فمینیسم اسلامی

فمینیسم اسلامی؛ برداشتی برابری‌خواهانه میان زنان و مردان از آموزه‌های اسلامی.

فمینیسم اسلامی با تفسیر جدیدی از اسلام سعی دارد تا اهداف فمینیستی را به‌گونه‌ای در آموزه‌های دینی بگنجاند تا اسلامی مدرن و مطابق با اهداف خود معرفی کند و در این راه از جریان‌های نواندیشی، اندیشه‌های فقیهان و متفکران اسلامی و غیر اسلامی به نفع خود استفاده می‌کند.

مفهوم‌شناسی

فمینیسم؛ به‌معنای برابری مطلق زن و مرد است. فمینیسم اسلامی، شاخه‌ای از فمینیسم است که به تفسیر زن‌مدارانه از اسلام می‌پردازد و در این مسیر از منابع دینی در جهت ارائۀ آموزه‌های خود بهره می‌گیرد. برخی نیز آن را به اسلام مبتنی بر برابری جنسیتی و عدالت اجتماعی تفسیر می‌کنند.

پیشینه

با ظهور فمینیسم در سال 1895م در غرب، به‌تدریج عقاید و نظریات فمینیستی در کشورهای اسلامی وارد شد و برخی روشنفکران مسلمان کوشیدند تا به بهانۀ حل نشدن بسیاری از مشکلات زنان در کشورهای اسلامی، مسئلۀ فمینیسم را با توجه به اعتقادات مذهبی بومی کنند. در این بین، آثار مکتوبی از نویسندگان آشنا به اندیشه‌های غربی در کشورهای مسلمان انتشار یافت. از نخستین کشورهای مسلمان که عقاید فمینیستی در آن راه یافت، مصر بود. قاسم امین (1863-1908م) نویسندۀ مصری، سعی کرد تا با دیدگاه‌های تجددگرایانه در مسائل زنان به تفسیر و تأویل آموزه‌های اسلامی بپردازد. سرانجام در سال 1970م رویکرد «فمینیسم اسلامی» با ادعای ارائۀ نسخۀ مدرنی از اسلام و با هدف درمان تبعیض و تعدی مبتنی بر جنسیت و حقوق بشر زنان شکل گرفت.

اندیشه‌های فمینیسم اسلامی

از بررسی اندیشه‌های این رویکرد می‌توان به اصولی بازتعریف شده در فمینیسم اسلامی دست‌یافت که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌شود:

• تساوی؛ در این دیدگاه تساوی به‌معنای تشابه قلمداد شده است. برخی بر این باورند که تفاوت‌های تکوینی میان زن و مرد نباید سبب تفاوت‌های تشریعی و حقوقی اینان شود.
• عدالت؛ عدالت موردنظر این گروه عدالت عرفی است؛ بدین معنا که عدالت امری تغییرپذیر است؛ پس ممکن است احکامی برای زنان در حال حاضر عادلانه باشد و در زمانی دیگر ناعادلانه قلمداد شود.
• آزادی؛ مفهوم آزادی همان آزادی در لیبرالیسم است به‌معنای این‌که همۀ انسان‌ها آزادند تا جایی که آزادی دیگران را خدشه‌دار نکنند. در این اندیشه احکامی چون اذن خروج از منزل زن و یا سرپرستی مرد در خانه، به‌دلیل محدود کردن آزادی زن، مردود است.
• خانواده؛ مفهوم خانواده در این رویکرد بر خلاف فمینیسم غربی، ناپسند نیست. آنها خانواده و نقش مادری را در ذات خود چالش‌برانگیز نمی‌دانند بلکه بر خانواده‌ای که در آن برابری نقش‌ها و دموکراسی حاکم باشد و سرپرستی مرد از بین برود، تأکید می‌کنند.
• مشارکت اجتماعی؛ تشویق به فعالیت‌های اجتماعی زنان به‌خصوص فعالیت‌هایی همچون رانندگی کامیون و تاکسی که به‌نوعی کارهای مردانه است و در مقابل کسالت‌بار شمردن نقش‌های مادری و همسری از دیگر اندیشه‌های این جریان است.

شاخص‌های تفکر فمینیسم اسلامی

برخی شاخصه‌های این تفکر از قرار زیر است:

• جدایی دین از سیاست؛ طرفداران این نظریه معتقدند که باور به دین به معنای حاکم بودن دین در تمام شئون اجتماعی نیست و دین را تنها در شعائر اسلامی خلاصه می‌کنند.
• متغیر بودن احکام؛ اینان همچنین معتقدند برخی قوانین و احکام، مربوط به زمان و مکان خاصی بوده و در حال حاضر قابل‌اجرا نیستند از آن جمله پرداخت نفقه و سرپرستی مرد، تفاوت زن و مرد در ارث و دیه و پرداخت مهریه به زن.

فمینیست‌های مسلمان

از مشهورترین فمینیست‌های مسلمان می‌توان به افراد ذیل اشاره کرد: فاطمه مِرنیسی (1940-2015م) از مراکش، رفعت حسن (1943م) از پاکستان، عزیزه الحبری (1943م) از لبنان، نَوال السَعداوی (1931-2021م) از مصر، فاطمه احمد ابراهیم (1932-2017م) از سودان و آمنه ودود (1952م) از آمریکا.

از فمنیست‌های مسلمان ایرانی می‌توان به نیره توحیدی (1329ش)، ژیلا شریعت‌پناهی (1330ش)، افسانه نجم‌آبادی (1325ش)، هاله افشار (1323-1401ش)، هاله سحابی (1336-1390ش) و پروین پایدار (1328-1384ش) اشاره کرد.

فمینیسم اسلامی در ایران

از سال‌های آغازین انقلاب اسلامی، صورت‌های نخستین فمینیسم اسلامی در ایران پدیدار شد. این امر ابتدا در میان اقشاری شکل گرفت که به‌ظاهر از اسلامی شدن حکومت استقبال کردند و معتقد بودند که حکومت جدید، زنان را از شیء‌انگاری در حکومت پهلوی نجات داده است و خود را مدافع آرمان‌های انقلاب و نظام اسلامی دانستند. اینان پس از مدتی دریافتند که احکام اسلامی؛ مانند عدم تشابه حقوق و تکالیف زن و مرد در اسلام و ریاست مرد در خانواده در حکومت اسلامی مورد توجه است و همین امر آنان را با چالش‌هایی روبه‌رو کرد و سرآغاز فعالیت‌های این گروه شد. در سال 1370ش به‌دلیل قدرت یافتن گروه‌های نواندیش دینی، این دوره به شکوفایی فمینیسم اسلامی در ایران نام‌گذاری شد. با گذشت زمان و قدرت‌یابی بیش‌تر آنان، هدف این گروه اصلاح قوانین جمهوری اسلامی و تغییر سبک زندگی سنتی قرار گرفت. این افراد «کنوانسیون محو کلیۀ اَشکال تبعیض علیه زنان» را به‌دلیل استواری آن بر مفهوم تشابه به جای تساوی، مورد حمایت جدی قرار دادند و با تکیه بر این مفهوم فعالیت‌هایی را در این زمینه انجام دادند. در این میان دیدگاه فقیهانی چون یوسف صانعی (1316-1399ش)، ابراهیم جناتی (1311ش) و موسوی بجنوردی (1322ش) نیز در ایجاد فضای بهتر برای این گفتمان مؤثر بود. درمجموع محورهای مورد توجه فمینیسم اسلامی در ایران را می‌توان به کاهش هویت زنان در خانواده و اجتماع، توقف قانون‌گذاری نابرابر میان زنان و مردان، دستیابی به تشابه حقوقی با تأکید بر برابری ارزشی میان زن و مرد و گسترش مشارکت زنان در جامعه تقسیم کرد.

مخالفت با فمینیسم اسلامی

عده‌ای در مقام مخالفت با فمینیسم اسلامی برآمده‌اند و نقدهایی را بر این رویکرد وارد کرده‌اند:

نقد اصطلاحی

نظر به تعریف فمینیسم به برابری مطلق زن و مرد، برخی اسلام‌گرایان و فمینیست‌های سکولار، اصطلاح «فمینیسم اسلامی» را به جهت مغایرت با ایدئولوژی‌های خود، نادرست خوانده‌اند. برخی دیگر نیز ترکیب این اصطلاح با اسلام را از حیث فلسفی متناقض دانسته‌اند؛ چرا که ضرورت ترکیب اسلام و فمینیسم در کنار هم تفسیر مجدد اسلام بر مبنای آموزه‌های غربی است که سبب تحریف و تفسیر به رأی در اسلام خواهد شد.

نقد ساختاری

تشابه حقوقی از مهم‌ترین موضوعاتی است که فمینیست‌ها بر آن تأکید می‌کنند در حالی‌که این امر با معیارهای عقلی و شرعی سازگار نیست چرا که نظام خلقت زن و مرد را با تفاوت‌هایی خلق کرده و طبیعت از آن‌ها انتظارات متفاوتی دارد؛ بنابراین تکیه بر تشابه، سبب تضاد در طبیعت و عدم آرامش در آنها خواهد شد و چه‌بسا همین تشابه در بسیاری موارد به‌جای برقراری عدالت، سبب ظلم به آن‌ها می‌شود. علاوه بر این ناکارآمدی نظام تشابه را می‌توان در پیامدهای گوناگونی چون فزونی آمار طلاق، افزایش خشونت خانگی، روابط آزاد خارج از خانواده در کشورهای مبتنی بر این الگو دید. نکتۀ دیگر در این رویکرد اینکه برخی معتقدند اگر بنا بر قرائت جدیدی از دین و دست‌ برداشتن از اصول اساسی آن باشد، مسلماً نمی‌توان این جریان را اسلامی نامید.

منابع

• اسحاقی، سید حسین، «تأملی بر پیکره و فعالیت‌های فمینیسم»، رواق اندیشه، شمارۀ 44، 1387ش.
• توحیدی، نیره، «جنسیت، مدرنیت و دموکراسی»، جنس دوم، شمارۀ 3، 1374ش.
• توحیدی، نیره، «فمینیسم اسلامی چالشی دموکراتیک یا چرخشی تئوکراتیک»، کنکاش، شمارۀ 3، 1376ش.
• توحیدی، نیره، فمینیسم، دموکراسی و اسلام‌گرایی، لس‌آنجلس، کتاب‌سرا، 1997م.
• حسین‌زاده، ابوالحسن و عباسیان، حسین، «نقد و بررسی مبانی فکری و شاخصه‌های فمینیسم اسلامی»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی انسان‌پژوهی دینی، سال دوازدهم، شمارۀ 34، 1394ش.
• عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، امیرکبیر، چاپ نخست، 1342ش.
• قاسم‌پور، فاطمه و علی‌آبادی، شیما، «بررسی مفهوم «نقش جنسیتی» در دیدگاه آمنه ودود با رویکرد اجتهادی-کلامی»، مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ 82، 1397ش.
• قاسم‌پور، فاطمه و نصرت خوارزمی، زهره، «مطالعۀ تطبیقی رویکرد فمینیسم اسلامی و امام خمینی در تحقق حقوق اجتماعی و سیاسی زنان در حکومت اسلامی»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، سال نهم، شمارۀ 2، 1398ش.
• کرمی، محمدتقی، «فمینیسم اسلامی»، فرهنگ واژه‌ها، قم، موسسه اندیشه و فرهنگ دینی، 1381ش
• کرمی، محمدتقی و محبوبی شریعت‌پناهی، نسیم‌سادات، «فمینیسم اسلامی، مفاهیم و امکان‌ها»، مطالعات راهبردی زنان، سال پانزدهم، شمارۀ 59، 1392ش.
• مستمسک، رضا، «فمینیسم اسلامی، واقعیت‌ها و چالش‌ها»، مجموعه مقالات هم‌اندیشی بررسی مسائل و مشکلات زنان (اولویت‌ها و رویکردها)، خردنامۀ همشهری، 1380ش.
• میرحسینی، زیبا، «آواهای تازۀ فمینیستی در جهان اسلام»، مجلۀ زنان، سال پانزدهم، 1385ش.
• نجم‌آبادی، افسانه، «سال‌های عسرت، سال‌های رویش»، کنکاش، شمارۀ 12، 1995م.
• نصرت‌ خوارزمی، زهره و دیگران، «کنش فرهنگی زنان پس از انقلاب اسلامی: تحلیل گفتمان مطالبات فمینیسم اسلامی در جمهوری اسلامی ایران»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دورۀ نهم، شمارۀ 4، 1399ش.
• Badran, M. Feminism in Islam: Secular and Religious Convergences, NewYork: Oneworld Publications, 2013.
• Mir-Hosseini, Ziba & Richard Tapper, Islam and democracy in Iran: Eshkevari and the quest for reform, London: I.B. Tauris, 2006.
• Oxford English Dictionary, Clarendon press, 1989.
• Poya, Maryam, Women, work and Islamism: Ideology and resistance in Iran, London: ZED Books. 1999.