دیدار سادات

سادات در روز عید غدیر خم از میهمانان پذیرایی کرده و عیدی می‌دهند

دیدار سادات؛ آیین تکریم عید غدیر خم با ملاقات افراد و خانواده‌های از نسل امام علی.

دیدار سادات و اهتمام به آن در عید غدیر خم، رسمی کهن میان شیعیان است. در هجدهم ماه ذی‌الحجة، شیعیان به‌مناسبت انتصاب الهی علی بن ابی‌طالب به مقام ولایت توسط پیامبر اکرم، برای تبریک و شادباش به دیدار افراد و خانواده‌هایی از نسل امام علی می‌روند. در این روز، درب خانه‌های سادات به روی همگان باز است و آنها از میهمانان پذیرایی کرده و عیدی می‌دهند. مردم، پول اندکی که از سادات هدیه می‌گیرند به‌عنوان تبرک نگهداری کرده و خرج نمی‌کنند. در بسیاری از مناطق ایران و برخی دیگر از مناطق شیعه‌نشین، عید غدیر را روز عید سادات می‌شناسند و می‌کوشند تا شادمانی خود دربارۀ امامت و ولایت امام علی را با دیدار افراد سید که یادگاران نَسبی او هستند، کامل کنند.

مفهوم‌شناسی

واژه عربی «سادات»، جمع «سید» به‌معنای آقا، سرور، مِهتَر قوم و نیز لقب فرزندان پیامبر است. این واژه در فرهنگ شیعیان به افرادی گفته می‌شود که نَسَب آنها به امام علی و حضرت فاطمه می‌رسد و آنها به سبب این انتساب، از احترام و منزلت اجتماعی بسیار بهره‌مند هستند. به‌دلیل گسترش و نفوذ فرهنگ نکوداشت و احترام به سادات در مناطق گوناگون شیعه‌نشین، در طول تاریخ، سادات را با واژگان و اصطلاحات بومی و خرده‌فرهنگی مأنوس‌تری نیز یاد کرده‌اند، از جمله: آقا، میر، شریف، علوی، کیا، میرزا، بیگ و شاه. برای زنان سیده نیز واژگان خاتون، بیگم و بی‌بی به‌کار رفته است که در گسترۀ فرهنگی و تمدنی ایران مفاهیم ارجمندی هستند. لقب «سَیّدَةُ نِساءِ العالَمین» به‌‌معنای سرور زنان جهان، از القاب مشهور حضرت فاطمه است که بنا بر منابع روایی شیعیان و اهل‌سنت، پیامبر خدا دخترش فاطمه را با این لقب ستوده است. شیعیان روز هجدهم ماه ذی‌حجه را به‌مناسبت نصب علی ‌بن ‌ابی‌طالب در مقام امامت و جانشینی حضرت محمد، جشن می‌گیرند و بر اساس یک آیین فرهنگی ـ مذهبی کهن در این روز که عید غدیر خم و «عیدالله الأکبر» نامیده می‌شود به دیدار سادات و به‌ویژه سادات سالمند و عالم دین می‌روند.

پیشینه

عبارت قرآنیِ «قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی» که به «آیۀ مودت» مشهور است از منظر مفسران شیعه درباره فضیلت اهل‌بیت پیامبر اکرم و جایگاه اجتماعیِ ویژه آنان نازل شده و گویای لزوم محبت‌ورزیدن به آنها است. «مَودت» به‌معنای محبت‌کردن و دوست‌داشتن و «قُربی» به‌معنای نزدیکان نَسَبی و خویشاوندان است. عالمان شیعه با استناد به مجموعه‌ای از روایات، معتقدند که حضرت علی و فاطمه و یازده امام از نسل آنها، نزدیکان پیامبر هستند که در این آیه از قرآن بر لزوم دوستی آنها تأکید شده است. سید محمدحسین طباطبائی، دلیل وجوب مودت و دوستی اهل‌بیت را بقا و تداوم رسالت پیامبر دانسته که نفع آن نیز عاید خود بشر می‌شود. عبدالله جوادی آملی نیز بر این باور است که «مودّت قربي» زمینه‌ساز به بار نشستن تلاش‌های پیامبر است و نفع آن به خود مردم بر می‌گردد؛ اهل‌بیت، چراغ‌های هدایت و كشتی‌های نجات امت هستند و فقط کسی از اين نور بهره می‌گیرد و يا بر اين كشتی سوار می‌شود که به آنان علاقه‌مند باشد.

احترام به سادات

در چارچوب آموزه‌های دینی، احترام به سادات از دیرباز میان مسلمانان رایج بوده است؛ حاکمان و فرمانروایان نیز در بسیاری از جوامع مسلمان، این سیرۀ اجتماعی را در احترام ویژه به سادات، رعایت می‌کردند. بر این اساس، احترام به سادات، جلوه‌های گوناگون اجتماعی یافته است، از جمله: افراد سید، هنگام ورود به هرجا بر دیگران مقدم داشته می‌شوند؛ مردم برخی مناطق، دیدوبازدید عید نوروز را با دیدار سادات شروع می‌کنند، در منازعات، آنها را واسطه قرار می‌دهند و گاهی خطاکاران به خانۀ سادات پناه می‌برند تا در امان باشند.

ناصرخسرو (۳۹۴–۴۸۱ ه‍.ق) در سروده‌ای احترام به سادات را در پیوند با واقعۀ غدیر خم، چنین توصیف کرده است:

آگه نه‌ای مگر که پیغمبر که را سپرد

روز غدیر خم زِ منبر، ولایتش؟

آن را که هر شریفی نسبت بدو کنند

زیرا که از رسولِ خدای است نسبتش

خاقانی (520-595ق) چنان به احترام سادات پای‌بند است که در سروده‌ای، سید خطاکار را نیز برتر از دیگران می‌داند:

علوی دوست باش خاقانی

کز عشیرت علی است فاضل‌تر

هرکه بد بینی از نژاد علی

نیک‌تر دان ز خَلق و عادل‌تر

بدشان، نیک‌تر ز مردم دان

نیک‌شان از فرشته کامل‌تر

در کتاب «اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابی‌سعید ابی‌الخیر» که حدود سال 570ق نگارش شده، حکایتی آمده است که ژرفا و گسترۀ نفوذ فرهنگ احترام به سادات را نمایان می‌کند: «در آن وقت که شیخ ما به نیشابور بود، یک روز در خانقاه نشسته بود؛ دخترکی عَلَوی به نزد شیخ درآمد و این دخترک درویش بود و مادر و پدر او سؤال کردندی از مردمان. شیخ ما آن دخترک را پیش خویش بنشاند و گفت: این «پوشیده»، از فرزندان پیغامبر ما است که شما دعوی دوستی او می‌کنید و به وقت صلوات دادن بر وی، آوازهای خویش بلند می‌کنید. اکنون، برهان دعویِ خویش بنمایید که در دوستیِ جدّ او می‌کنید به نیکویی کردن باز این فرزند او با فرزندان و ذریت او».

به‌تدریج از میان انواع احترام به سادات، دیدار آنها در عید غدیر، تعیّن اجتماعی بیشتری یافته است. عده‌ای بر این باورند که ریشۀ این رسم، به اهتمام مشایخ شیعه برای دیدار امام خود در روزهای عید غدیر بازمی‌گردد و امروز به دیدار با سادات رسیده است که یادگاران ائمه به‌شمار می‌روند. ملاهادی سبزواری (۱۲۱۲–۱۲۸۹ق)، عارف و فیلسوف شیعه، در عید غدیر به سادات توجه ویژه‌ای داشت و آنها را بیش از همه احترام و اکرام می‌کرد.

آداب و رسوم

در برخی مناطق، سادات با علامت‌های خاص نظیر شال سبز، در یک‌ مکان مانند مسجد اجتماع می‌کنند

سادات از چند روز مانده به عید غدیر، خانه خود را گردگیری کرده و آماده پذیرایی از میهمانان می‌شوند. آنها از صبح عید غدیر، درب خانه‌های خود را می‌گشایند و مردم به دیدن آن‌ها می‌روند. در برخی مناطق نیز سادات با علامت‌های خاص سیادت، نظیر شال یا کلاه سبز، در یک‌ مکان مانند مسجد محل، اجتماع می‌کنند و مردم، آنها را به‌صورت یک‌جا ملاقات کرده و عید غدیر را تبریک می‌گویند. برخی، بوسیدن دست سید را در این روز دارای ثواب بسیار و موجب خوش‌اقبالی می‌دانند. آیین دیدار سادات هرگاه در منازل علمای دین و یا در مکان‌های عمومی مانند مسجد برگزار شود با مدیحه‌سرایی مداحان و شاعران در مدح امام علی و عید غدیرخم، همراه می‌شود. از رسوم رایج این عید در برخی نقاط، پرداخت خمس یا مبلغی به‌عنوان عیدی به سادات مستمند است؛ اما به‌صورت عمومی، سادات در این روز با چای و شیرینی از میهمانان پذیرایی می‌کنند و به مردم و خصوصاً مهمانان خود عیدی می‌دهند. هدیه سادات در روز عید غدیر خم، معمولاً اسکناس‌های نو است که گاهی مُهر القاب امام علی به‌صورت زرکوب بر آن حک می‌شود و با چند شکلات یا یک کتاب همراه است. مردم بر این باور هستند که پول هدیه سادات در روز عید غدیر را نباید خرج کنند؛ آنها این پول را به‌عنوان تبرک نزد خود نگه می‌دارند تا موجب افزایش برکت در رزق و روزی‌شان شود. در برخی مناطق از این پول با عنوان «مایه کیسه» یاد می‌کنند.

چالش‌های فرهنگی

عید غدیر نزد شیعیان، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین عید مذهبی دانسته می‌شود که از ظرفیت بالایی برای نهادینه‌سازی اصل امامت و ولایت در سبک زندگی مسلمانان برخوردار است و موجبات درک عمیق معارف اسلام و ارتقای فرهنگی جامعه از راه اندیشیدن در سلوک اخلاقی و عملی امام علی را فراهم می‌سازد؛ اما در یک روند تاریخی، آیین دیدار سادات چنان با عید غدیرخم پیوسته شده است که در برخی مناطق، این روز را به نام «عید سادات»، «عید سیدها» و «روز اکرام سادات» می‌شناسند. با غلبه این انگاره، بیم آن می‌رود که مسئله امامت و ولایت و کارکردهای اجتماعی آن، به حاشیه رفته و با کم‌رنگ شدن این محور، ماهیت اصلی عید غدیر دگرگون شود. همچنین انتساب به اهل‌بیت پیامبر اکرم، اگرچه احترام و منزلت اجتماعی فراوانی را برای آنها به ارمغان آورده است، اما مسئولیت اجتماعی سنگین‌تری را نیز متوجه آنان می‌سازد تا خود را بیش از دیگران به آداب دینی متعهد سازند. در غیر این صورت، نسبت افراد با خاندان نبوت، به‌تنهایی موجب نجات و سعادت آنها نمی‌شود، چنان‌که خداوند دربارۀ فرزند نوح پیامبر به‌دلیل آن‌که سبک زندگی خود را در نشست و برخاست با بدان تعریف کرده بود، آشکارا اعلام کرد که: «يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيسَ مِن أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ» و او را از اهلیت انتساب به نوح نبی خارج دانست. مرتضی مطهری بر این باور است که در فرهنگ اسلامی، تعین و تشخص سادات به‌عنوان اولاد پیغمبر، مورد توجه بوده است تا آنها با این انتساب، انگیزۀ بیشتری برای زنده‌ نگه‌داشتن اسلام و عمل به احکام شریعت داشته باشند و در این زمینه، پیشگام دیگران باشند.

منابع

• قرآن.
• ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۴ش.
• ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمد، صورة الارض، بیروت، دار صادر، ۱۹۳۸م.
• ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414ق.
• ادمندز، سیسیل جان، کردها ترک‌ها عرب‌ها، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران، روزبهان، ۱۳۶۷ش.
• افشار، ایرج، واژه‌نامۀ یزدی، به‌تحقیق محمدرضا محمدی، تهران، ثریا، ۱۳۸۲ش.
• امیری، رزاق، تاریخ و فرهنگ مردم فراشبند، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۲ش.
• باریکانی، سمیرا، بررسی مردم‌شناختی جنبه‌های مختلف برگزاری اعیاد مذهبی در کلان‌شهرها، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی (واحد تهران مرکزی)، دانشکده روان‌شناسی و علوم اجتماعی، ۱۳۹۱ش.
• بصیری، حمیدرضا، «با احترام به سادات؛ عید غدیر «عید ولایت» است!»، سایت عطنا، تاریخ درج مطلب، ۲۶ تیر ۱۴۰۱ش.
• بوترابی، خدیجه، «عید غدیر»، دائره المعارف تشیع، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• پایندۀ لنگرودی، محمود، آیین‌ها و باورداشت‌های گیل و دیلم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۵۵ش.
• جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم، إسراء، 1394ش.
• حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفى عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
• خاقانی، افضل‌الدین بدیل بن علی، دیوان اشعار، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 تیر 1403ش.
• خامنه‌ای، «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت عید غدیر»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ انتشار: 30 شهریور 1395ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، در وب‌سایت موسسه لغت‌نامه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی، تاریخ بازدید: 30 خرداد 1403ش.
• «دیدار با سادات در روز عید غدیر /پولی که برکت زندگی می‌شود»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: ۸ شهریور ۱۳۹۷ش.
• شاکری، رمضانعلی، اترک‌نامه: تاریخ جامع قوچان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۵ش.
• شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
• صالح طبری، صمد، بابل: سرزمین طلای سبز، تهران، فکر روز، ۱۳۷۸ش.
• «صله رحم خانواده‌های سادات؛ سنت دیرینه مردم قم در روز عید غدیر»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۸ شهریور ۱۳۹۷ش.
• طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
• طباطبایی‌فر، رضا، روستای قاطول در گذر زمان، تهران، نقش بیان، ۱۳۸۱ش.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1415ق.
• عسکری ابراهیمی جویباری، «بازتاب الفاظ و مضامین مربوط به سیّد و مترادف‌های آن در ادب فارسی»، در کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی، سال 19، شماره 37، تابستان 1397ش.
• «عید سعید غدیر خم در عراق»، وب‌سایت شبکه العالم، تاریخ بازدید: 26 اسفند 1401ش.
• «عید غدیر و دیدار با سادات»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مرداد ۱۴۰۳ش.
• «عید سادات و سیادت در فرهنگ ایرانی»، جوان آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲ آذر ۱۴۰۳ش.
• عیوضی، مجید، این البکائون: آداب و سیره علما و بزرگان در عزای سیدالشهدا، تهران، صیام، آرام دل، ۱۳91ش.
• «غدیر؛ سبک زندگی که باید در جامعه ترویج شود»، خبرگزاری رضوی، تاریخ بازدید: 26 اسفند 1401ش.
• محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابی‌سعید ابی‌الخیر، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگاه، 1371ش.
• محمدی، علی، تکاب افشار، تهران، ایمان، ۱۳۶۹ش.
• مرادی، صحبت‌الله، فرهنگ عامۀ خطۀ تویسرکان، تهران، مولف، ۱۳۷۵ش.
• مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، تهران، صدرا، 1389ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 30 خرداد 1403ش.
• مقدم گل‌محمدی، محمد، تویسرکان: سیری در اوضاع طبیعی، تاریخی، اقتصادی و اجتماعی، تهران، اقبال، ۱۳۷۸ش.
• مونس‌الدوله، خاطرات مونس‌الدوله، به کوشش سیروس سعدودیان، تهران، زرین، ۱۳۸۰ش.
• مؤید محسنی، مهری، فرهنگ عامیانه سیرجان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۱ش.
• ناصرخسرو، دیوان اشعار، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 تیر 1403ش.
• نظری داشلی‌برون، زلیخا و دیگران، مردم‌شناسی روستای ابیانه، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۴ش.