فرآیند طلاق

فرآیند طلاق؛ تشریفات عرفی و قضایی در جدایی زن و شوهر.

فرآیند طلاق، شامل مراحل و تشریفات حقوقی و اجتماعی طلاق در فرهنگ‌های مختلف، متفاوت است. به‌دلیل اهمیت خانواده و نقشی که این نهاد در بهروزی و کمال انسان و جامعه دارد، طلاق در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، امر نامطلوب شناخته می‌شود و با تشریفات بازدارنده بسیار، همراه است تا جامعه و نهاد خانواده آسیب نبیند.

مفهوم‌شناسی

فرآیند طلاق به مجموعه مراحل عرفی، قانونی و رسمی پایان‌دادن ازدواج اشاره دارد که طی آن زوجین به‌دلایل مختلف از یکدیگر جدا شده و به مسئولیت‌های قانونی و خانوادگی خود خاتمه می‌دهند. در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، به‌دلیل اهمیت و جایگاه ویژۀ خانواده در تربیت فرزندان و استحکام جامعه، این فرآیند با تشریفات و مراحل بازدارنده همراه است تا از نهاد خانواده و سلامت جامعۀ اسلامی، محافظت شود.

زمینه‌های اثرگذار بر فرآیند طلاق

فرآیند طلاق از زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی تغذیه می‌کند و سبک‌های زندگی جوامع در جهت‌دهی، پیچیدگی و آسانی فرآیندهای عرفی، دینی و اجتماعی آن دخیل است. همچنین آثار و پیامدهای گوناگون طلاق در فرهنگ‌های مختلف می‌تواند بر فرآیند طلاق تاثیر بگذارد.

1. اهمیت و جایگاه خانواده

اهمیت و جایگاه خانواده در سبک‌های زندگی مختلف بر آمار طلاق، پیامدها و فرآیند آن اثر می‌گذارد. در سبک زندگی غربی که فضای خانه از محل تعامل و زندگی مشترک زن و شوهر به یک خوابگاه مشترک تقلیل پیدا کرده است، افزایش دلبستگی‌های بیرون از خانه موجب تضعیف نهاد خانواده و افزایش میزان طلاق شده است. در این چارچوب، فرآیند عرفی و قانونی طلاق نیز تسهیل شده و مشوق جدایی زن و شوهر و عامل از هم‌پاشیدگی خانواده محسوب می‌شود. در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، اما خانواده از جایگاه و اهمیت بالایی برخوردار بوده و جامعۀ اسلامی بر بنیاد خانواده و نقش آن در تربیت انسان و سلامت جامعه، استوار است. آموزه‌های دینی به خانواده به‌عنوان مرکز توجه احکام، حقوق، آداب و اخلاق، اهتمام ویژه‌ای مبذول داشته و نقش و جایگاه آن را با دستورهای متعدد، تحکیم بخشیده و طلاق را تحت شرایط خاص می‌پذیرد. بر این اساس فرآیند آن نیز به‌دلیل تقدس جایگاه خانواده با سیاست‌های بازدارنده همراه است.

2. باورها دربارۀ طلاق

در فرهنگ‌های مختلف، باورهای متفاوتی دربارۀ طلاق وجود دارد که بر فرآیند طلاق تاثیر می‌گذارد. در سبک زندگی غربی، همان‌طور که ازدواج ماهیت فردی دارد و با توافق آسان زوجین حاصل می‌شود، طلاق نیز مسئلۀ فردی تلقی شده و با تصمیم زن و شوهر، پیوند زناشویی از بین می‌رود. به‌همین دلیل، نرخ طلاق و فروپاشی خانواده در جامعۀ غربی بالا است. در فرهنگ اسلامی اگرچه طلاق امری جایز است؛ اما بر پایۀ روایات، منفورترین حلال نزد خداوند محسوب می‌شود که عرش الهی را می‌لزراند. از این جهت، فرآیند طلاق در اسلام با تشریفات سخت‌گیرانه طراحی شده است تا نهاد خانواده و جامعه آسیب نبیند. این نگاه به پدیدۀ طلاق که موجب استحکام نهاد خانواده و حفاظت از کودکان می‌شود، از امتیازات فرهنگ اسلامی نسبت به فرهنگ مدرن دانسته می‌شود. منابع تاریخی نیز نشان می‌دهد که طلاق در فرهنگ ایرانی از قدیم یک پدیدۀ منفی بوده و فرآیند سخت‌گیرانه داشته که در ضرب‌المثل‌ها نیز منعکس شده است، مانند «زن با لباس سفید به خانه شوهر می‌رود و با لباس سفید برمی‌گردد».

3. انتظارات و مشکلات بعد از طلاق

انتظارات و مشکلات بعد از جدایی و نگاه مردم به زوج طلاق‌گرفته، بر فرآیند طلاق اثر می‌گذارد. برای مثال زن و شوهری که در غرب از هم جدا می‌شوند، ‌ به‌دلیل نوع نگاه مردم آنجا به پدیدۀ طلاق و وجود سازوکارهای فرهنگی حضانت از کودکان و آسانی ازدواج مجدد، تحت تاثیر پیامدهای منفی طلاق قرار نمی‌گیرند. در حالی‌که در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، حضانت و تربیت کودکان بعد از طلاق، به‌دلیل نقش خانواده در جامعه‌پذیری آنها، با مشکلات فراوان همراه بوده و در فرآیند جدایی اثرگذار است. بسیاری از مردم در کشورهای مسلمان، نگاه خوبی به ازدواج دوم ندارند، حتی اگر طلاقی هم صورت نگرفته باشد. از این جهت طلاق به آسانی صورت نمی‌گیرد.

فرآیند عاطفی و رفتاری طلاق

جامعه‌شناسان فرآیند عاطفی و رفتاری طلاق را به‌صورت کلی، در گزاره‌های ذیل خلاصه کرده‌اند:

1. مرحلۀ افتراق؛ زمانی به وقوع می‌پیوندد که زن و شوهر احساس کنند روابط زناشویی آنها را در چارچوبی آزاردهنده محصور کرده است. در این شرایط زوجین با‌اندک چیزی از کوره در می‌روند و با حالتی پرخاشگرانه به یکدیگر می‌تازند.

2. مرحلۀ محدودکردن؛ در این مرحله زن و شوهر ارتباط خود را کاهش داده و صمیمیت را به‌تدریج کم می‌کنند و اگر به‌صورت اجبار ارتباطی داشته باشند، از صمیم دل نیست.

3. مرحلۀ پرهیز از یکدیگر؛ در این مرحله آنها می‌کوشند از رابطه‌ای که باعث ناراحتی می‌شود بکاهند و به‌صورت اغلب به مرحلۀ جدایی فیزیکی نزدیک می‌شوند.

5. مرحله جدایی؛ در این مرحله زن و شوهر به‌صورت رسمی از هم جدا می‌شوند و هرچه رابطه دیرپا یا باارزش باشد به همان میزان جدایی دشوارتر و دردناک‌تر خواهد بود.

حق طلاق

در فرهنگ اسلامی طلاق در اختیار مرد استو زن فقط در جایی که وکالت از مرد داشته باشد حق طلاق دارد. شهید مطهری علت این مسئله را به تفاوت روان‌شناختی زن و مرد ربط می‌دهد. به نظر وی علاقۀ واقعی زن به مرد، به‌صورت واکنشی است؛ یعنی زن به‌صورت طبیعی زمانی به مردی علاقه نشان می‌دهد که مرد به او علاقه نشان دهد. به‌همین دلیل وقتی شوهر نسبت به همسر خود بی‌علاقه می‌شود، زندگی زناشویی از نظر طبیعی از بین می‌رود. اما زمانی که زنی نسبت به شوهر خود بی‌علاقه می‌شود، شوهر می‌تواند با ابراز محبت به زن، علاقۀ او را به خود جلب و از طلاق جلوگیری کند. بر اساس قوانین ایران، مرد نمی‌تواند به صورت دل‌بخواهی، زن را طلاق دهد؛ بلکه باید آن را از دادگاه تقاضا کند و دادگاه نیز موضوع را به داوری حکمین ارجاع می‌دهد و در صورت عدم سازش بین زوجین و اجرای تشریفات سختگیرانه، اجازۀ طلاق می‌دهد.

فرآیند عرفی و اجتماعی طلاق

در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، مجموعه‌ای از سازوکارهای عرفی و اجتماعی وجود دارد که در صورت بروز اختلاف میان زن و شوهر و ترس از طلاق، فعال می‌شود، از جمله.:

1. تلاش خویشاوندان؛ به‌دلیل اهمیت روابط خویشاوندی و نگاه منفی به پدیدۀ طلاق در فرهنگ اسلامی، خانواده‌ها و خویشاوندان زن و شوهر به شیوه‌های گوناگون از جمله با روش پادرمیانی بزرگان فامیل تلاش می‌کنند اختلافات آنها را حل و از طلاق جلوگیری کنند. در حال‌حاضر به‌دلیل نفوذ فرهنگ بیگانه، نقش خویشاوندان در مدیریت اختلاف زن و شوهر و جلوگیری از پدیدۀ طلاق کم‌رنگ شده است.

2. انتخاب داور؛ از فرآیندهای مهم عرفی و اجتماعی، انتخاب داور و میانجی در فرآیند طلاق است تا زوجین به‌جای مراجعه به دادگاه خانواده، اختلافات خود را به دو یا چند داور مورد توافق، ارجاع می‌دهند تا آنها با بررسی جوانب مختلف موضوع، رای نهایی را صادر کنند. هدف اصلی این داوری، حفظ کیان خانواده و ایجاد صلح و سازش بین زوجین است. بر اساس دستور قرآن کریم نیز اجرای داوری در فرآیند طلاق قبل از انشای هرگونه رایی در دادگاه الزامی است. پژوهشگران دلیل این الزام را تاخیر طلاق به‌منظور امکان ایجاد صلح و انصراف هر یک از زوجین از تقاضای طلاق و در نهایت جلوگیری از گسستن کانون خانواده و حمایت از کودکان می‌دانند. در آموزه‌های دینی تاکید شده که داور در مرتبۀ اول باید از میان خانوادۀ زن و شوهر برگزیده شود که از مشکلات زوجین آگاه است و به ایجاد صلح میان زوجین علاقمند است. قرآن با آوردن دو صفت «علیم» و «خبیر» به داوران تذکر داده این کار را سبک نشمارند و تمام تلاش خود را در جهت ایجاد سازش بین زوجین به‌کار برند.

فرآیند اداری طلاق

در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، هنگامی که تلاش‌های عرفی و اجتماعی طلاق با شکست مواجه شد، نوبت به فرآیند اداری طلاق می‌رسد که با تشریفات خاص همراه است و به‌صورت دقیق و مرحله‌بندی اجرا می‌شود:

1. ثبت‌نام در سامانۀ «تصمیم» برای رفتن به جلسات مشاورۀ قبل از طلاق؛ بعد از این که زوجین 5 جلسه در مرکز غربالگری به مشاوره رفتند، اگر مشاور آنها تشخیص دهد که ادامۀ رابطۀ زناشویی برای زن و مرد ممکن نیست، گواهی عدم انصراف از طلاق را صادر می‌کند. 2. زوجین یا یکی از آنها که خواهان طلاق است یا وکالت از دیگری در طلاق دارد با در دست‌داشتن گواهی عدم انصراف از طلاق به دفتر «خدمات الکترونیک قضایی» مراجعه و دادخواست طلاق را تنظیم و ثبت می‌کند.

3. دفتر خدمات الکترونیک قضایی دادخواست را همراه با ضمائم و مدارک به دادگاه خانواده ارسال می‌کند.

4. پرونده در دادگاه خانواده به شعبه مورد نظر ارجاع و وقت رسیدگی تعیین می‌شود.

5. پس از تعیین وقت رسیدگی، تاریخ و ساعت حضور زوجین در دادگاه از طریق سامانۀ «ثنا» به آنها اعلام می‌شود.

6. در خلال رسیدگی، دادگاه از طرفین می‌خواهد که داور معرفی کنند تا بتواند از طلاق جلوگیری کند اگر طرفین داور معرفی نکردند خود دادگاه داور تعیین می‌کند.

7. بعد از صدور گواهی عدم امکان سازش که تا سه ماه اعتبار دارد، زن باید با دادن آزمایش بارداری و ارائۀ آن به دفتر ازدواج و طلاق ثابت کند که حامله نیست.

8. سپس زن و مرد با در دست‌داشتن عقدنامه و گواهی عدم امکان سازش صادر شده از سوی دادگاه همچنین آزمایش بارداری به یکی از دفاتر ازدواج و طلاق مراجعه می‌کنند تا با خواندن صیغه طلاق به عقد ازدواج خود پایان دهند.

گواهی عدم امکان سازش در فرآیند طلاق

گواهی عدم امکان سازش، هنگامی صادر می‌شود که دادگاه، رسیدن به توافق بین زوجین را ناممکن می‌داند و به آنها، اجازۀ جدایی را می‌دهد. به موجب ماده 1113 قانون مدنی، مرد با رعایت شرایط موجود در قانون، حق طلاق‌دادن همسر خود را در هر زمان دارد. در طلاق توافقی نیز که هر دو طرف، رضایت به جدایی دارند، می‌توانند با دریافت گواهی عدم امکان سازش، اقدام به ثبت طلاق خود کنند. فرد متقاضی، ابتدا باید دادخواست طلاق خود را در یکی از دفاتر خدمات قضایی ثبت کند. سپس باید به سامانۀ تصمیم رجوع کرده و در آن برای گرفتن نوبت، ثبت‌نام کند. بعد از آن، پروندۀ طلاق، به یکی از مراکز مشاورۀ خانوادۀ بهزیستی، ارجاع داده می‌شود تا مشاوران، به اختلافاتی رسیدگی کنند که منجر به درخواست طلاق شده است. مشاوران، بعد از بررسی نتیجۀ جلسات مشاوره و عدم حصول آشتی، گواهی مبنی عدم توافق زوجین بر ادامه زندگی مشترک صادر می‌کنند. سپس زوجین، دوباره به دفتر خدمات قضایی مراجعه کرده و با ثبت دادخواست گواهی عدم امکان سازش، روند طلاق خود را نهایی می‌کنند. سپس دفتر قضایی، آنها را به دادگاه خانواده ارجاع می‌دهد. دادگاه در یک جلسۀ رسمی غیر قضایی به توافق زن و شوهر برای طلاق رسیدگی و گواهی عدم امکان سازش را صادر می‌کند.

فراهم‌بودن شرایط صحت طلاق

فراهم‌بودن شرایط صحت طلاق از نظر شرعی، بخشی از فرآیند طلاق است. وجود زن و شوهر هنگام طلاق، صیغۀ مخصوص طلاق و حضور شاهدان بر صیغۀ طلاق، ارکان طلاق و شرط صحت شرعی آن است. طلاق‌دهنده (شوهر) نیز باید اهلیت طلاق (بلوغ شرعی، عقل، رضایت و تصمیم) را داشته باشد. همچنین در فرهنگ اسلامی، زن هنگام طلاق باید از عادت ماهانه پاک باشد. این شرط، مانع وقوع طلاق یا عامل تاخیر آن محسوب می‌شود و در طلاق رجعی، اگر مرد پشیمان شود و قصد رجوع به زن را داشته باشد، چون زن در شرایط پاکی از خون قاعدگی قرار دارد، انگیزۀ رجوع بیشتری خواهد داشت.

اجرای صیغۀ طلاق

صیغۀ طلاق در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، بعد از مراحل و تشریفات عرفی، اجتماعی و اداری، اجرا می‌شود. بر خلاف طلاق در سبک زندگی غربی که با توافق زوجین و به‌صورت آسان انجام می‌شود، در دین اسلام، طلاق با اجرای صیغۀ خاص و الفاظ معین امکان‌پذیر می‌شود. در فقه امامیه (شیعه) لازم است که صیغۀ طلاق با الفاظ عربی مانند «انت طالق» واقع شود و کاربرد الفاظ دیگر، جایز نیست.

حضور شاهد هنگام طلاق

حضور دو شاهد عادل هنگام اجرای صیغه، بخشی مهم از فرآیند طلاق در فرهنگ اسلامی محسوب می‌شود. در قرآن کریم نیز بر اهمیت حضور شاهد تاکید شده است. به نظر شهید مطهری وجود دو شاهد عادل می‌تواند نقش سازنده‌ای در جهت جلوگیری از طلاق‌های عجولانه داشته باشد. این مسئله با توجه به مبغوض شمرده‌شدن طلاق در فرهنگ اسلامی بیشتر آشکار می‌شود. در موارد بسیاری مراجعه به شاهد که باید عادل باشد، زمینۀ نوعی رایزنی و مساعدت فکری و عاطفی دیگران را در جلوگیری از طلاق پدید می‌آورد.

رجوع از طلاق

در فرهنگ اسلامی دو نوع طلاق «رجعی» و «بائن» وجود دارد که در اولی، شوهر حق رجوع از طلاق را دارد تا از فروپاشی خانواده و آسیب‌دیدن کودکان جلوگیری شود. در این نوع طلاق تا زمانی که زن در عدۀ طلاق به‌سر می‌برد، همه احکام زناشویی، به جز چند استثناء، میان زن و شوهر جاری است. در طلاق بائن اما چه زن عده داشته باشد و چه نداشته باشد، رجوع مرد به او جایز نیست. فقهای شیعه رجوع از طلاق را تا طلاق دوم جایز می‌دانند اما پس از طلاق سوم، ازدواج دوبارۀ مرد و زن، مشروط به حضور «محلل» است؛ محلل به مردی گفته می‌شود که با زن سه‌طلاقه، ازدواج می‌کند. شهید مطهری در تبیین حکمت این حکم نوشته است که قانون محلل در اسلام از توابع قانون طلاق بوده و نوعی مجازات عاطفی برای طلاق‌دهنده محسوب می‌شود. به نظر وی حکم محلل نوعی تدبیر از مجرای احساسات برای جلوگیری از تکرار طلاق بوده و آمارها و تجربه نیز نشان می‌دهد که این قانون اثر فوق‌العاده در جلوگیری از طلاق سوم داشته است.

منابع

• قرآن کریم.
• «آیین‌نامهاجرایی قانون حمایت خانواده»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: 27 بهمن 1393ش.
• آخوندی، محمدباقر و همتی، فاطمه، «مطالعۀ زمینه‌ها و بسترهای شکل‌گیری فرآیند طلاق مورد مطالعه: شهر مشهد»، مجلۀ مطالعات فرهنگی- اجتماعی خراسان، دورۀ 14، شمارۀ 2، 1398ش.
• امام‌خمینی، سید روح‌الله، توضیح المسائل، تحقیق سید محمدحسین بنی‌هاشمی خمینی‌، قم، ‌دفتر انتشارات اسلامی، 1424ق. ‌
• «اسلام و مساله طلاق»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ بازدید: 2 مهر 1403ش.
• «افزایش 40درصدی طلاق/ رسوب فرهنگ غربی باعث افزایش طلاق شده است»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: 21 آبان 1392ش.
• برخورداری، عزت‌الله، «طلاق و شرایط صحت آن در قرآن و قانون مدنی»، فصلنامه مطالعات قرآنی، دورۀ 12، شمارۀ 48، دی 1400ش.
• خارستانی، اسماعیل و سیفی، فاطمه، «جایگاه خانواده در سبک زندگی اسلامی و ایجاد حیات طیبه از منظر قرآن کریم»، مجلۀ سفینه، شمارۀ 64، پاییز 1398ش.
• سرخوش، جواد و دیبافر، سهیلا، «ماهیت داوری در دعوای طلاق»، فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، شمارۀ 23، تابستان 1397ش.
• صفری، علی‌آقا و مظفراف، مسعود، «راهکارهای اجتماعی پیشگیری از طلاق از منظر قرآن»، مجلۀ مطالعات قرآن و علوم، سال سوم، شمارۀ 5، بهار و تابستان 1398ش.
• طاهری، حبیب‌الله، حقوق مدنی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1392ش.
• طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، قم، موسسة ‌النشر الاسلامی، 1420ق.
• طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، 1412ق.
• طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، المبسوط، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.
• «فلسفه حضور دو شاهد عادل در صیغه طلاق چیست؟»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 7 خرداد 1391ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری‌، تهران، ‌ دارالکتب الاسلامیة، 1407ق.
• «مراحل طلاق»، وب‌سایت مشاورۀ حقوقی دینا، تاریخ بازدید: 2 مهر 1403ش.
• مطهری، مرتضی، امدادهای غیبی در زندگی بشر، تهران، صدرا، بی‌تا.
• مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، صدرا، 1364ش.
• مهدوی، سید محمدصادق، «واقعیت‌های طلاق، مسئولیت‌ها‌ی ما»، پرتال جامع علوم انسانی.
• مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل‌بیت، 1392ش.
• نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404ق.
• «نقش خویشاوندان دلسوز و داوران خانواده در رفع اختلافات زن و شوهر»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.