خرزهره
خرزهره؛ درختچه‌ی سمی زینتی با گل‌های درشت سرخ، سفید یا صورتی.
خرزهره درختچه‌ای بوته‌ای و سمی از تیره‌ی زیتونیان با نام علمی اولئاندر، شاخه‌های باریک، برگ‌های بلند، گل‌های سرخ، سفید یا صورتی و ارتفاع بین ۱ تا ۳ متر است. برگ‌های آن سه‌تایی، بدبو، ضخیم و بسیار تلخ هستند. ریشه‌ی آن بلند، تیز، شورمزه و سرخ‌رنگ است. میوه‌ی این گیاه درشت و شبیه خرنوب شامی است که پرزهایی مانند پشم و طبیعت خشک و گرم دارد. در فراشبند به این گیاه خرزهله، در بندرعباس گیش، در کیش و کرمان کیش و در بلوچستان جار یا جور می‌گویند. در برخی منابع به خرزهره، خورزهره، زقّوم، حنظل، پهی، پی‌خوره و شبرنگ نیز می‌گویند.
مناطق رویش خرزهره
خرزهره دو نوع بیابانی و کنار آبی دارد. نوع بیابانی آن کوچک، دارای برگ‌های شبیه برگ خرفه و شاخه‌های بلند، بر روی زمین است. خرزهره در هر خاکی به خوبی رشد می‌کند. گونه‌ی وحشی این گیاه در مناطق ساحلی و کنار رودخانه‌های مناطق گرمسیری می‌روید. این گیاه اغلب در مناطق غربی ایران میان کرمانشاه و مرز عراق، نواحی جنوب غربی لرستان حدود میان دالکی و کازرون، مناطق جنوبی شیراز، جهرم، کرمان، خلیج‌فارس، بندرعباس، قم، یزد و سیرجان می‌روید.
خواص خرزهره
برگ گیاه خرزهره خاصیت تخدیرکنندگی داشته و مقوی قلب و مدر است. این گیاه به صورت موضعی در درمان کچلی و بیماری‌های پوستی استفاده می‌شود. گیاه خرزهره اثرات ضد سرطان، ضد التهاب و ضد درد دارد. خرزهره در ترکیب با مواد دیگر برای درد سر، کمر، زانو و رحم استفاده می‌شود. گل خرزهره در درمان روماتیسم نیز مفید است. چوب‌های این گیاه برای دفع آفت گل فالیز کاربرد دارد. اگر برگ خرزهره در خانه سوزانده شود یا برگ و گل آن در آب جوشانده شود، باعث از بین رفتن کک، بید، موریانه و ساس می‌شود.
خرزهره در فرهنگ ایرانیان
برخی معتقدند باد گرمی که در خرداد ماه از روی گیاه خرزهره عبور می‌کند باعث پخته شدن گوشت بدن و مرگ افراد می‌شود؛ اگر شیره خرزهره وارد چشم انسان شود سبب کوری می‌شود.
مسمومیت با خرزهره
خرزهره دارای اسید پروسیک است که باعث مسمومیت و مرگ می‌شود. خرزهره، حتی الاغ (که حیوان جان‌سختی است) را می‌کشد؛ به این دلیل به آن «سمّ‌الحمار» می‌گویند. آبی که با خرزهره در تماس باشد مسموم و کشنده است. انجیر، پنج‌انگشت و تخم آن، عسل، قند، حلوا، شیره انگور و خرما از نمونه‌های پادزهر خرزهره محسوب می‌شوند.
خرزهره در ادبیات فارسی
شاعران پارسی‌گوی از تلخی خرزهره یاد کرده و خشم پادشاه و ناهمواری راه را به این گیاه تشبیه کرده‌اند. سعدی در بیتی اشاره کرده است: رطب ناورد چوب خرزهره بار***چو تخم افکنی بر همان چشم دار سوزنی در بیتی دارد: خر بنگ خورد گویی و دیوانه شد به شعر***خرزهره خورده بودی باری به‌جای بنگ
پانویس
منابع
- ابن‌بطلان، مختار، تقویم الصحه، به‌تحقیق غلام‌حسین یوسفی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۶ش.
- ابومنصور موفق هروی، الابنیه عن حقائق الادویه، به‌تحقیق احمد بهمن‌یار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- امیری، رزاق، تاریخ و فرهنگ مردم فراشبند، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۲ش.
- تبریزی، محمدحسین بن خلف، برهان قاطع، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۵ش.
- حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی، کانپور، [بی‌نا]، ۱۸۷۹م.
- حکیم مؤمن، محمد، تحفه المؤمنین، به‌تحقیق روجا رحیمی و دیگران، تهران، موسسه نشر شهر، ۱۳۸۶ش.
- خوش‌بین، سهراب، گیاهان معجزه‌گر، تهران، کردگاری، ۱۳۸۹ش.
- دوک، جیمز آ.، فرهنگ گیاهان دارویی، به‌ترجمه زهره آموزگار و دیگران، تهران، ملائک، ۱۳۸۹ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
- رخشنده، حسن و دیگران، «بررسی اثر ضد میکروبی عصاره‌های مختلف گیاه خرزهره بر روی میکروارگانیسم‌های بیمارستانی و استاندارد»، مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی سمنان، شماره ۱، ۱۳۸۳ش.
- رنگ‌چی، غلام‌حسین، گل و گیاه در ادبیات منظوم فارسی تا ابتدای دوره مغول، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۹ش.
- زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۷ش.
- سعدی، بوستان، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
- سوزنی سمرقندی، محمد، دیوان، به‌تحقیق ناصرالدین شاه‌حسینی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۸ش.
- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویه، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
- فاضل هروی، ارشاد الزراعه، به‌تحقیق محمد مشیری، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ش.
- ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، به‌ترجمه مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، دانشگاه تبریز، ۱۳۵۵ش.
- مظفریان، ولی‌الله، فلور استان یزد، تهران، یزد، ۱۳۷۹ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
- نفیسی، علی‌اکبر، پزشکی‌نامه، تهران، مطبعه طهران، ۱۳۱۷ق.
- هروی، محمد، بحر الجواهر، تهران، [بی‌نا]، ۱۲۸۸ق.
- Mozaffarian, V., A Dictionary Of Iranian Plant Names, Tehran, 2007.