پدرسالاری

پدرسالاری؛ الگویی از نظام خانواده با محوریت پدر به‌عنوان صاحب‌اختیار همسر و فرزندان.

پدرسالاری، شکلی از نظام خانواده است که در آن پدر یا مسن‌ترین مرد خانواده (پدربزرگ) در مقایسه با دیگر اعضا از موقعیت برتر برخوردار است. این مفهوم در فرایند زمان دستخوش تحولات فراوانی شده و برای آن، کارکردهای مثبت و منفی ذکر شده است. از نگاه اسلام، پدر جایگاه والایی دارد، اما خودرأی نیست و همچون بقیۀ اعضا ملزم به رعایت دستورالعمل‌های اخلاقی و حقوقی در خانواده است.

مفهوم‌شناسی

پدرسالاری، نوعی نظام خانوادگی است که در آن پدر یا مسن‌ترین فرد ذکور، سرپرستی خانواده را بر عهده دارد. درجامعه‌شناسی این اصطلاح به انگاره‌ای اشاره دارد بر اساس آن، ریاست و قدرت خانواده، از آنِ مردان است و نسب فرزندان از طریق مرد مشخص می‌شود؛ از همین رو پدرتبار نیز خوانده شده است. در مفهوم گسترده‌تر، پدرسالاری نه‌تنها حکومت و برتری مرد در خانه است، بلکه حکومت مردان در جامعه را نیز می‌رساند. در این مفهوم پدران و مردان از قدرت سیاسی، نظامی، اقتصادی، تربیتی و فرهنگی نیز برخوردار هستند.

پیشینه

با شکل‌گیری نظام ابتدایی خانواده، پدرسالاری نیز شکل گرفته که در آن پدر از قدرت بی‌حدوحصر در خانه برخوردار بوده ‌است. در دهه هفتاد میلادی، این اصطلاح مورد توجه ویژه جریان فمینیسم قرار گرفت و به‌عنوان مفهوم دارای اهمیت سیاسی، به‌طور گسترده‌ به‌کار رفت. به‌نظر فمینیست‌ها، پدرسالاری ریشه در نظام مردسالاری دارد که هدف آن، سلطۀ بیشتر مردان، بر منابع و امتیازات ساختاری، در داخل و خارج از خانه است.

سیر تحول الگوی پدرسالاری

مطابق ادبیات جامعه‌شناسی، پدرسالاری در خانواده‌ها از جوامع سنتی شروع شده اما امروزه در اکثر جوامع مدرن، تضعیف‌ شده است. به‌نظر برخی محققان، پدرسالاری شکل غالب خود را حفظ کرده و هنوز در تمام جوامع، مرد از موقعیت برتر در خانواده برخوردار است.

ایران

در ایران باستان، خانواده‌ها، تحت نظام پدرسالاری اداره می‌شد و پدر نسبت به اعضای خانواده با استبداد مطلق رفتار می‌کرد. این نظام خانوادگی در دوران پادشاهان ساسانی به پدرشاهی نیز معروف بوده است.این نظام تا اواخر قرن نوزدهم میلادی، الگوی غالب در خانواده ایرانی بود، اما با گذشت زمان کم‌رنگ شد.امروزه در ایران، در میان خانواده‌های عشایر بختیاری، قشقایی، ترکمن و برخی مناطق همچون قشم و کیش همچنان نظام پدرسالاری حاکم است.گسترۀ ادبیات و ضرب‌المثل‌های سازگار با انگارۀ پدرسالاری، نشانۀ نفوذ و پیشینۀ کهن آن در خرده‌فرهنگ‌های ایرانی است.

کشورهای آسیایی

آسیای میانه و حاشیۀ جنوبی خلیج‌فارس، از جمله مناطقی هستند که نظام پدرسالاری در میان خانواده‌ها حاکم است.

کشورهای غربی

در روم باستان، پدر، مالک تمام حقوق مذهبی و اقتصادی خانواده بود. با مرگ پدر، اسم، اموال و قدرت او به وارثان ذکور، می‌رسید. با صنعتی‌شدن اروپا و نیز تصویب قوانین مدنی و اجتماعی، نظام پدرسالاری کم‌رنگ شد، اما به‌صورت کامل از میان نرفته و هنوز موقعیت برتر مردان در برخی حوزه‌ها وجود دارد.

آداب‌ورسوم در نظام پدرسالاری

در نظام پدرسالاری، امر همسرگزینی فرزندان در اختیار پدر است. دخترها به انتخاب پدر شوهر داده می‌شوند و پسرها نیز با انتخاب او، زن می‌گیرند. تعیین مکان و شیوۀ زندگی فرزند نیز بر عهدۀ پدر است. اطاعت و فرمانبرداری مطلق فرزندان از او و متعلق بودن تمام دارایی‌های خانواده به پدر، از دیگر آداب‌ورسوم نظام پدرسالاری است.

آثار و پیامدهای پدرسالاری

آثار مثبت

تمرکز در تصمیم‌گیری خانواده، نظم و انسجام، حفظ اقتدار پدر در خانواده، وجود امنیت، آرامش، نبود تنش و درگیری در میان اعضا، تقسیم‌کار و مشخص بودن وظایف هرکدام از اعضای خانواده ازجمله آثار مثبت نظام پدرسالاری در خانواده ذکر شده است.

آثار منفی

در نظام پدرسالاری، فرزندان (دختر و پسر) در هیچ امری از جمله امور مربوط به خود همچون انتخاب محل سکونت، شغل، همسر و نام‌گذاری فرزند، اختیار ندارند. رفتار با دختران به‌عنوان کالا و وجه‌المصالحه قرار دادن آنها در مخاصمات، دادن دختران به افراد صاحب‌منصب با هدف جلب نظر آنها و رسیدن به یک مقام و منزلت اجماعی، ازجمله آثار منفی نظام پدرسالاری است. رشد نکردن قدرت تصمیم‌گیری در فرزندان، ضعف در اراده، قضاوت و داوری، اختلال روحی روانی و زورگو بار آمدن پسران از دیگر آثار منفی نظام پدرسالاری است.

نگاه اسلام به پدرسالاری

اسلام پدرسالاری با مفهوم اشاره شده در ادبیات فمینیستی را رد کرده است. در آموزه‌های اسلامی، برای هر عضو خانواده (پدر، مادر، پسر و دختر) جایگاه و حقوق ویژه‌ای تعریف شده است. برای مثال، پیامبر اسلام در متن جامعۀ پدرسالار دوران جاهلیت، «اقرع بن حابس» را که نماد فرهنگ پدرسالاری در آن دوره محسوب می‌شد و دختران را زنده به گور می‌کرد، مورد ملامت قرار داد. مجموعۀ آموزه‌های اسلامی، در تبیین سویه‌های حقوقی و اخلاقی اعضای خانواده، استحکام و اعتلای خانواده را هدف‌گذاری کرده است؛ پدر، از جایگاه بلندی برخوردار است و رضایت او موجب کسب رضای خدا و بی‌احترامی به او، گناه دانسته شده است. اما در عین حال، ولایت او نسبت به امور شخصی فرزندان همچون ازدواج تا زمانی پذیرفته است که مصلحت آنها رعایت شود و پدر از استبداد پرهیز کند. همچنین تصرف در امور مالی و اقتصادی فرزندان تا زمانی برای پدر جایز است که مصلحت فرزندان را در نظر بگیرد. قوامیت مردان بر زنان نیز که در قرآن به آن تصریح شده است ناظر به تـوانايى بیشتر مرد در مسائل اجتمـاعـى، اقتصادى و تلاش براى تحصيل مال و اداره زندگى در مقایسه با زن است. از این منظر، سرپرستی خانواده توسط مرد، نباید به‌عنوان مزيت از سوی مردان، مورد سوء استفاده قرار گیرد.

نقش الگویی پیامبر اسلام به‌عنوان پدر

در فرهنگ اسلامی، سیرۀ عملی و اخلاقی پیامبر اسلام برای مسلمانان جنبۀ الگویی دارد و سیرۀ او در خانواده نیز مبنای تنظیم تعاملات سازندۀ اعضای خانوادۀ مسلمان است. بر اساس گزارش‌های تاریخی، پیامبر اسلام در خانواده، سرچشمه محبت و مهربانی بود. او نسبت به فرزندان ابراز محبت می‌کرد و دست نوازش بر سر آنها می‌کشید. از نظر پیامبر اسلام، بهترین افراد نزد خداوند، کسانی هستند که رفتار خوب و محبت‌آمیز با فرزندان و همسر خود در خانه داشته باشند.

منابع

• قرآن.
• اخلاصی، ابراهیم، «حکومت‌های عربی و پدرسالاری جدید»، وب‌سایت تحلیل ایرانی، تاریخ درج مطلب: 27 مهر 1401ش.
• انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ اول، 1381ش.
• بستان (نجفی)، حسین، اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، قم، پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه، 1383ش.
• بنی‌هاشمی، محمدحسن، توضیح المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دهم، 1383ش.
• «پدرسالاری»، وب‌سایت انگاره، تاریخ درج مطلب: 18 تیر 1398ش.
• جانب‌الهی، محمد‌سعید، «پدرسالاری»، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 14 دی 1398ش.
• «خانواده‌های پدرسالار»، وب‌سایت آسمان، تاریخ درج مطلب: 14 ارديبهشت 1394ش.
• طبرسی، رضی‌الدین، مکارم الاخلاق، بیروت، دارالحوراء، 1408ق.
• فکوهی، ناصر، «انواع خانواده و مفاهیم آن»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 12 شهریور 1364ش.
• قانعی‌راد، سیدمحمدامین، زوال پدرسالاری، فروپاشی خانواده یا ظهور خانوادۀ مدنی، تهران، نقد فرهنگ، چاپ دوم، 1396ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1403ق.
• معین، محمد، فرهنگ معین، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 خرداد 1402ش.
• مظاهری، حبیب، «قیمومت و شخصیت زن»، فصلنامه بینات، سال 19، شماره 2، شماره 74، تابستان 1391ش.
• مگی، هام و گمیل، سارا، فرهنگ نظریه‌های فمینیستی، ترجمۀ ‌‌فیروزه‌ مهاجر و دیگران، تهران، توسعه، 1382ش.
• ناطقی، مجتبی، «مقایسۀ سیر پدرسالاری در ایران و جامعۀ غرب»، وب‌سایت خراسان امروز، تاریخ بازدید: 4 خرداد 1402ش.
• نوری، حسین، مستدرک الوسایل، قم، مؤسسۀ آل البیت، چاپ اول، 1408ق.