عدالت جنسیتی

عدالت جنسیتی؛ برابری زنان و مردان در برخورداری از امکانات اجتماعی.

عدالت جنسیتی به‌معنای رعایت تناسب زنان و مردان در دسترسی به همۀ امکانات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است؛ به نحوی که هر یک از دو جنس، متناسب با ویژگی‌های زنانه یا مردانه، از همۀ امکانات برخوردار باشد و نسبت به در حق هیچ‌کدام اجحافی صورت نگیرد.

تعریف عدالت و جنسیت

عدالت؛ به‌معنای انصاف، نهادن هر چیزی در جای خود و اعتدال در برابر ظلم است. امام علی در تعریفی، عدل را قرار گرفتن هر چیزی در جای خویش دانسته است. جنسیت؛ مفهومی برساختی است که برای بیان ویژگی‌های دو جنس زن و مرد، در ‌نتیجه تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی به کار می‌رود. جنسیت، موضوعی مرتبط با فرهنگ و جامعه است و طبقه‌بندی اجتماعی به زنانه و مردانه را توضیح می‌دهد. به مجموعه‌ای از ویژگی‌ها و رفتار‌های مورد انتظار از زنان و مردان در جامعه، جنسیت گویند. در مقابل جنسیت، واژۀ جنس قرار دارد که بیانگر تفاوت‌های زیست‌شناختی زن و مرد، همچون تفاوت در اندام جنسی و کارکرد تولید مثل است.

رویکرد‌های عدالت جنسیتی

درباره عدالت جنسیتی، دو رویکرد کلی در این زمینه وجود دارد:
الف) عدالت جنسیتی مساواتی؛
ب) عدالت جنسیتی استحقاقی.
در رویکرد عدالت جنسیتی مساواتی که رویکردی فمینیستی است، نوعی پیش‌داوری وجود دارد و عدالت جنسیتی را به برابری کامل زن و مرد تعبیر می‌کنند؛ اما در رویکرد عدالت جنسیتی استحقاقی، نابرابری را ضروری نمی‌داند، بلکه هر یک از برابری و نابرابری را محتمل دانسته، و زنان و مردان متناسب با ویژگی های خاص زنانه و مردانه، استحقاق برخورداری از امکانات را دارند.

اسلام و عدالت جنسیتی

به‌طور کلی، سه رویکرد برای عدالت بیان شده است:

1. عدالت به مثابۀ تناسب؛
   
2. عدالت به مثابۀ تساوی؛
   
3. عدالت به مثابه انصاف.
   

در بیان جایگاه عدالت جنسیتی، دو گفتمان اسلام و مدرن مطرح است. گفتمان اسلام قائل به عدالت به‌مثابۀ تناسب است، و گفتمان مدرن، قائل به عدالت به‌مثابۀ تساوی و همچنین عدالت به‌مثابه انصاف است. عدالت جنسیتی در هر یک از این گفتمان‌ها تعریف متفاوتی می‌یابد. در گفتمان مدرن، عدالت جنسیتی به‌معنای تساوی و برابری کامل میان زن و مرد در تمام حقوق و جایگاه‌های اجتماعی است. در گفتمان اسلام، عدالت جنسیتی در چارچوب طبیعت و شرع معنا می‌یابد. اسلام، تشابه، به‌معنای داشتن حقوق کاملا یکسان میان زن و مرد را مردود می‌داند. این دیدگاه بر این باور است که چون استعداد‌های طبیعی در آفرینش، میان زن و مرد متفاوت است؛ لذا حقوق طبیعی آن دو نمی‌تواند کاملا مثل هم باشد. اندیشمندان اسلام‌پژوه بر این باورند که گفتمان مدرن با بیان ادعای برابری کامل میان زن و مرد، بدون در نظر گرفتن تفاوت‌های طبیعی و زیستی آنها، نه تنها به نفع زنان نبوده، بلکه حق زن نیز تباه می‌شود.

شاخص‌های عدالت جنسیتی

هویت جنسیتی زن و مرد و نقش‌های جنسیتی آنها در اسلام، شاخص‌ها و ویژگی‌هایی دارد که نشان‌دهندۀ عدالت جنسیتی است. این شاخص‌ها وجود ارتباطی عمیق میان هویت انسانی زن و مرد و جنسیت طبیعی آنها با جنسیت اجتماعی ایشان را نشان می‌دهد. برخی از این شاخص‌های عدالت جنسیتی عبارت‌اند از:

1. تساوی در ارزش‌ها؛ از دیدگاه اسلام، زن و مرد دارای هویت انسانی مشترک بوده و تنها ملاک برتری افراد، تقوا است. مردان بر زنان و یا زنان بر مردان برتری ارزشی ندارند. برتری هر یک بر دیگری در انجام کاری، بیانگر توانمندی فرد در انجام آن کار است.
2. تناسب جنسیت‌ها با نقش‌ها؛ یکی از شاخص‌های عدالت جنسیتی، تناسب نقش‌ها با جنسیت است. جنسیت مانند بلوغ، عقل و قدرت، از جانب طبیعت در وجود فرد قرار می‌گیرد. از دیدگاه اسلام باور‌ها و هنجار‌هایی که سازندۀ نقش‌های جنسیتی است، با جنسیت متفاوت زن و مرد تناسب دارد.
3. تقارن اخلاق و حقوق؛ از منظر اسلام، احکام حقوقی و نقش‌های زن و مرد باید با اخلاق تقارن داشته باشد. حقوق و تکالیف نباید زمینۀ ظلم اخلاقی در خانواده و جامعه را ایجاد کند.
4. عدم تبعیض در مزایا؛ در مواردی که زنان، نقش‌های اجتماعی را در جامعه می‌پذیرند، در شرایط همسان با مردان، باید دستمزد و مزایای برابری نیز دریافت کنند.

حوزه‌های عدالت جنسیتی

به گفتۀ پژوهشگران، در هر حوزه‌ای که هویت جنسی مطرح شود، وجود عدالت جنسیتی ضرورت می‌یابد. نهاد‌های مختلف اجتماعی از قبیل مناسبات عاطفی، اخلاقی و اقتصادی خانواده، اشتغال، حکومت، تعلیم و تربیت، حقوق شهروندی، سیاست، توازن زندگی و کار، فعالیت‌های تفریحی و هنری از مهمترین عرصه‌های حضور فرد با هویت جنسی است؛ لذا ظهور عدالت جنسیتی در همۀ این عرصه‌ها اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.

فمينيسم و عدالت جنسيتي

کارشناسان بر این باورند که مبنای اندیشه فمینیسم، برابری جنسیتی است. بر همین اساس، در اسناد متعدد بین‌الملل بارها به این آموزه اشاره و تصریح شده است که «برابری جنسیتی هدف اصلی و نیازمند برنامه و ایجاد مهارت، تغییر، ابزار و تمرین است». عدالت جنسیتی، در تفکرات فمینیستی یا به‌معنای برابری زنان و مردان و فاصله گرفتن زنان از نقش‌های زنانگی خود بوده و آنها را به از خود بیگانگی هویتی و آسیب‌های روانی، خانوادگی و اخلاقی دچار می‌کند، یا در ستیز علیه جنس مردانه، بخشی از وجود خود را نفی کرده و موجب تزلزل خانواده و شکل‌گیری انحرافاتی همچون همجنس‌گرایی است.

تحقق عدالت جنسیتی در ایران

در برنامۀ ششم توسعه، عدالت جنسیتی مورد بحث قرار گرفته است. مدلول‌های «فرصت‌های شغلی»، «سلامت و بهداشت»، «باسوادی زنان»، «اصلاح نظام حقوقی» و «مشارکت در تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری»، در عدالت جنسیتی مورد بررسی قرار گرفته است. این مفاهیم، به ترتیب دربرگیرندۀ عدالت اقتصادی، عدالت بهداشتی، عدالت آموزشی، عدالت حقوقی و عدالت سیاسی است. شناسایی جایگاه زنان در برنامه‌های توسعۀ پس از انقلاب، با تأکید بر عدالت جنسیتی و مقایسۀ آن با شاخص‌های جهانی، جایگاه ایران را در تحقق عدالت جنسیتی نشان می‌دهد. اجرای برنامۀ ششم توسعه، سبب‌ تحقق عدالت جنسیتی و حضور فعال زنان در جهت توسعه کشور می‌شود.

منابع

• نهج‌البلاغة، ترجمۀ حسین انصاریان.
• آذرب‍ایج‍ان‍ی، مسعود، «عدالت جنسيتي و اشتغال زنان»، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، شماره 46، 1388ش.
• آقاجانی، نصرالله، «چالش فمينيسم با عدالت جنسيتي»، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، شماره 46، 1388ش.
• خراسانی، رضا و احمدوند، ولی محمد، «تأملی نظری در مفهوم عدالت جنسیتی»، فصلنامه قبسات، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، شماره 90، 1397ش.
• سلیمی، ناهید و همکاران، «تحلیل‌ گفتمان، چارچوبی برای شناسایی ویژگی‌های خط مشی گذاری عدالت جنسیتی در ایران»، دوفصلنامه مطالعات جنسیت و خانواده، پژوهشکده زن و خانواده، شماره 2، 1398ش.
• شجریان، مهدی، «بررسی رویکردهای رایج در مفهوم عدالت جنسیتی»، مطالعات اسلامی زنان و خانواده، جامعه الزهرا (س)، شماره 12، 1399ش.
• عباس‌زاده، سعیده، «بررسی تطبیقی پنج برنامه توسعه کشور، پیرامون دستیابی به عدالت جنسیتی با تأکید بر وضعیت آموزش عالی زنان در ایران و مقایسه آن با وضعیت جهانی»، شماره 1، 1394ش.
• علاسوند لهبری، فریبا، «عدالت جنسیتی به مثابه یک مفهوم تفسیرپذیر و نامتعین»، دوفصلنامه مطالعات فقهی حقوقی زن و خانواده، دانشگاه ادیان و مذاهب، شماره1، 1397ش.
• علیپور، پروین و همکاران، «تحلیل گفتمان عدالت جنسیتی در برنامه پنج ساله ششم توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جمهوری اسلامی»، شماره 2، 1396ش.
• میر‌خانی، عزت‌السادات، «تحلیل عدالت جنسیتی در مناسبات عاطفی، اخلاقی و اقتصادی خانواده»، فصلنامه زن در فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و تحقیقات زنان، شماره 1، 1392ش.