مردسالاری

مردسالاری؛ انگارۀ برتری جنس مرد نسبت به زن.

مردسالاری، به‌معنای افزایش بیش از حد قدرت و مسئولیت مردان در جامعه و خانواده، نظامی را شکل می‌دهد که اکثر توجه و امکانات را در اختیار جنس مذکر قرار می‌دهد و علاوه بر سرخوردگی و نارضایتی زنان، با افزایش توقع اجتماعی از مردان، فشار و استرس زیادی را به آنها وارد کرده و منشا بسیاری از مشکلات می‌شود.

مفهوم‌شناسی

مردسالاری؛ مترادف مردبرتری و غالباً همراه با زن‌ستیزی بوده و زن را در درجۀ دوم اهمیت قرار می‌دهد. همچنین تعبیری از نظام پدرسالاری را نشان می‌دهد که بیشتر پایۀ اجتماعی، اقتصادی و سیاسی دارد و سبکی از روابط خانوادگی است که در آن، پدر در کانون سلطه قرار دارد و زن، تابع است. تفاوت‌ زن و مرد یک واقعیت علمی و اثبات شده است و مردان نیاز به اثبات مردانگی‌شان دارند؛ اما گاهی این نیاز به افراط کشیده شده و به مردسالاری تبدیل می‌شود.

پیشینه

بر اساس مستندات علمي، باورهاي مردسالارانه در جهان تحت تأثير اسطوره‌پردازي‌هاي يونان باستان بوده است؛ رويكرد مردسالارانه اسطوره‌پردازان يوناني؛ مانند «هومر» و «هزيود» در نظريه‌هاي فلسفی اجتماعي دوره‌های جدید نیز تأثير گذاشت و زنان را موجوداتي فرعي و تبعي معرفي كرد كه حضورشان منحصر به خانه است و از حضور در عرصه‌هاي عمومي و اجتماعي محروم‌‌اند. زن در این اسطوره‌ها هرچند عامل لذت‌جويي، زيبايي‌طلبي، باروری و تشكيل خانواده معرفي شده، اما داراي باطني شرور و تباه‌كننده انگاشته می‌شود و عامل و محرك شرارت، گناه، غفلت، بدبختي و فتنه براي مردان است. در مقابل، مرد، مظهر خلوص و روحانيت است. اين رويكرد بنيادي، در نگرش متفكران دوره مدرن نيز تأثير گذاشت و فشارهاي اجتماعي زيادي را بر زنان تحميل كرد؛ به‌طوري كه موضوع اصلي نقادي در ادبيات فمينيستي و الگوهاي تعريف شده درباره تجربيات مردسالارانه شد. حتی نظريه‌پردازان دوره جدید نیز معتقدند مردسالاری معاصر، متأثر از تاريخ انديشه غرب است كه از اسطوره‌هاي يوناني آغاز شد.

ایرانیان نیز مانند اغلب جوامع در دوره‌هایی از تاریخ خود، مردسالاری را تجربه کرده‌اند و این رویکرد، تا حدودی تبدیل به یک الگوی فرهنگی شده است. از دورۀ ساسانیان، مردسالاری در ایران بسیار رواج داشت و زن مطلقاً باید فرمانبردار شوهرش می‌بود. انگارۀ پدرسالاری در خانواده‌های ایرانی، گسترش یافت و پدر خانواده تسلط مطلقی بر خانواده داشت؛ حتی حق فروختن یا کشتن زنان و فرزندانش را داشت، این رسم تا دوران قاجار نیز رایج بود. در فرهنگ مرد‌سالارانه جامعه سنتی ایران، دیدگاهی تحقیرآمیز نسبت به زنان وجود داشت و مجال فعالیت اجتماعی و سیاسی از زنان، سلب شده بود. پدر در چنین نظامی، خداوندگار خانواده و پسر دنبالۀ زندگی او بود. امروزه نیز در ایران، روحیه مردسالاری با شدت و ضعف و تفاوت‌هایی وجود دارد. البته خانواده ایرانی به‌دلیل صنعتی‌شدن و به‌تبع تغییرات جمعیتی، فنی و اقتصادی، دچار تغییراتی شده که در تغییر الگوی مرد‌سالاری، نمایان است. امروزه مسألۀ حقوق زن، روابط زن و شوهر، حق مالکیت زن، تحصیل و اشتغال زنان؛ حتی ضرب و جرح زن توسط شوهر، در قوانین مجازات اسلامی ایران، قابل پیگیری است.

علل و زمینه‌ها

عوامل متعددی از جمله: فرهنگ جامعه، تربیت خانوادگی، برتری عقلی مردان بر زنان، شیء‌انگاری زنان، اثبات مرد بودن به اطرافیان، پایین بودن اعتماد به نفس مرد، نشان دادن خود برتری و رسانه‌های جمعی در پیدایش یا گسترش مردسالاری دخیل هستند.

نظریه‌ها

مردسالاری، در سال‌های اخیر مورد توجه بسیاری از صاحب‌نظران علوم اجتماعی و به‌ویژه فمینست‌ها قرار گرفته و یکی از مسائلی است که برای رفع آن تلاش می‌کنند. «اویکی»، از فمینست‌های رادیکال، معتقد است تقسیم کار در خانه به‌ویژه نقش مادری و نقش پدری، نماد آشکار مردسالاری است و باید روشی دیگر جایگزین شود. همچنین «شولامیت فایرستون» علت نظام مردسالاری را تفاوت بین دو جنس می‌داند و معتقد است نهادهای اجتماعی خود، تقویت‌کننده سلطه مردان هستند. اندیشمندان مسلمانی مانند علامه طباطبایی معتقد هستند تفاوت‌های طبیعی بین زنان و مردان الزاما باعث مردسالاری و موجب محدود شدن فعالیت‌های اجتماعی زنان نیست. همچنین بر اساس نظر روان‌شناسان لازم است زن و مرد، تفاوت فیزیولوژیکی و روانشناختی میان یکدیگر را آموزش ببینند و بیاموزند که معیار برتری انسان‌ها به جنسیت آن‌ها خلاصه نمی‌شود؛ بلکه با تعریف نقش‌ها در زندگی و پایین‌آوردن سطح توقعات دو طرف برنامه زندگی خود را مشخص نمایند تا بتوانند برای تشکیل یک خانواده سالم تلاش نمایند.

نظرات فیمینیستی در مورد مردسالاری

در قرن نوزدهم میلادی، زنان غربی از ابتدایی‌ترین حقوق انسانی و اجتماعی، محروم بودند و به همین دلیل، جنبش‌هایی با هدف تساوی اجتماعی و سیاسی، مانند حق شغل و درآمد مساوی، پدید آمد و از این دوران، فمینیسم به جنبشی علیه جامعۀ مردسالار تبدیل شد. فمينيست‌ها معتقدند که مردسالاری به‌عنوان نخستین نظام سلطه در تاریخ، به‌صورت فراگیر و پایدار بازتولید شده است. آنها علت فرودستي زنان را دسترسي بيشتر مردان به مزاياي ساختارهاي قدرت و تقسيم نابرابر آن مي‌دانند. هر یک از گرایش‌های این جنبش برای مطیع‌بودن زنان، به یکی از ویژگی‌های مرد‌سالاری استناد می‌کنند، فمنیست‌های سوسیال و مارکسیست معتقدند مناسبات طبقاتی سرمایه‌داری در تقسیم کار مرد‌سالار، نقش عمده‌ای دارند. از سوی دیگر رادیکال‌ها، مرد‌سالاری را با سلطه مردانه معادل می‌گیرند و معتقدند که چون زنان از نظر جنسی کم‌ارزش به حساب می‌آیند طبقه مرد بر زن حاکم است. موج سوم فمینیسم، معتقدند که برای نجات از این فرهنگ مردسالارانه باید از جهان، تفسیری زنانه ارائه شود. همچنین خانواده مهم‌ترین نهاد پرورش مردسالاری است و عامل بدبختیِ زنان، ازدواج است.

پیامدهای مردسالاری

در پژوهش‌های انجام شده، مهم‌ترین دلیل تاریخی این خشونت، الگوی ساختار قدرت و تفاوت جسمانی مردان نسبت به زنان، بوده و موجب مسئولیت‌ها و فشارهای زیاد ناشی از سختی‌های زندگی مشترک برای مردان است؛ مانند: استرس مالی، فشارهای اقتصادی، پیشرفت و رفاه روزافزون خانواده. تقسیم کار مرد‌سالارانه، که در قالب فعالیت‌های بیرون از خانه، نموده یافته، دسترسی مردان به منابع قدرت را افزایش داده و کم‌کم زنان را از فعالیت‌های اجتماعی کنار نهاده است. از دیگر پیامدهای مردسالاری عدم توجه به حقوق مادی و معنوی زنان و در مواردی استفاده از انواع خشونت خانگی علیه آن‌ها است. زنان ناگزیر به پذیرش وضعیت سلطه‌پذیری و پذیرش قوانین و مقررات مردسالارانه هستند که موجب خودسانسوری در برابر خواسته‌های زنان می‌شود. همچنین برخی بررسی‌ها، حاکی از وجود پرخاشگری در مردان به‌عنوان پیامد طبیعی فرهنگ مرد‌سالاری است؛ در برخی جوامع ارزش‌های مرد‌سالار، ارزش‌هایی مشروع و غیرقابل انکار است و هرگونه مقاومت در برابر آن به‌معنای سرپیچی از هنجارها و عرف اجتماعی قلمداد می‌شود. در چنین ساختاری، اعمال خشونت علیه زنان حتی از سوی خود زنان، به‌عنوان بخشی از واقعیت زندگی اجتماعی‌شان مشروعیت می‌یابد.

مردسالاری در ادبیات

در نمادشناسی باستانیِ شاهنامه، ایران سرزمین مقدّس و اهورایی و توران سرزمین آلودگی‌ها و نیروهای اهریمنی است؛ اما پادشاهان برجستۀ ایرانی با زنانی غیرایرانی و عموماً تورانی ازدواج می‌کنند. از سوی دیگر، در باورشناسی باستانی، زنان کانون‌های آمیختگی و وابستگی به زمین هستند و در مقابل، مردان موجوداتی اهورایی، آسمانی و فارغ از آلودگی‌های زمینی به‌شمار می‌آیند. همچنین اسطوره در نگاه ایرانیان زیرساختی مردسالارانه دارد. آثار زيادي به ويژه در حوزه نمايش‌نامه نويسي با اين رويکرد خلق شده‌اند. اما در دورۀ معاصر، رویکردهای متفاوتی به میدان آمده‌اند؛ بهرام بيضايي از نويسندگانی است که اغلب نمايش‌نامه‌هاي او با محوريت نقش زن نوشته شده است؛ مانند: پرده خانه، ندبه و مرگ يزدگرد. در این آثار نشانه‌ها و مؤلفه‌هاي مردسالاري و عوامل مؤثر بر پيدايي و گسترش آن ترسيم شده است.

دین و مردسالاری

در عصر جاهلیت اساس رفتارها بر پایۀ مردسالاري بود و مردان هميشه نسبت به زنان غلبه و سروری داشتند. به‌طوری که وضع زنان بسيار رقت‌آور بود و دختران در نظر پدران و زنان در نظر شوهران، موجودي ضعيف و بي‌قيمت و شيئي قابل تملك و معامله بودند. زن را از حقوق خود، محروم مي‌داشتند، مگر به مقداري که مردان هم در آن نفعی می‌بردند؛ اما در فرهنگ اسلامی، نظام خانواده بر اساس حقوق و وظایف متقابل پایه‌ریزى شده و بر تعادل و پاسخ‌گویی مناسب جامعه به نیازهای هر دو جنس مرد و زن، تأکید شده است. در آيه 34 سورۀ نساء، سرپرستي و مديريت خانواده بر دوش مردان نهاده شده است؛ اما اين سرپرستي يك وظيفه است و به‌معنای تسلط کامل بر زن نیست. آیات متعددی در قرآن، مردان را به خوش‌خلقی و درست‌کرداری در خانواده و حمایت مالی و عاطفی از زن دعوت می‌کند. آموزه‌های اسلام، برای زن و مرد، حقوق و تکالیف متناسبی قرار داده که عمل به آنها منجر به استحکام خانواده ‌می‌شود. همچنین زن در نگاه‌ اسلام برای کسب علوم و معارف، همتای‌ مرد است‌ و باید به‌ جامعه‌ خدمت‌ کند. وضعیت اجتماعی زن‌ در مقابل‌ مرد، غیر از وضعیت‌ زن‌ در مقابل‌ شوهر است، زن‌ در مقابل‌ شوهر تمکین‌ جنسی‌ می‌کند اما در جامعه، وظیفه‌ ندارد از مردان‌ اطاعت‌ کند.

تصویرپردازی

در رسانه‌های ایرانی، برنامه‌های متنوعی به موضوع مردسالاری اختصاص یافته است؛ برنامۀ «پوشش سخت» مستندی است به کارگردانی زهرا کشاورزی که به فرهنگ مردسالاری در جامعه آمریکایی می‌پردازد و مردانگی در جامعۀ آمریکایی را خشونتی تعریف می‌کند که در تمام جنبه‌های اجتماعی نمود پیدا می‌کند. همچنین در فیلم‌های تهمینه میلانی، سینماگر زن ایرانی، همواره زنان و مسائل اجتماعی آنان، مورد توجه بوده است؛ از جمله آثار او، فیلم «مَلی و راه‌های نرفته‌اش» و «دو زن» به نوعی خشونت علیه زنان را در نظام مردسالار نشان می‌دهد؛ همچنین پویانمایی با نام «دیرین دیرین» به کارگردانی و تصویرگری علی درخشی در یکی از قسمت‌های برنامۀ خود به موضوع مردسالاری در قالب طنز پرداخته است.

منابع

• «اطاعت زن از شوهر»، وب‌سایت اندیشۀ قم، تاریخ بازدید: 14 مرداد 1401ش.
• بستان (نجفی)، حسین «بازنگری نظریههای نقش جنسیتی. زن در توسعه و سیاست»، پژوهش زنان، دوره 4، 1385ش.
• «پوشش سخت»، وب‌سایت شبکه مستند، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1401ش.
• جانب‌الهی، محمدسعید، «پدرسالاری»، در دایره‌المعارف‌ فارسی، تاریخ درج مطلب: 14 دی 1398ش.
• خانی اوشانی، نسرین، «پدرسالاری و مادرسالاری»، وب‌سایت پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• «دیرین دیرین- مردسالاری»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1401ش.
• ستاری، حقیقی و رضا، مرضیه، «تحليل مردسالاري و برون‌همسري در شاهنامه بر اساس اسطوره آفرينش»، مجله جستارهای ادبی، شمارۀ 188، 1394ش.
• سلیمانی، مختار، «نه مردسالاری و نه زن‌سالاری»، وب‌سایت خبری تابناک، تاریخ درج مطلب: 24 تیر 1400ش.
• شایان‌مهر، رضیه و دیگران، «نمایشی از آن دیگری: بررسی مردسالاری و زن‌ستیزی با خوانشی فمینستی در سه نمایش‌نامه بیضایی»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 3، 1389ش.
• صانع‌پور، مریم، «مردسالاري اسطوره‌هاي يونان باستان و تاثير آن در عصر روشنگري اروپا»،پژوهش‌نامه زنان، شماره 2، 1393ش.
• «طباطبایی، فرزاد، «مردسالاری»، وب‌سایت هنر زندگی، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1401ش.
• عموعبداللهی، فاطمه، «خانواده پیوسته»، وب‌سایت پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: 24 ابان 1394ش.
• کرباسیان، قاسم، «امواج فمنیستی»، وب‌سایت پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1394ش.
• «ماهیت زنان در عصر جاهلیت»، وب‌سایت اندیشۀ قم؛ تاریخ بازدید: 28 تیر 1401ش.
• مرتضوی، پاکزاد و سید خداداد، شهین‌دخت،«تبیین نگرش زنان نسبت به اقتدارگرایی مردانه با استفاده از مدل پیر بوردیو (مطالعۀ موردي: طایفۀ دهبالایی شهر ایلام)»، شماره 3، 1396ش.
• «مردسالاری»، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 12 مرداد 1401ش.
• «مردسالاری در اسلام»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: 3 اسفند 1389ش.
• «مردسالاری و زن‌سالاری سمی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 18 فروردین 1401ش.
• «مردسالاری یا ماسکولیسم» وب‌سایت ذهن نو، تاریخ بازدید: 12 مرداد 1401ش.
• مشهدی‌نژاد، نفیسه، «گزاررش کتاب: (زن در آئینه جلال و جمال حضرت آیت‌الله جوادی آملی)»، کتاب نقد، شماره 17، 1379ش.
• «ملی و ناکجاآباد»، وب‌سایت پژوهشی باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1396ش.
• «نفی مردسالاری در اسلام»، وب‌سایت وسائل فقه، تاریخ درج مطلب: 16 دی 1396ش.
• ولیان، میلاد، «جایگاه زن و خانواده در تمدن غرب»، در پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1389ش.
• «یک بام و دو هوای مفهوم مردسالاری»، وب‌سایت فارس نیوز، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1392ش.