مناره جام
مناره جام؛ شاهکار معماری سلسلۀ غوری‌ها و کهنترین منارۀ زیبای خشتی جهان.
منارۀ جام، کهنترین منارۀ خشتی جهان و شاهکار معماری اسلامی سلسلۀ غوری‌ها در افغانستان است. این اثر، نماد خلاقیت هنری و تسلط مهندسیِ سازه در نیمۀ دوم قرن دوازده میلادی است. این بنا، از نظر هنر معماری اسلامی و تزئینات، برجسته بوده و الگوی معماران بعدی و از جمله قطب‌منار هند، قرار گرفته است. منارۀ جام، در سازمان «یونسکو» و سازمان «آیسیسکو» به‌ثبت رسیده است.
مفهوم‌شناسی
مَنارَه، به‌معنای محل نور، بنای بلند استوانه‌ای در مسجد یا مکانی متبرک است که بر فراز آن اذان گفته می‌شود و مترادف با مِئذنه و گلدسته به شمار می‌رود.[۱]همچنین، مناره به‌معنای بنایی برای دیده‌بانی یا رساندن اخبار بوده که منظور با روشن کردن آتش بر روی آن، صورت می‌گرفته است.[۲]
تاریخچه
منارۀ جام، به‌همت غیاث‌الدین محمد (558–599ق) در حدود سال 570ق و به‌دست معمار هنرمندی به‌نام علی بن ابراهیم نیشابوری ساخته شده است.[۳] در برخی از کتیبه‌های مناره، نام سلطان غیاث‌الدین و نیز نام معمار آن ثبت شده است.[۴]
موقعیت جغرافیایی
منارۀ جام، در دره‌ای صعب‌العبور، در میان سلسله کوه‌های ولایت (استان) غور، در 62 کیلومتری ولسوالی (شهرستان) «شهرک»، در روستایی به نام «جام»[۵] و 215 کیلومتری شرق ولایت هرات، قرار دارد.[۶] این مناره در زاویۀ تلاقی رودخانۀ جام با رودخانۀ هریرود، بنا شده[۷] و در ارتفاع 1900 متری از سطح دریا قرار گرفته است.[۸] گروهی از باستان‌شناسان معتقدند که شهر تاریخی «فیروزکوه» پایتخت حکومت سلسلۀ غوریان در همین منطقه قرار داشته و این مناره نیز منارۀ مسجد جامع این شهر بوده است.[۹]
کارکرد
برای ساخت منارۀ جام، اهداف مختلفی بیان شده است؛ برخی آن را به‌عنوان منارۀ مسجد جامع شهر فیروزکوه، پایتخت سلطنت سلسلۀ غوریان[۱۰] و برخی دیگر کارکرد آن را برای دیدبانی و راهنمای مسافران ذکر کرده‌اند.[۱۱] رالف پیندر ویلسون، باستان‌شناس و مدیر مؤسسۀ انگلیسی مطالعات افغانستان، هدف از ساختن آن را بزرگداشت «معزّالدین» برادر سلطان غیاث‌الدین و با هدف گسترش اسلام دانسته است.[۱۲]
ویژگی‌ها
منارۀ جام، مناره‌ای آجری با ویژگی‌های منحصر به‌فرد است که آن را از تمامی مناره‌های جهان اسلام، متمایز می‌کند. نمای بیرونی آن مُطَبَّق بوده و طول بنا به چهار بخش تقسیم شده است. قسمت پایه هشت ضلعی است؛ اما سه بخش بالاتر که به‌تدریج باریک‌تر می‌شوند، استوانه‌ای شکل ساخته شده است و در فراز آن مأذنه‌ای زیبا قرار دارد.[۱۳] پایۀ هشت ضلعی آن، دارای نُه متر قطر و بلندی آن را از 3/63 تا 67 متر ذکر کرده‌اند.[۱۴] نمای درونی این بنا، از پایین تا بالای آن با پله‌های پیچ در پیچ شبیه DNA به‌هم وصل شده است.[۱۵] از نظر هنر معماری، آجرکاری و کاشی‌کاری، از شاهکارهای قرن ششم هجری در افغانستان به شمار می‌رود؛ نمای بیرونی مناره با آجرهای برجسته تزئین شده و از مصالح آجر، ملات ساروج، چوب و کاشی در بنای آن استفاده شده است.[۱۶] این مصالح با کمک گچ‌کاری و کاشی‌هایی که با خوش‌نویسی و خط نسخ آیاتی از قرآن و اشکال هندسی بر روی آنها نقش بسته، نمایی زیبا پیدا کرده است.[۱۷]
نقوش و کتیبه‌ها
منارۀ جام، علاوه بر ارتفاع خود، از نظر کتیبه‌ها و نقش‌ونگارهای متنوع، نسبت به سایر مناره‌های جهان اسلام متمایز است. ظرافت هنری و خلاقیت تصویری در این بنا، با بینش تجریدگرای اسلامی در هم آمیخته و شاهکاری بی‌نظیر را خلق کرده است.[۱۸] نقوش و کتیبه‌های این مناره از قسمت بالا به پایین، به‌شرح زیر است:
- در استوانۀ اولی بعد از مأذنه، در یک ردیف «کلمۀ شهادتین» با خط کوفی نوشته شده که زمینۀ آن به‌صورت طرح‌های هندسی لوزی و دایره‌ای تزئین شده است.
- 2. بر روی استوانۀ دوم، دو ردیف کتیبه با دو نوار تزئینی به‌صورت حلقوی در اطراف آنها، وجود دارد. در کتیبۀ اول از بالا به پایین در بخش آخر آیۀ سیزده و قسمت اول آیۀ چهارده سورۀ صف، نوشته شده است. کتیبۀ دوم نیز منقش به اسم و القاب سلطان غیاث‌الدین است.
- 3. بر روی استوانۀ سوم، در قسمت بالایی آن، نوشته‌ای با کاشی فیروزه‌ای و زمینۀ ساده، شاخص‌ترین کتیبۀ این مناره است. در این کتیبه نیز تنها نام و عناوین بنیان‌گذار آن به‌صورت کامل‌تری با عبارت: «السلطان المعظم شاهنشاه‌‌الأعظم غیاث‌الدنیا و الدین معزّالإسلام و المسلمین ابوالفتح محمد ابن سام، قسیم امیرالمؤمنین خلدالله ملکه» ثبت شده است. در قسمت بعدی، آیات سورۀ مریم، در هشت قسمت نوشته شده است.[۱۹]
آسیب‌ها و تهدیدها
باران، سیلاب‌ها، باد، کاوش‌های غیر‌قانونی و نبود امنیت،[۲۰] زلزله و جریان هریرود از کنار آن، از عمده‌ترین خطراتی است که منارۀ جام با آن مواجه است. براساس آزمایش‌های صورت گرفته این مناره در حدود 2 تا 35/3 درجه به‌سمت شمال و رود هریرود متمایل شده است.[۲۱] تزئینات مناره نیز در حال فرسایش بوده و بیش از سی درصد آنها فروریخته است. پله‌های داخلی این بنا، درحال فرسایش بوده و قسمت‌هایی از آن نیز تخریب شده است.[۲۲]
ثبت جهانی
این مناره در 27 ژوئن 2002م، در فهرست میراث فرهنگی جهان قرار گرفته و در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است.[۲۳] همچنین، این بنا در بیستم آذرماه 1399ش در لیست آثار فرهنگی جهان اسلام در آیسیسکو به‌عنوان نخستین اثر فرهنگی افغانستان، ثبت شد.[۲۴]
پانویس
- ↑ البعلبکی، فرهنگ عربی- فارسی المورد، 1385ش، ذیل واژه مناره.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، 1381ش، ج7، ذیل واژه مناره.
- ↑ میرزای مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبه‌ها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396ش، ص45؛ کامگار، «منار جام، شاهکاری بی‌نظیر در هنر معماری»، وب‌سایت جام غور.
- ↑ کامگار، «منار جام، شاهکاری بی‌نظیر در هنر معماری»، وب‌سایت جام غور.
- ↑ «منار جام افغانستان یکی از کهنسالترین بروج‌های آجری جهان» وب‌سایت پیام آفتاب.
- ↑ سلحشور، «منار جام ولایت غور افغانستان در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان اسلام ثبت شد»، خبرگزاری آنوتولی.
- ↑ حبیبی، جغرافیای تاریخی افغانستان، 1382ش، ص379.
- ↑ سلحشور، «منار جام ولایت غور افغانستان در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان اسلام ثبت شد»، خبرگزاری آنوتولی؛ «منار جام افغانستان یکی از کهنسالترین بروج‌های آجری جهان» وب‌سایت پیام آفتاب.
- ↑ روشن ضمیر، «آثار غوریان»، 1357ش، ص21؛ کهزاد، «منار جام یا منار مسجد جامع فیروزکوه»، 1336ش، ص54.
- ↑ روشن ضمیر، «آثار غوریان»، 1357ش، ص21؛ کهزاد، «منار جام یا منار مسجد جامع فیروزکوه»، 1336ش، ص54.
- ↑ «معرفی بنای مناره جام افغانستان»، وب‌سایت مرکز معماری اسلامی.
- ↑ میرزایی، «منار جام با ارزش ترین اثر تاریخی در افغانستان»، وب‌سایت کارناوال.
- ↑ میرزایی مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبه‌ها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396ش، ص45.
- ↑ «معرفی بنای مناره جام افغانستان»، وب‌سایت مرکز معماری اسلامی؛ کهزاد، «منار جام یا منار مسجد جامع فیروزکوه»، 1336ش، ص54؛ میرزایی مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبه‌ها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396، ص45.
- ↑ «معرفی بنای مناره جام افغانستان»، وب‌سایت مرکز معماری اسلامی؛ صبا، تئوری مرمت منارجام، 2019م، ص2.
- ↑ صبا، «تئوری مرمت منارجام»، 2019م، ص2 و 6.
- ↑ میرزایی، «منار جام با ارزش‌ترین اثر تاریخی در افغانستان»، وب‌سایت کارناوال.
- ↑ میرزایی مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبه‌ها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396ش، ص45.
- ↑ کامگار، «منار جام، شاهکاری بی‌نظیر در هنر معماری»، وب‌سایت جام غور.
- ↑ پیمان، «نگرانی از احتمال تخریب کهنترین سازه خشتی جهان در غور»، وب‌سایت 8 صبح.
- ↑ «منار جام، دومین مناره آجری جهان در غور»، باشگاه خبرنگاران جوان،؛ صبا، «تئوری مرمت منارجام»، 2019م، ص5.
- ↑ صبا، «تئوری مرمت منارجام»، 2019م، ص6.
- ↑ «منار جام افغانستان یکی از کهنسالترین برج‌های آجری جهان» وب‌سایت پیام آفتاب؛ سلحشور، «منار جام ولایت غور افغانستان در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان اسلام ثبت شد»، خبرگزاری آنوتولی
- ↑ اشرفی، «منارجام ثبت میراث‌های فرهنگی جهان اسلام شد»، وب‌سایت طلوع نیوز.
منابع
- اشرفی، نبیلا، «منار جام، ثبت میراث‌های فرهنگی جهان اسلام شد»، وب‌سایت طلوع نیوز، تاریخ ثبت: 11 دی 1399ش.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، (8 جلدی)، تهران، سخن، 1381ش.
- البعلبکی، روحی، فرهنگ عربی- فارسی المورد، ترجمه محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، 1385ش.
- پیمان، وحید، «نگرانی از احتمال تخریب کهنترین سازه خشتی جهان در غور»، وب‌سایت 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1398ش.
- حبیبی، عبدالحی، جغرافیای تاریخی افغانستان، کابل، میوند، چ3، 1382ش.
- روشن ضمیر، مهدی «آثار غوریان»، نشریه بررسی‌های تاریخی، سال سیزدهم، شمارۀ 4، 1357ش.
- صبا، اسرائیل، «تئوری مرمت منارجام»، کنگره بین‌المللی مهندسی عمران، معماری و بازآفرینی کلان‌شهرها، مونیخ آلمان، 17 و 18 سپتامبر 2019م.
- کامگار، حمید، «منار جام، شاهکاری بی‌نظیر در هنر معماری»، وب‌سایت جام غور، تاریخ درج مطلب: 15 نوامبر 2021م.
- کهزاد، احمدعلی، «منار جام یا منار مسجد جامع فیروزکوه»، مجله آریانا، شمارۀ 182، 1336ش.
- میرزایی‌مهر، علی‌اصغر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبه‌ها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، فصلنامۀ نقد کتاب، سال چهارم، شمارۀ 16، 1396ش.
- میرزایی، زهرا، «منار جام با ارزش‌ترین اثر تاریخی در افغانستان»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 15 شهریور 1398ش.
- «معرفی بنای منار جام افغانستان»، وب‌سایت مرکز معماری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 7 ژوئن 2021م.
- «منار جام افغانستان یکی از کهنسالترین برج‌های آجری جهان» وب‌سایت پیام‌آفتاب، تاریخ درج مطلب: 22 بهمن 1394ش.
- «منار جام ولایت غور افغانستان در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان اسلام ثبت شد»، خبرگزاری آنوتولی، تاریخ درج مطلب: 30 دسامبر 2020م.
- «منار جام، دومین مناره آجری جهان در غور»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 1بهمن 1396ش.
- «مناره‌های غزنین نمادی از فرهنگ و تمدن اسلامی در قلب افغانستان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 22 آبان 1390ش.