تقسیم کار جنسیتی در اسلام
تقسیم کار جنسیتی در اسلام؛الگوی تقسیم کار بر مبنای جنسیت بدون در نظر گرفتن حدود و شرایط.
تقسیم کار بر اساس جنس، به فرایندهایی اطلاق می‌شود که در آنها، وظایف براساس جنسیت افراد تقسیم می‌شود. در جامعۀ مسلمان، نهادهای دینی می‌توانند اثرات قابل ملاحظه‌ای بر استحکام نگرش‌ها و نقش‌های جنسیتی داشته باشند.
پیشینه
در همۀ جوامع، گونه‌ای تقسیم کار بر پایۀ جنسیت وجود دارد که بر همین مبنا ارزش کارهای صورت گرفته توسط مرد و زن را متفاوت می‌کند.[۱] برخی بر این باورند که دو عامل جنس و سن، قدیمی‌ترین الگوی تقسیم کار است.[۲] شکل رایج تقسیم کار در جوامع سنتی چنین بوده که کارهای خانه اعم از پخت‌وپز، نگهداری از فرزندان، شست‌وشو و نظافت منزل بر عهدۀ زنان و فعالیت‌های بیرون منزل، با مردان باشد؛ همچنین مدیریت خانواده نیز از وظایف مردان بیان شده است.[۳]
تفاوت نقش جنسیتی و تقسیم کار جنسیتی
نقش جنسیتی به انتظارات غالب اجتماعی دربارۀ فعالیت‌ها و رفتارهایی گفته می‌شود که مردان و زنان بر عهده می‌گیرند.[۴] این تعریف با مفهوم تقسیم کار جنسیتی یکسان نیست؛ مفهوم نقش، در مورد انتظارات جامعه است که جنبۀ ذهنی دارد ولی مفهوم تقسیم کار به تقسیم و توزیع واقعی کارها و فعالیت‌ها اشاره دارد. افزون بر این، مفهوم نقش شامل رفتارها و طبق برخی تعاریف، نگرش‌ها نیز می‌شود.[۵]
دیدگاه‌ها دربارۀ تقسیم کار
- برخی بر این باورند که تفاوت‌های زیست‌شناختی سبب شده تا زنان از مشارکت در حوزۀ عمومی ناتوان باشند و چنین داوری می‌کنند که مردان از زنان منطقی‌ترند و زنان بیشتر از عواطف تأثیر می‌گیرند و در تصمیم‌گیری ناتوان هستند.
- گروهی نیز ساختار سیاسی مردسالار را سبب تمرکزگرایی و انحصار همه‌جانبۀ قدرت می‌دانند که از پیوند دانش و قدرت، برای تولید و بازتولید خود بهره می‌گیرد.
- عده‌ای دیگر معتقدند که برداشت‌های مذهبی، پیوند فرادستی و فرودستی میان مرد و زن را تعیین می‌کند. بر این اساس، به جداسازی زندگی خانوادگی از زندگی اجتماعی روی می‌آورند و بر این باور پافشاری می‌کنند که برخی امور، به‌طور ذاتی مردانه و برخی دیگر، زنانه است.
- برخی دیگر، خود زنان را معمار جامعۀ مردسالار تلقی می‌کنند و بانوان را سبب‌ساز برداشت «جنس دوم» دانسته‌اند؛ زیرا به توانایی‌های خود باور ندارند، تفکیک را پذیرفته‌اند و احساس «در حاشیه بودن»، «ارزش نداشتن» و «زیادی بودن» دارند و قادر به تصمیم‌گیری نیستند. خود را از «حق مالکیت»، بی‌بهره می‌انگارند و حضور مؤثری در برون و درون خانه برای خود نمی‌بینند.[۶]
دیدگاه اسلام در تقسیم کار
برخی تفاوت‌های طبیعی و فطری به‌گونه‌ای اجتناب‌ناپذیر، موجب تقسیم کار جنسیتی و بروز علایق شغلی متفاوت بین زن و مرد می‌شوند. در اسلام نیز تأثیر عوامل زیست‌شناختی بر تقسیم کار جنسیتی، پذیرفته شده است. در آموزه‌های اسلام وجود برخی پیش‌زمینه‌های فطری برای تقسیم کار جنسی بدون پذیرش خصلت جبری برای آنها تأیید شده و اسلام نقش جنسی مطلقی را برای مردان و زنان (حوزه عمومی برای مردان و حوزه خصوصی برای زنان) به‌طور ثابت در نظر نمی‌گیرد. افزون بر آن، فقدان نهی قرآنی یا حدیثی که نقش اجتماعی را برای زنان به‌طور مشخص تعریف کند، انعطاف‌پذیری نقش‌های جنسی زنان را در جامعه نشان می‌دهد.[۷]
در سیرۀ پیشوایان آیین اسلام، الگوی تقسیم کار بر مبنای جنسیت بدون در نظر گرفتن حدود و شرایط آن پذیرفته شده است.[۸] شاهد آن نیز روایتی است که حضرت علی و حضرت فاطمه از رسول خدا تقاضا کردند، کارها را بین آنها تقسیم کند. پیامبر کارهای داخل خانه را بر عهده فاطمه گذاشت و امور خارج از منزل را به علی سپرد.[۹]
فعالیت‌های اقتصادی زنان در اسلام
زنان در دوران جاهلیت، فعالیت‌های اقتصادی گوناگون داشتند که پس از آمدن اسلام مخالفتی با آن نشد و همین امر، گواه پذیرش و انعطاف اسلام در قبول اشتغال زنان در حوزه‌های گوناگون است. زنان گاه در کنار مرد خانواده یا به‌صورت مستقل برای ارتزاق خود و خانواده به فعالیت‌های کشاورزی و دام‌پروری، صنایع‌دستی، بافندگی و ریسندگی، درست کردن کره و روغن یا دباغی پوست، می‌پرداختند. همچنین برخی زنان به تجارت در بازارهای محلی یا عمومی مثل بازار عُکاظ، اشتغال داشتند و برخی دیگر در طول سال محصولات دست‌سازشان را می‌فروختند؛[۱۰] زنان تاجر؛ زنانی بودند که شخصیتی قوی داشتند و دوراندیش بودند و می‌توانستند با مردم روابط و پیوند خوبی برقرار کنند.[۱۱] ازجمله اینان می‌توان به «ام مُنذِر بنت قیس» اشاره کرد که در زمان رسول خدا خرما می‌فروخت. همچنین برخی زنان تجارت خارجی می‌کردند و ثروتمند بودند، «اسماء بنت مَخرَمة بن جَندَل» عطرفروش بود و از یمن عطر وارد می‌کرد و در مدینه می‌فروخت.[۱۲] «هند بنت عُتبة» و «خدیجه بنت خُوَیلِد»، اولین همسر پیامبر خدا نیز از دیگر زنان در این حوزه بودند.[۱۳] افزون بر این کارها، زنان در زمینۀ فکری و ادبی نیز نقش داشتند و شاعر، حکیم و مرجع رفع اختلاف بودند؛[۱۴] اسلام حتی در برخی موارد زنان را به حضور در فعالیت‌ها و به عهده گرفتن وظایف و مناصبی می‌خواند که به مقتضای جامعۀ نوپیدای اسلام بود. در مکه و زمان رسول خدا امور حسبه (مالی) را «سَمراء بنت نَهیک الاسَدیة» بر عهده داشت. او با شلاق کسانی را که در داد و ستد، غش و فریبکاری داشتند، مجازات می‌کرد.[۱۵]
پانویس
- ↑ سفیری و ایمانیان، جامعه‌شناسی جنسیت، 1388ش، ص125.
- ↑ براتی و مرادخانی، «تقسیم کار جنسیتی از دیدگاه اسلام»،1393ش، ص140.
- ↑ سراج‌زاده و جواهری، «برابری‌گرایی جنسیتی در میان دانشجویان و متغیرهای زمینه‌ای و نگرشی مرتبط با آن»، 1385ش، ص6-7.
- ↑ بستان، «بازنگری نظریه‌های نقش جنسیتی»، 1385ش، ص6.
- ↑ ساروخانی، دائرة‌المعارف علوم اجتماعی، 1370ش، ص673.
- ↑ ناجی‌راد، موانع مشاركت زنان در فعاليت‌هاي سياسي - اقتصادي ايران پس از انقلاب، 1382ش.
- ↑ براتی و مرادخانی، «تقسیم کار جنسیتی از دیدگاه اسلام»، 1393ش، ص150.
- ↑ براتی و مرادخانی، «تقسیم کار جنسیتی از دیدگاه اسلام»، 1393ش، ص148-149.
- ↑ حر عاملي، تفصیل وسائلِ الشیعة إلی تحصیل مسائل الشَریعة، 1409ق، ج20، ص172.
- ↑ الصباغ، المرأة فی التاریخ العربی، 1975م، ص121.
- ↑ الصراف، «اشتغال زنان از دیدگاه قرآن و سنت و نظر فقهای گذشته و حال»، 1380ش.
- ↑ الصباغ، المرأة فی التاریخ العربی، 1975م، ص122-123.
- ↑ الصراف، «اشتغال زنان از دیدگاه قرآن و سنت و نظر فقهای گذشته و حال»، 1380ش.
- ↑ الصراف، «اشتغال زنان از دیدگاه قرآن و سنت و نظر فقهای گذشته و حال»، 1380ش.
- ↑ القاسمی، نظام الحکم فی الشریعة و التاریخ الاسلامی (السلطة القضائیه)، 1978م، ص250.
منابع
- براتی، شهناز، مراد خانی، مهری، «تقسیم کار جنسیتی از دیدگاه اسلام»، پژوهش‌نامۀ اسلامی زنان و خانواده، سال دوم، شمارۀ دوم، 1393ش.
- بستان، حسین، «بازنگری نظریه‌های نقش جنسیتی»، پژوهش زنان، شماره 1 و 2، 1385ش.
- حر عاملي، محمد بن حسن، تفصیل وسائلِ الشیعة إلی تحصیل مسائل الشَریعة، تحقیق مؤسسة آل البيت عليهم السلام، قم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، 1409ق.
- ساروخانی، باقر، دایره‌المعارف علوم اجتماعی، تهران، کیهان، 1370ش.
- سراج‌زاده، سیدحسین و جواهری، فاطمه، «برابری‌گرایی جنسیتی در میان دانشجویان و متغیرهای زمینه‌ای و نگرشی مرتبط با آن»، مجلۀ جامعه‌شناسی ایران، شمارۀ 2، دورۀ 7، 1385ش.
- سفیری، خدیجه و ایمانیان، سارا، جامعه‌شناسی جنسیت، تهران، جامعه‌شناسان، 1388ش.
- الصباغ، لیلی، المرأة فی التاریخ العربی، دمشق، وزارت فرهنگ و ارشاد ملی، 1975م.
- الصراف، شیما، «اشتغال زنان از دیدگاه قرآن و سنت و نظر فقهای گذشته و حال»، ترجمۀ عبدالله امینی، مجلۀ پیام زن، شمارۀ 116، 1380ش.
- القاسمی، ظاهر، نظام الحکم فی الشریعة و التاریخ الاسلامی (السلطة القضائیة)، بیروت، دارالنفائس، 1978م.
- ناجی‌راد، علی، موانع مشاركت زنان در فعاليت‌هاي سياسي - اقتصادي ايران پس از انقلاب، تهران، کویر، 1382ش.