص3.
- ↑ «نیم نگاهی به ادبیات کودک و نوجوان و اهمیت آن»، خبرگزای جمهوری اسلامی.
- ↑ علی‌پور، آشنایی با ادبیات کودکان، 1393ش، ص36.
- ↑ علی‌پور، آشنایی با ادبیات کودکان، 1393ش، ص38-40.
- ↑ شاملو، پریا، دختران ننه دریا و بارون، 1336ش، ص163-164.
- ↑ علی‌پور، آشنایی با ادبیات کودکان، 1393ش، ص194-202.
- ↑ «نیم نگاهی به ادبیات کودک و نوجوان و اهمیت آن»، خبرگزای جمهوری اسلامی.
منابع
- آذرمکان، حشمت‌الله و خردخورد، فوزیه، «شعر کودک، دنیای کودک»، مجموعۀ مقاله‌های دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی، 1394ش.
- ابراهیمی، نادر، فارسی‌نویسی برای کودکان، تهران، آگاه، 1356ش.
- انوشه، حسن، دانشنامه زبان و ادب فارسی، تهران، سمت، چ1، 1376ش.
- ایمن، لیلی و دیگران، گذری بر ادبیات کودکان، تهران، شورای کتاب کودک، چ1، بی‌تا.
- حجوانی، مهدی، «شکسته‌نویسی در ادبیات کودک»، مجلۀ علمی پژوهشی مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، سال 11، شماره 2، 1399ش.
- خسرونژاد، مرتضی، «مفهوم کودکی و هدف ادبیات کودک»، مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره 22، شماره 4، 1384ش.
- سلاجقه، پروین، از این باغ شرقی، تهران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، چ2، 1387ش.
- شاملو، احمد، پریا، دختران ننه دریا و بارون، تهران، چشمه، 1336ش.
- شعاری‌نژاد، علی‌اکبر، ادبیات کودکان، تهران، اطلاعات، چ28، 1392ش.
- علی‌پور، منوچهر، آشنایی با ادبیات کودکان، تهران، تیرگان، چ4، 1393ش.
- محمدی، محمدهادی، «ادبیات کودکان چیست؟»، وب‌سایت کتابک، تاریخ بازدید: 25 آبان 1401ش.
- «نیم‌نگاهی به ادبیات کودک و نوجوان و اهمیت آن»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 20 تیر 1400ش.