سوری صفر
سوری صفر، از رسومات مردم افغانستان در ماه صفر.
سوری صفر یا چهارشنبه سوری از رسومات رایج در برخی مناطق افغانستان است که در آخرین چهارشنبۀ ماه صفر برگزار میشود. این مراسم شامل نذر کردن، پختن غذاهای خاص مانند آش یا حلوا و توزیع آن میان نیازمندان به نیت سلامتی و برکت است. در این مراسم، زنان با پختن غذای نذری با دعا و رسومات خاص، آن را بین اقوام، همسایه‌ها و مهمانان توزیع می‌کنند.
وجه‌تسمیه سوری صفر
«سوری» برگرفته از کلمۀ «سور» است که در اوستا با تلفظ «سوئیریا» به‌معنای صبحگاهی و روزانه بوده و در پهلوی به‌معنای چاشت صبح و طعام است. به عروسی، ضیافت جشن عروسی، جشن و مهمانی هم «سور» می‌گویند.[۱] «سوری صفر» که در برخی مناطق به آن «چهارشنبه سوری» می‌گویند، یک مراسم آیینی در قالب مهمانی است که در آخر ماه صفر برپا میشود.[۲]
پیشینه سوری صفر
سابقۀ رسم سوری صفر در فرهنگ مردم افغانستان به گذشته‌های بسیار دور می‌رسد؛ حتی برخی باور دارند که این نذر اولین‌بار توسط فاطمه زهرا برای سلامتی امام حسین تهیه و توزیع شده است.[۳] برخی نیز اعتقاد دارند که این نذر اولین مرتبه توسط زنان پیامبر اسلام برای سلامتی او تهیه شده است.[۴]
در قلمرو حکومت صفویه شامل ایران و افغانستان امروزی، انواع رسومات در عزای امام حسین رایج شد که سوری صفر از جمله آنها است. در این دوره تهیه و توزیع انواع غذاها در روزهای آخر صفر و به‌خصوص شب و روز آخرین چهارشنبۀ آن ماه، مرسوم بوده است.[۵] امروزه این نذر در اغلب مناطق افغانستان و به‌خصوص هزارهجات رواج دارد و در کتاب‌های فرهنگ عامیانه از آن نام برده شده و طریقۀ انجام آن را ذکر کرده‌اند.[۶]
کارکرد سوری صفر
از آنجا که اغلب مردم ماه صفر را شوم و نحس می‌دانند، این نذر برای رفع نحوست آن ماه تهیه میشود. نذر‌کنندگان نیت‌های مختلفی در انجام نذر خود دارند که زیاد شدن روزی، سلامتی فرزندان، صاحب فرزند شدن و سلامت جسمی خود و خانواده از جملۀ آنها است.[۷]
نیت در سوری صفر
این نذر دو نوع نیت دارد، یکی آزاد و دیگری مقید. نذر آزاد به این مفهوم است که نذر به بیرون از خانۀ صاحب نذر (همسایگان و اقارب) نیز داده میشود؛ اما مقید به این مفهوم است که نذر مذکور از خانۀ صاحب نذر نباید خارج شود و باید در داخل خانۀ صاحب نذر خورده شود.[۸]
انواع سوری صفر
نذرهایی که توسط مردم در سوری صفر پخته و خورده میشود در مناطق مختلف افغانستان تفاوتهایی دارد. در برخی از مناطق چون بلخاب در شمال افغانستان، در این ایام دَلدَه، آش و گاهی حلوا تهیه و نذر می‌کنند. در برخی مناطق همانند کابل نذر دیگچه و مالیده، رایج است. در مناطق شمالی کابل نذر دیگچه مرسوم است. در هزارهجات نیز نذر دلده و حلوا رواج دارد.[۹]
در بلخاب، سوری صفر نذر زنانه است که به یاد حضرت زهرا و حضرت زینب در روز چهارشنبه آخر ماه صفر پخته میشود. مهمانان اغلب با دلده یا حلوای سرخ پذیرایی می‌شوند. در برخی از مناطق بلخاب آش رویدار نیز میپزند. آش رویدار آشی است که با دوغ یا چکه (ماست چکیده) آماده شده و روی آن قورمه می‌ریزند.[۱۰]
آداب تهیه سوری صفر
در هزارهجات در آخر ماه صفر مردم در قالب هیئت‌های عزاداری ضمن انجام مراسم ویژه، به تهیه و پخت غذای نذری مبادرت می‌کنند. مردم ابتدا به‌صورت دسته‌جمعی به سوی امامزاده (مزار) روستا می‌روند. پس از مراجعت از مزار، به صرف غذای نذری دعوت می‌شوند. زنان صبح زود دلده یا حلوای نذری را که از شب قبل آماده کرده‌اند بین همسایه‌ها و آشنایان تقسیم می‌کنند.[۱۱]
در کابل و مناطق شمالی (کاپیسا، پروان و کوهدامن) در آخر ماه صفر دیگچه نذر می‌کنند. برای تهیۀ دیگچه در کابل هفت کیلو برنج سفید را در آب، می‌جوشانند تا کمی نرم شود. بعد هفت کیلو شیر را با قدری بوره (شکر)، هل و گلاب به آن اضافه می‌کنند. افراد برای حاجت گرفتن با کفگیر دیگچه را هم می‌زنند تا پخته شود. بعد آن را دم داده و می‌گذارند کمی سرد شود.
بعد از آنکه دیگچه پخته شد، یکی از بزرگان فامیل کنار دیگ آمده و بالای آن هفت پلتۀ (فتیله) روغنی را با شمع‌ها روشن می‌کند و یک بار «الحمد» و سه‌بار «قل هوالله» را خوانده و سه‌بار «صلوات» می‌فرستد. بعد سرپوش دیگ را باز می‌کند. برای این‌که دیگچه طعم و عطر بهتری داشته باشد اغلب آن را در دیگ‌های بزرگ مسی میپزند.[۱۲]
برای تهیۀ دیگچه در شمال کابل، هر مادر سه خُورد (سه ربع پاو) برنج لک را برای هر یک از فرزندان خود نذر می‌کند. هر قدر تعداد فرزندان بیشتر باشد سه خورد برنج برای هر نفر اضافه میشود و در چهارشنبه آخر ماه صفر نذر تهیه و در خانه خورده میشود. نزدیکان به خانۀ همدیگر رفته و بعد از دعا و مراسم، دیگچه در غوری‌ها کشیده و صرف میشود.[۱۳]
در کابل برخی برای نذر و توسل به حضرت زهرا و امام حسین در آخرین چهارشنبه ماه صفر «مالیده» تهیه کرده و در روز چهارشنبه آن را همراه با ماست بر سر سفره‌های نذری قرار می‌دهند. مالیده نذر زنانه محسوب میشود و حضور مردان و پسران در آن ممنوع است. زنان، برای گرفتن حاجت، این نذر را با توسل به حضرت زهرا انجام داده و پس از خواندن دعا، با مالیده از مهمانان خود پذیرایی می‌کنند.[۱۴]
باورهای عامیانه دربارۀ سوری صفر
در ارتباط با سوری صفر باورهایی در بین مردم مناطق مختلف افغانستان وجود دارد از جمله:
- مردم برخی از مناطق باور دارند که فاطمه زهرا، دیگچه را زیاد می‌پخته است.[۱۵]
- برخی باور دارند که دیگچه پرهیزانۀ حضرت محمد بوده و اولین‌بار توسط فاطمۀ زهرا برای سلامتی امام حسین در ماه صفر تهیه شده است.[۱۶]
- در برخی از مناطق (شمال کابل)، مردم باور دارند که پیامبر اسلام در ماه صفر مریض و سپس خوب شدند و همسران آن حضرت در آخرین چهارشنبۀ ماه صفر به‌مناسبت شفای پیامبر غذای نذری به شکل دیگچه دادند.[۱۷]
- در روستاهای شمال کابل مردم ماه صفر را نحس دانسته و به مجرد داخل‌شدن آن ماه رسم است دخترها و زنان جوان چوب‌های درازی به دست گرفته و چهار طرف خانه می‌دوند و می‌گویند «صفر در آی، خطر بر آی» و چند مرتبه این کلمات را تکرار می‌کنند.[۱۸]
- ماه صفر را مردم و به‌خصوص زنان نحس می‌دانند و باور دارند که اگر در این ماه نذر و خیرات نکنند گرفتار نحوست آن ماه می‌شوند.[۱۹]
- مردم بلخاب باور دارند که اگر خاکستر دیگ سوری صفر (دیگ بیبی زینب) را روی کشت گندم بپاشانند، آن کشت گرفتار «سیاهقاق» و «زردی» (آفت) نخواهد شد.[۲۰]
- زنان برخی از مناطق باور دارند که اگر زن باردار در صورتی‌که حمل او پسر باشد این نذر را بخورد، باید آن نذر را خود نیز ادا کند و اگر حمل او دختر باشد، باید اسم آن دختر را بعد از تولد «بیبی حور» یا «بیبی نور» بگذارد.[۲۱]
پانویس
- ↑ . دهخدا، لغت‌نامه، 1377ش، ج7، ص3899.
- ↑ . دهخدا، لغت‌نامه، 1377ش، ج9، ص5098.
- ↑ . پوپل، «نذر و اعتقادت زنان کابلستان»، وب‌سایت مشعل.
- ↑ .هاشمی فرهادی، رسم و رواج روستاهای شمالی، 1385ش، ص111 و 112.
- ↑ . پوپل، «نذر و اعتقادت زنان کابلستان»، وب‌سایت مشعل.
- ↑ . بهروز، فرهنگ عامیانۀ‌اندراب، 1389ش، ص58؛ گروهی از نویسندگان، شناسنامه غور، 1398ش، ص291؛ هاشمی فرهادی، رسم و رواج روستاهای شمالی، 1385ش، ص111 و 112؛ پوپل، «نذر و اعتقادت زنان کابلستان»، وب‌سایت مشعل.
- ↑ .هاشمی فرهادی، رسم و رواج روستاهای شمالی، 1385ش، ص111 و 112؛ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و جتماع)، 1401ش، ج2، ص372؛ پوپل، «نذر و اعتقادت زنان کابلستان»، وب‌سایت مشعل.
- ↑ .هاشمی، «نذر دیگچه و نذر بیبی حور و بیبی نور»، وب‌سایت اوج سماع.
- ↑ . شریعتی، نذرهای هزارگی، 1392ش، ص33؛ هاشمی فرهادی، رسم و رواج روستاهای شمالی، 1385ش، ص111 و 112؛ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و جتماع)، 1401ش، ج2، ص372؛ پوپل، «نذر و اعتقادت زنان کابلستان»، وب‌سایت مشعل.
- ↑ . رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و جتماع)، 1401ش، ج2، ص372.
- ↑ . شریعتی، نذرهای هزارگی، 1392ش، ص33.
- ↑ . «غذاهای معروف نذری مردم افغانستان در ماه محرم و صفر»، خبرگزاری اطلس.
- ↑ .هاشمی فرهادی، رسم و رواج روستاهای شمالی، 1385ش، ص111 و 112.
- ↑ . پوپل، «نذر و اعتقادت زنان کابلستان»، وب‌سایت مشعل.
- ↑ . «غذاهای معروف نذری مردم افغانستان در ماه محرم و صفر»، خبرگزاری اطلس.
- ↑ . پوپل، «نذر و اعتقادت زنان کابلستان»، وب‌سایت مشعل.
- ↑ .هاشمی فرهادی، رسم و رواج روستاهای شمالی، 1385ش، ص111 و 112.
- ↑ .هاشمی فرهادی، رسم و رواج روستاهای شمالی، 1385ش، ص111 و 112.
- ↑ . رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و جتماع)، 1401ش، ج2، ص372.
- ↑ . رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و جتماع)، 1401ش، ج2، ص372.
- ↑ . پوپل، «نذر و اعتقادت زنان کابلستان»، وب‌سایت مشعل
منابع
- بهروز، عبدالحفیظ، فرهنگ عامیانۀ‌اندراب، کابل، سعید، 1389ش.
- پوپل، کریم، «نذر و اعتقادات زنان کابلستان»، وب‌سایت مشعل، درج مطلب در تاریخ: 30 نوامبر 2024م.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، 1377ش.
- رهیاب (بلخی)، سید حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و جتماع)، قم، صبح امید دانش، 1401ش.
- «غذاهای معروف نذری مردم افغانستان در ماه محرم و صفر»، خبرگزاری اطلس، بازدید در تاریخ: 1 بهمن ماه 1403ش.
- گروهی از نویسندگان، شناسنامه غور، کابل، پرند و انجمن ادبی غور، 1398ش.
- هاشمی فرهادی، عادله، رسم و رواج روستاهای شمالی، کابل، میوند، 1385ش.
- هاشمی، نرگس، «نذر دیگچه و نذر بیبی حور و بیبی نور»، وب‌سایت اوج سماع، درج مطلب در تاریخ: 1/6/ 1386ش.