آسیب‌پذیری زنان مطلقه

آسیب‌پذیری زنان مطلقه؛ نابسامانی‌های اجتماعی، روانی و رفتاری زنان بعد از طلاق.

آسیب‌پذیری زنان مطلقه، از مسائل روز جامعۀ ایران است. بسیاری از زنان مطلقه ابتدا به طلاق نگاه مثبتی دارند و بیشترین درخواست طلاق در ایران از سوی زنان صورت می‌گیرد، اما بیشترین آسیب‌ها از ناحیۀ طلاق نیز متوجه زنان است و آنها در جامعه با مشکلات اجتماعی، اقتصادی و روانی قابل توجه روبرو هستند.

مفهوم‌شناسی

آسیب‌پذیری زنان مطلقه به‌ این معنا است که زنان در اثر طلاق با انواع نابسامانی‌های اجتماعی، روانی و رفتاری روبرو می‌شوند و شرایط زندگی آنها از موقعیت هنجاری خارج شده و در یک وضعیت غیرطبیعی اجتماعی قرار می‌گیرد. ازدست‌دادن حمايت‌هاي اجتماعي، انزوا، كاهش و كوچک‌شدن رابطه‌هاي اجتماعي، احساس ناامني، طردشدن، نگرش اخلاقي‌ منفي جامعه، برچسب‌هاي اجتماعي، بازخوردهاي منفي ديگران، آزار و خشونت آشکار و پنهان جنسيتي، از جمله آسيب‌هايی است كه زنان بعد از طلاق در جامعۀ ایرانی تجربه مي‌كنند.

نگاه زنان مطلقه به طلاق

بیشترین درخواست طلاق در ایران ازسوی زنان صورت می‌گیرد. در تحقیقی که از 22 زن مشهدی در بازه سنی 21 تا 35 سال صورت گرفته است، تنها 3 تن از آنان گفته‌اند که با اجبار و خواست همسر جدا شده‌اند، بقیه اما اظهار داشته‌اند که اقدام به جدایی با اصرار خود آنان بوده و حتی خود آنها شروع به طی‌کردن مراحل قانونی جدایی کرده‌اند. همچنین بسیاری از زنان مطلقۀ ایرانی نسبت به طلاق، ذهنیت مثبتی دارند. تحقیقات نشان می‌دهد که طلاق به‌خودي ‌خود براي زنان مطلقه معناي ناخوشایندي نداشته و حتی براي تعدادي از آنها ابتدا با احساس رهایی توأم است؛ اما بسیاری از زنان مطلقه با دریافت فشارهاي ‌اجتماعی و سوءرفتارهایی که با آنها به‌‌عنوان یک مطلقه صورت گرفته است، احساس ناخوشایندي از جدایی داشته و آرزو کرده‌اند که کاش در موقعیت مطلقه قرار نمی‌گرفتند.

مواجهۀ مثبت برخی از زنان با آسیب‌های طلاق

برخی زنان، بعد از طلاق رفتار سازگارانه‌اي در پیش گرفته و سعی می‎کنند با توسل به معنویات به‌استقبال پی‌آمدهاي طلاق بروند. برخی از آنان پس از طلاق موفق به طی‌کردن مراتب تحصیلی، شغلی، افزایش سرمایۀ فرهنگی، اجتماعی و اقتصادي خود شده‌اند. تعداد زیادي از زنان با وجود مشکلات بسیاري که در زندگی قبلی داشته‌اند اما هم‌چنان تمایل به ازدواج مجدد دارند که این امر نشان‌دهندۀ برداشت مثبت آنان از زندگی و پایبندي آنان به ارزش‌های ازدواج و خانواده تعبیر شده است. زنانی که به علت دارابودن حضانت فرزند امکان ازدواج برای آنها فراهم نیست، با وقف خود براي فرزندان، سعی می‌کنند خود را از فشارهای اجتماعی دور نگهداشته و به تربیت فرزندان خود بپردازند.

آسیب‌های زنان ایرانی بعد از طلاق

تحقیقات نشان داده است که افراد مطلقه به طور کلی با مشکلات بیشتری نسبت به افراد متاهل مواجه هستند، در این میان اما، آسیب‌های طلاق بر زنان بیش از مردان شناخته شده است.

1. اجتماعی

ايجاد نگرش ‌منفي به ازدواج، كاهش ميزان سرمایۀ اجتماعي در همۀ ابعاد آن، پذيرفتن مسئوليت فرزندان‌ طلاق به‎تنهايي، آسيب‌ديدن رابطه‌هاي اجتماعي، كاهش امنيت‌ اجتماعي و جابه‌جايي نقش‌هاي اجتماعي زنان مطلقه در جامعه در قالب نقش پدري و نقش مادري، بخشی از پی‌آمدهاي اجتماعي طلاق ‌است كه از طريق محروميت‌هاي پس از طلاق از جمله طرد اجتماعی و كاهش شبکۀ رابطه‌ها براي زنان مطلقه به‌وجود مي‌آيند. خانوادۀ از هم‌گسیخته، کودکان و زنان بی‌سرپرست و فرار کودکان از خانه نیز از ناهنجاری‌های اجتماعی پس از طلاق بیان شده است.

2. اقتصادی

تغيير و فشار مالي و اقتصادي به‌ويژه بين قشر كم‌درآمد، فقر مسکن و اشتغال و به‌طور كلي كاهش فرصت‎هاي مالی و اقتصادی براي زنان مطلقه و افراد تحت سرپرستي آنان از آسیب‌های اقتصادی به زنان مطلقه به حساب آمده است.

3. روانی

تحقیقات نشان داده است که افراد مطلقه به‌طور کلی با نابسامانی روانی بیشتری نسبت به افراد متأهل مواجه هستند. طلاق نه تنها با احساس افسردگی بیشتر، بلکه با سطح پایین‌تر عزت‌نفس و شایستگی نیز مرتبط شناخته شده است. افسردگی، گوشه‌گیری، احساس ناامیدی، عدم مسئولیت‌پذیری، ضعف روانی و تمایل به سرزنش خود از آسیب‌های روانی است که زنان بعد از طلاق به آن دچار می‎شوند. این علائم می‌تواند به یک بیماری روانی حاد مانند افسردگی شدید، حالات هیستریک، خود بیمارانگاری و بدبینی تبدیل ‌شود. احساس ازدست‌دادن عمر، خشم نسبت به جامعه، هستی و خدا و بدبینی نسبت به رسانه‎ها بخش دیگری از آسیب های روانی زنان مطلقه به حساب آمده است.

4. رفتاری

بی‌سرپرستي و مطلقه‌بودن زنان باعث ايجاد انواع اختلالات رفتاري در آنها مي‌شود. پرخاشگري و ناسازگاري با محيط، خانواده، فرزندان، بزهكـاري و روسپيگري، اعتياد و افسردگي و سرانجام ناتواني آنها در ادارۀ زندگی، بخشی از آسیب‎های رفتاری است که پس از طلاق گریبان‌گیر زنان مطلقه می‌شود.

5. حقوقی

زنان مطلقۀ که حضانت فرزندان خود را می‌پذیرند، با مشکلات حقوقی مانند افتتاح حساب، برخی بیمه‌های خاص، تحویل کارنامۀ تحصیلی فرزند، ازدواج فرزند و خروج فرزند از کشور مواجه بوده و از صلاحیت برخوردار نیستند. خروج فرزند از کشور و ازدواج فرزند دختر در صلاحیت قانونی پدر قرار داده شده و موارد دیگر، ناشی از رویه‌های نادرست ادارات مربوطه بوده که به فقدان صلاحیت مادر جهت حل موارد این چنینی منجر شده است.

6. عدم تمایل به ازدواج مجدد

عدم تمایل به ازدواج از آسیب‌های روان‌شناختی و اجتماعی است که اشخاص در برابر گرایش‌های طبیعی خود بروز می‌دهند. این ناهنجاری در زنان مطلقۀ ایرانی آمار بالایی را به خود اختصاص داده است. پژوهش‌هاي متعدد نشان مي‌دهد که حدود 75% زنان طلاق‌گرفتۀ ايراني به‌دلایل مختلف، تمايلي به ازدواج مجدد نداشته‌اند. فقدان نگرش مثبت به ازدواج مجدد و تجربۀ ناخوشايند ازدواج پيشين، سبب شده تا بخش درخور توجهي از زنان مطلقه با آگاهي از همۀ مخاطراتي كه مطلقه‌بودن براي آنان در جامعه رقم می‌زند، از ازدواج مجدد امتناع كنند.

راه‌های تأمین مصونیت زنان مطلقه

1. ترغیب به ازدواج مجدد؛ ازدواج مجدد از مؤثرترین شیوه‌های مصونیت‌ساز است که در برنامۀ نهادهای حمایتی مانند کمیتۀ امام خمینی و بهزیستی قرار دارد. در چارچوب این سیاست، ازدواج مجدد زنان سرپرست خانوار، آنان را از گردونۀ حمایت‌های کمیتۀ امداد خارج نمی‌کند، بلکه در جهت اشتغال‌زایی فرزندان و همسران این زنان نیز خدماتی ارائه می‌شود.

2. تقویت خودباوری؛ تزريق اعتمادبه‌نفس، شناخت توانايي‌هاي نهفتۀ زنان مطلقه، تقويت خودباوري و توانايي كسب اعتماد آنان در شبکه‌هاي اجتماعي از راه‌های تأمین مصونیت زنان مطلقه بیان شده است؛

3. تمهید بسترهای اجتماعی؛ فراهم‌كردن بستر اجتماعي مساعد براي حضور آنان در جامعه، تأمين امنيت اجتماعي، تمهید زمينۀ رشد اعتماد اجتماعي جهت كسب سرمایۀ بيشتر و بهره‌بردن از آنها از مهم‌ترین ابزارهای مصونیت‌ساز برای زنان‌ مطلقۀ آسیب‌پذیر شناخته شده است؛

4. ارائۀ خدمات فرهنگی؛ تأسيس مراكزمشاوره و ارائۀ خدمات‌فرهنگي، اجتماعي و آموزشي به زنان مطلقه از طريق مددكاران اجتماعي، زمينۀ مصونیت آنها را در برابر آسيب‌پذيري‌‌هاي فوق فراهم مي‌کند.

5. حمایت‌های‌ مالی؛ حمایت‌های مالی از زنان مطلقه از ضرورت‌های مبارزه با ناهنجاری‌های اجتماعی محسوب می‌شود که برهمین مبنا سازمان بهزیستی کشور۲۵۰ هزار خانوار زن‌سرپرست شامل ۴ گروه زنان دارای همسر متوفی، زنان مطلقه، زنان دارای همسر از کارافتاده و دختران و زنان خودسرپرست را تحت پوشش قرار داده و مساعدت‌های مالی به آنها ارائه می‌کند.

6. بیمه‌های ‌اجتماعی؛ بیمه‎های ‌اجتماعی زنان مطلقه هرچند از تکالیف قانونی دولت‌ها در جمهوری‌ اسلامی ایران شمرده شده است ولی به‌صورت کامل، عملی نشده است. در همین راستا، سازمان بهزیستی جمهوری اسلامی ایران گزارش داده است که بیش از ۵۱ هزار نفر از زنان و دختران روستایی و حدود ۵۰ هزار زن سرپرست خانوار شهری را بیمه کرده است.

7. معافیت‌های سربازی؛ تسهیلات معافیت سربازی برای یکی از فرزندان پسر زنان سرپرست خانوار که فاقد همسر هستند از دیگر برنامه‌های حمایتی برای زنان مطلقۀ سرپرست خانوار است که در ادارۀ سازمان بهزیستی کشور اجرا می‌شود.

مصونیت زنان مطلقه در فرهنگ اسلامی

زنان مطلقه در فرهنگ جوامع اسلامی مورد توجه حمایت‌گرانه قرار گرفته و به ازدواج مجدد پس از طلاق ترغیب می‌شوند. تک‌زیستی زنان امری ناپسند به حساب ‌آمده و مردان به حمایت از این زنان به‌ شکل ازدواج تشویق می‌شوند.

منابع

• «پیچ‌وخم‌های قانونی وضعیت زنان مطلقه»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 19 اسفند 1399ش.
• «بسته‌های تشویقی برای ازدواج مجدد زنان سرپرست خانوار»، وب‌سایت روزنامۀ کیهان، شماره ۲۱۲۴۵، تاریخ درج مطلب: 13 دی 1394ش.
• «تسهیلات و حمایت‌های بهزیستی از زنان بدون همسر»، وب‌سایت سازمان بهزیستی کشور، تاریخ درج مطلب: 2 تیز 1399ش.
• جوادیان، سیدرضا و دیگران، «دلائل ازدواج نکردن: مطالعۀ کیفی زنان ‌مطلقه در شهر یزد»، فصلنامۀ اجتماعی فرهنگ یزد، سال دوم شماره 6، تابستان 1396ش.
• حسنی، رضا و دیگران، «پیامدهاي طلاق براي زنان‌ مطلقۀ شهر مشهد (یک پژوهش کیفی)»، مطالعات علوم اجتماعی ایران، سال 10، شماره 42، پاییز 1392ش.
• حقیقتیان، منصور و دیگران، «سنخ‌شناسی‌ طلاق‌ و‌ پیامدهای ‌اجتماعی ‌آن (مطالعه ‌موردی: زنان‌مطلقۀ تحت‌ پوشش‌ کمیتۀ امداد‌امام‌خمینی‌، ‌استان‌ چهارمحال ‌و‌ بختیاری)، جامعه‌شناسی ‌کاربردی، سال 29، شمارۀ پیاپی 70، شمارۀ 2، تابستان 1397ش.
• قنبری‌ برزیان، علی و دیگران، «مطالعۀ جامعه‌شناختی عوامل مؤثر بر گرایش زنان مطلقه به ازدواج مجدد (مطالعۀ موردی شهر اصفهان) جامعه‌شناسی‌کابردی، سال 34، شمارۀ پیاپی 89، شمارۀ 1، بهار1402ش.
• محبی، فاطمه، «آسیبشناسی اجتماعی مسائل زنان»، فصلنامۀ مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ 12، 1380ش.
• منوچهری، سحر، «افسردگی در زنان مطلقه و راهبردهای درمانی مرتبط با آن»، کنفرانس بین‌المللی روان‌شناسی، علوم تربیتی و سبک زندگی، دورۀ 9، سال 1400ش.
• همتی، رضا و کریمی، معصومه، «زنان مطلقه و تجربۀ سرپرستي خانوار: يك پژوهش كيفي (نمونۀ موردي زنان مطلقة سرپرست خانوار شهر فارسان)، پژوهشنامۀ زنان، سال 9، شمارۀ 2، تابستان 1379ش.