مناره جام؛ شاهکار معماری سلسلۀ غوری‌ها و کهنترین منارة زیبای خشتی جهان. مناره جام، کهنترین منارة خشتی جهان و شاهکار معماری اسلامی سلسلۀ غوری‌ها در افغانستان است. این اثر، نماد خلاقیت هنری و تسلط مهندسیِ سازه در نیمة دوم قرن 12میلادی است؛ این بنا، از نظر هنر معماری اسلامی و تزئینات، برجسته بوده و الگوی معماران بعدی و از جمله قطب‌منار هند، قرار گرفته است. مناره جام، در سازمان «یونسکو» و سازمان «آیسیسکو» به‌ثبت رسیده است.
مفهوم‌شناسی
مَنارَه، به‌معنای محل نور، بنای بلند استوانه‌ای در مسجد یا مکانی متبرک است که بر فراز آن اذان گفته و مترادف با مِئذنه و گلدسته به شمار می‌رود.[۱] مناره، همچنین، به‌معنای بنایی برای دیده‌بانی یا رساندن اخبار بوده که با روشن کردن آتش بر روی آن، صورت می‌گرفته است.[۲]
تاریخچه
منارة جام، به‌همت غیاث‌الدین محمد (558–599ق) در حدود سال 570ق و به‌دست معمار هنرمندی به‌نام علی بن ابراهیم نیشابوری ساخته شده است.[۳] در برخی از کتیبه‌های مناره، نام سلطان غیاث‌الدین و نیز نام معمار آن، ثبت شده است.[۴]
موقعیت جغرافیایی
مناره جام، در دره‌ای صعب‌العبور، در میان سلسله کوه‌های ولایت (استان) غور، در 62 کیلومتری ولسوالی (شهرستان) «شهرک»، در روستایی به‌نام «جام»[۵] و 215 کیلومتری شرق ولایت هرات، قرار دارد.[۶] این مناره در زاویة تلاقی رودخانة جام با رودخانة هریرود، بنا شده[۷] و در ارتفاع 1900 متری از سطح دریا قرار گرفته است.[۸] گروهی از باستان‌شناسان معتقدند که شهر تاریخی «فیروزکوه» پایتخت حکومت سلسلۀ غوریان در همین منطقه قرار داشته و این مناره نیز منارة مسجد جامع این شهر بوده است.[۹]
کارکرد
برای ساختن مناره جام، اهداف مختلفی بیان شده است؛ برخی آن را به‌عنوان منارۀ مسجد جامع شهر فیروزکوه، پایتخت سلطنت سلسلة غوریان[۱۰] و برخی دیگر کارکرد آن را برای دیدبانی و راهنمای مسافران ذکر کرده‌اند.[۱۱] رالف پیندر ویلسون، باستان‌شناس و مدیر مؤسسة انگلیسی مطالعات افغانستان، هدف از ساختن آن را بزرگداشت «معزّالدین» برادر سلطان غیاث‌الدین و با هدف گسترش اسلام دانسته است.[۱۲]
ویژگی‌ها
منارة جام، مناره‌ای آجری با ویژگی‌های منحصر به‌فرد است که آن را از تمامی مناره‌های جهان اسلام، متمایز می‌کند. نمای بیرونی آن مُطَبَّق بوده و طول بنا به چهار بخش تقسیم شده است؛ قسمت پایه هشت ضلعی است، اما سه بخش بالاتر که به‌تدریج باریک‌تر می‌شوند، به‌شکل استوانه‌ای ساخته شده و در فراز آن مأذنه‌ای زیبا قرار دارد.[۱۳] پایة هشت ضلعی آن دارای قطر 9 متر و بلندی آن را از 3/63 تا 67 متر ذکر کرده‌اند.[۱۴] نمای درونی این بنا، از پایین تا بالای آن با پله‌های پیچ در پیچ شبیهDNA به‌هم وصل شده است.[۱۵] از نظر هنر معماری، آجرکاری و کاشی‌کاری، از شاهکارهای قرن ششم هجری در افغانستان به‌شمار می‌رود؛ نمای بیرونی مناره با آجرهای برجسته تزئین شده و از مصالح آجر، ملات ساروج، چوب و کاشی در بنای آن استفاده شده است.[۱۶] این مصالح با کمک گچ‌کاری و کاشی‌هایی که با خوش‌نویسی و خط نسخ آیاتی از قرآن و اشکال هندسی بر روی آنها نقش بسته، نمایی زیبا پیدا کرده است.[۱۷]
نقوش و کتیبه‌ها
مناره جام، علاوه بر ارتفاع خود، از نظر کتیبه‌ها و نقش‌ونگارهای متنوع نیز نسبت به سایر مناره‌های جهان اسلام، متمایز است. ظرافت هنری و خلاقیت تصویری در این بنا، با بینش تجریدگرای اسلامی در هم آمیخته و شاهکاری بی‌نظیر را خلق کرده است.[۱۸] نقوش و کتیبه‌های این مناره از قسمت بالا به پایین، به‌شرح زیر است: 1. در استوانة اولی بعد از مأذنه، در یک ردیف «کلمة شهادتین» با خط کوفی نوشته شده که زمینة آن به‌صورت طرح‌های هندسی لوزی و دایره‌ای تزئین شده است. 2. بر روی استوانة دوم، دو ردیف کتیبه با دو نوار تزئینی به‌صورت حلقوی در اطراف آنها، وجود دارد. در کتیبة اول از بالا به پایین در بخش آخر آیة 13 و قسمت اول آیة 14 سورة صف، نوشته شده است. کتیبة دوم نیز منقش به اسم و القاب سلطان غیاث‌الدین است. 3. بر روی استوانة سوم، در قسمت بالایی آن، نوشته‌ای با کاشی فیروزه‌ای و زمینة ساده، شاخص‌ترین کتیبة این مناره است. در این کتیبه نیز تنها نام و عناوین بنیان‌گذار آن به‌صورت کامل‌تری با عبارت: «السلطان المعظم شاهنشاه‌الاعظم غیاث‌الدنیا و الدین معزّالاسلام و المسلمین ابوالفتح محمد ابن سام، قسیم امیرالمؤمنین خلدالله ملکه» ثبت شده است. در قسمت بعدی، آیات سورة مریم، در هشت قسمت نوشته شده است.[۱۹]
آسیب‌ها و تهدیدها
باران، سیلاب‌ها، باد، کاوش‌های غیر‌قانونی و نبود امنیت،[۲۰] زلزله و جریان هریرود از کنار آن، از عمده‌ترین خطراتی است که مناره جام با آن مواجه است. براساس آزمایش‌های صورت گرفته این مناره در حدود 2 تا 35/3 درجه به‌سمت شمال و رود هریرود متمایل شده است.[۲۱] تزئینات مناره نیز در حال فرسایش بوده و بیش از 30 درصد آنها فروریخته است. پله‌های داخلی این بنا، درحال فرسایش و قسمت‌هایی از آن نیز تخریب شده است.[۲۲]
ثبت جهانی
این مناره در 27 ژوئن 2002م، در فهرست میراث فرهنگی جهان قرار گرفته و در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است.[۲۳] این بنا، همچنین، در تاریخ 20 آذر 1399ش در لیست آثار فرهنگی جهان اسلام در آیسیسکو به‌عنوان نخستین اثر فرهنگی افغانستان، ثبت شد.[۲۴]
پانویس
- ↑ البعلبکی، فرهنگ عربی- فارسی المورد، 1385ش، ذیل واژه مناره.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، (8 جلدی) ج7، 1381ش، ذیل واژه مناره.
- ↑ میرزای مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبه‌ها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396ش، ص45؛ کامگار، «منار جام، شاهکاری بی‌نظیر در هنر معماری»، وب‌سایت جام غور.
- ↑ کامگار، «منار جام، شاهکاری بی‌نظیر در هنر معماری»، وب‌سایت جام غور.
- ↑ «منار جام افغانستان یکی از کهنسالترین بروج‌های آجری جهان» وب‌سایت پیام آفتاب.
- ↑
- سلحشور، «منار جام ولایت غور افغانستان در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان اسلام ثبت شد»، خبرگزاری آنوتولی.
- ↑ حبیبی، جغرافیای تاریخی افغانستان، 1382ش، ص379.
- ↑ سلحشور، «منار جام ولایت غور افغانستان در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان اسلام ثبت شد»، خبرگزاری آنوتولی؛ «منار جام افغانستان یکی از کهنسالترین بروج‌های آجری جهان» وب‌سایت پیام آفتاب.
- ↑ روشن ضمیر، «آثار غوریان»، 1357ش، ص21؛ کهزاد، «منار جام یا منار مسجد جامع فیروزکوه»، 1336ش، ص54.
- ↑ روشن ضمیر، «آثار غوریان»، 1357ش، ص21؛ کهزاد، «منار جام یا منار مسجد جامع فیروزکوه»، 1336ش، ص54.
- ↑ «معرفی بنای مناره جام افغانستان»، وب‌سایت مرکز معماری اسلامی.
- ↑ میرزایی، «منار جام با ارزش ترین اثر تاریخی در افغانستان»، وب‌سایت کارناوال.
- ↑ میرزایی مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبه‌ها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396ش، ص45.
- ↑ «معرفی بنای مناره جام افغانستان»، وب‌سایت مرکز معماری اسلامی؛ کهزاد، «منار جام یا منار مسجد جامع فیروزکوه»، 1336ش، ص54؛ میرزایی مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبه‌ها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396، ص45.
- ↑ «معرفی بنای مناره جام افغانستان»، وب‌سایت مرکز معماری اسلامی؛ صبا، تئوری مرمت منارجام، 2019م، ص2.
- ↑ صبا، «تئوری مرمت منارجام»، 2019م، ص2 و 6.
- ↑ میرزایی، «منار جام با ارزش‌ترین اثر تاریخی در افغانستان»، وب‌سایت کارناوال.
- ↑ میرزایی مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبه‌ها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396ش، ص45.
- ↑ کامگار، «منار جام، شاهکاری بی‌نظیر در هنر معماری»، وب‌سایت جام غور.
- ↑ پیمان، «نگرانی از احتمال تخریب کهنترین سازه خشتی جهان در غور»، وب‌سایت 8 صبح.
- ↑ «منار جام، دومین مناره آجری جهان در غور»، باشگاه خبرنگاران جوان،؛ صبا، «تئوری مرمت منارجام»، 2019م، ص5.
- ↑ صبا، «تئوری مرمت منارجام»، 2019م، ص6.
- ↑ «منار جام افغانستان یکی از کهنسالترین برج‌های آجری جهان» وب‌سایت پیام آفتاب؛ سلحشور، «منار جام ولایت غور افغانستان در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان اسلام ثبت شد»، خبرگزاری آنوتولی
- ↑ اشرفی، «منارجام ثبت میراث‌های فرهنگی جهان اسلام شد»، وب‌سایت طلوع نیوز.
منابع
- اشرفی، نبیلا، «منار جام، ثبت میراث‌های فرهنگی جهان اسلام شد»، وب‌سایت طلوع نیوز، تاریخ ثبت: 11 دی 1399ش.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، (8 جلدی)، تهران، سخن، 1381ش.
- البعلبکی، روحی، فرهنگ عربی- فارسی المورد، ترجمه محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، 1385ش.
- پیمان، وحید، «نگرانی از احتمال تخریب کهنترین سازه خشتی جهان در غور»، وب‌سایت 8صبح، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1398ش.
- حبیبی، عبدالحی، جغرافیای تاریخی افغانستان، کابل، میوند، چ3، 1382ش.
- روشن ضمیر، مهدی «آثار غوریان»، نشریه بررسی‌های تاریخی، سال سیزدهم، شماره4، 1357ش.
- صبا، اسرائیل، «تئوری مرمت منارجام»، کنگره بین‌المللی مهندسی عمران، معماری و بازآفرینی کلان‌شهرها، مونیخ آلمان، 17 و 18سپتامبر 2019م.
- کامگار، حمید، «منار جام، شاهکاری بی‌نظیر در هنر معماری»، وب‌سایت جام غور، تاریخ درج مطلب: 15 نوامبر 2021م.
- کهزاد، احمدعلی، «منار جام یا منار مسجد جامع فیروزکوه»، مجله آریانا، شماره 182، 1336ش.
- میرزایی‌مهر، علی‌اصغر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبه‌ها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، فصلنامه نقد کتاب، سال چهارم، شماره 16، 1396ش.
- میرزایی، زهرا، «منار جام با ارزش‌ترین اثر تاریخی در افغانستان»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 15 شهریور 1398ش.
- «معرفی بنای منار جام افغانستان»، وب‌سایت مرکز معماری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 7 ژوئن 2021م.
- «منار جام افغانستان یکی از کهنسالترین برج‌های آجری جهان» وب‌سایت پیام‌آفتاب، تاریخ درج مطلب: 22 بهمن 1394ش.
- «منار جام ولایت غور افغانستان در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان اسلام ثبت شد»، خبرگزاری آنوتولی، تاریخ درج مطلب: 30 دسامبر2020م.
- «منار جام، دومین مناره آجری جهان در غور»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 1بهمن 1396ش.
- «مناره‌های غزنین نمادی از فرهنگ و تمدن اسلامی در قلب افغانستان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 22 آبان 1390ش.