خرزهره

از ویکی‌زندگی

خرزهره؛ درختچه‌ی سمی زینتی با گل‌های درشت سرخ، سفید یا صورتی.

خرزهره درختچه‌ای بوته‌ای و سمی از تیره‌ی زیتونیان با نام علمی اولئاندر،[۱] شاخه‌های باریک، برگ‌های بلند، گل‌های سرخ، سفید یا صورتی و ارتفاع بین ۱ تا ۳ متر است.[۲] برگ‌های آن سه‌تایی، بدبو، ضخیم و بسیار تلخ هستند.[۳] ریشه‌ی آن بلند، تیز، شورمزه و سرخ‌رنگ است. میوه‌ی این گیاه درشت و شبیه خرنوب شامی است که پرزهایی مانند پشم[۴] و طبیعت خشک و گرم دارد.[۵] در فراشبند به این گیاه خرزهله،[۶] در بندرعباس گیش، در کیش و کرمان کیش و در بلوچستان جار یا جور می‌گویند.[۷] در برخی منابع به خرزهره، خورزهره، زقّوم، حنظل، پهی، پی‌خوره و شبرنگ نیز می‌گویند.[۸]

مناطق رویش خرزهره

خرزهره دو نوع بیابانی و کنار آبی دارد. نوع بیابانی آن کوچک، دارای برگ‌های شبیه برگ خرفه و شاخه‌های بلند، بر روی زمین است.[۹] خرزهره در هر خاکی به خوبی رشد می‌کند.[۱۰] گونه‌ی وحشی این گیاه در مناطق ساحلی و کنار رودخانه‌های مناطق گرمسیری می‌روید.[۱۱]

این گیاه اغلب در مناطق غربی ایران میان کرمانشاه و مرز عراق، نواحی جنوب غربی لرستان حدود میان دالکی و کازرون، مناطق جنوبی شیراز، جهرم، کرمان، خلیج‌فارس، بندرعباس، قم، یزد و سیرجان می‌روید.[۱۲]

خواص خرزهره

برگ گیاه خرزهره خاصیت تخدیرکنندگی داشته و مقوی قلب و مدر است. این گیاه به صورت موضعی در درمان کچلی و بیماری‌های پوستی استفاده می‌شود. گیاه خرزهره اثرات ضد سرطان، ضد التهاب و ضد درد دارد.[۱۳]خرزهره در ترکیب با مواد دیگر برای درد سر، کمر، زانو و رحم استفاده می‌شود. گل خرزهره در درمان روماتیسم نیز مفید است.[۱۴]

چوب‌های این گیاه برای دفع آفت گل فالیز کاربرد دارد.[۱۵] اگر برگ خرزهره در خانه سوزانده شود یا برگ و گل آن در آب جوشانده شود، باعث از بین رفتن کک، بید، موریانه و ساس می‌شود.[۱۶]

خرزهره در فرهنگ ایرانیان

برخی معتقدند باد گرمی که در خرداد ماه از روی گیاه خرزهره عبور می‌کند باعث پخته شدن گوشت بدن و مرگ افراد می‌شود؛ اگر شیره خرزهره وارد چشم انسان شود سبب کوری می‌شود.[۱۷]

مسمومیت با خرزهره

خرزهره دارای اسید پروسیک است که باعث مسمومیت و مرگ می‌شود.[۱۸] خرزهره، حتی الاغ (که حیوان جان‌سختی است) را می‌کشد؛ به این دلیل به آن «سمّ‌الحمار» می‌گویند.[۱۹] آبی که با خرزهره در تماس باشد مسموم و کشنده است. انجیر، پنج‌انگشت و تخم آن، عسل، قند، حلوا، شیره انگور و خرما از نمونه‌های پادزهر خرزهره محسوب می‌شوند.[۲۰]

خرزهره در ادبیات فارسی

شاعران پارسی‌گوی از تلخی خرزهره یاد کرده و خشم پادشاه و ناهمواری راه را به این گیاه تشبیه کرده‌اند.[۲۱] سعدی در بیتی اشاره کرده است:[۲۲]

رطب ناورد چوب خرزهره بار چو تخم افکنی بر همان چشم دار

سوزنی در بیتی دارد:[۲۳]

خر بنگ خورد گویی و دیوانه شد به شعر خرزهره خورده بودی باری به‌جای بنگ

پانویس

  1. Mozaffarian, A Dictionary Of Iranian Plant Names, 2007, P364؛ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۴۷ش، ج۲، ص۳۴۷.
  2. عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه خرزهره؛ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۴۲۱؛ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه خرزهره؛ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۴۷ش، ج۲، ص۳۴۶.
  3. هروی، بحر الجواهر، ذیل دفلی؛ تبریزی، برهان قاطع، ذیل واژه خرزهره؛ حکیم مؤمن، تحفة المؤمنین، ۱۳۸۶ش، ص۱۹۹.
  4. حکیم مؤمن، تحفة المؤمنین، ۱۳۸۶ش، ص۱۹۹.
  5. ابن‌بطلان، تقویم الصحة، ۱۳۶۶ش، ص۱۰۳؛ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص۱۵۵.
  6. امیری، تاریخ و فرهنگ مردم فراشبند، ۱۳۸۲ش، ص۲۸.
  7. دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه خرزهره.
  8. تبریزی، برهان قاطع، ذیل واژه خرزهره.
  9. حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی، ۱۸۷۹م، ص۱۸۱.
  10. دوک، فرهنگ گیاهان دارویی، ۱۳۸۹ش، ص۶۱۶.
  11. نفیسی، پزشکی‌نامه، ۱۳۱۷ق، ص۵۰۷؛ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۴۷ش، ج۲، ص۳۴۶؛ دوک، فرهنگ گیاهان دارویی، ۱۳۸۹ش، ص۶۱۶؛ خوش‌بین، گیاهان معجزه‌گر، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۷۰.
  12. زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۴۷ش، ج۲، ص۳۴۹؛ مظفریان، فلور استان یزد، ۱۳۷۹ش، ص۲۵.
  13. رخشنده، «بررسی اثر ضد میکروبی عصاره‌های مختلف گیاه خرزهره بر روی میکروارگانیسم‌های بیمارستانی و استاندارد»، ۱۳۸۳ش، ص۳۸.
  14. حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی، ۱۸۷۹م، ص۱۸۲.
  15. فاضل هروی، ارشاد الزراعه، ۱۳۵۶ش، ص۱۱۸.
  16. حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی، ۱۸۷۹م، ص۱۸۲.
  17. ماسه، معتقدات و آداب ایرانی، ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۳۸۷.
  18. حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی، ۱۸۷۹م، ص۱۸۲.
  19. ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص۱۵۵.
  20. حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی، ۱۸۷۹م، ص۱۸۲.
  21. رنگ‌چی، گل و گیاه در ادبیات منظوم فارسی تا ابتدای دوره مغول، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۷.
  22. سعدی، بوستان، بخش ۲۰، بیت ۱۳، سایت گنجور.
  23. سوزنی سمرقندی، دیوان، ۱۳۳۸ش، ص۶۰.

منابع

  • ابن‌بطلان، مختار، تقویم الصحه، به‌تحقیق غلام‌حسین یوسفی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۶ش.
  • ابومنصور موفق هروی، الابنیه عن حقائق الادویه، به‌تحقیق احمد بهمن‌یار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
  • امیری، رزاق، تاریخ و فرهنگ مردم فراشبند، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۲ش.
  • تبریزی، محمدحسین بن خلف، برهان قاطع، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۵ش.
  • حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی، کانپور، [بی‌نا]، ۱۸۷۹م.
  • حکیم مؤمن، محمد، تحفه المؤمنین، به‌تحقیق روجا رحیمی و دیگران، تهران، موسسه نشر شهر، ۱۳۸۶ش.
  • خوش‌بین، سهراب، گیاهان معجزه‌گر، تهران، کردگاری، ۱۳۸۹ش.
  • دوک، جیمز آ.، فرهنگ گیاهان دارویی، به‌ترجمه زهره آموزگار و دیگران، تهران، ملائک، ۱۳۸۹ش.
  • دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
  • رخشنده، حسن و دیگران، «بررسی اثر ضد میکروبی عصاره‌های مختلف گیاه خرزهره بر روی میکروارگانیسم‌های بیمارستانی و استاندارد»، مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی سمنان، شماره ۱، ۱۳۸۳ش.
  • رنگ‌چی، غلام‌حسین، گل و گیاه در ادبیات منظوم فارسی تا ابتدای دوره مغول، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۹ش.
  • زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۷ش.
  • سعدی، بوستان، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
  • سوزنی سمرقندی، محمد، دیوان، به‌تحقیق ناصرالدین شاه‌حسینی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۸ش.
  • عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویه، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
  • عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
  • فاضل هروی، ارشاد الزراعه، به‌تحقیق محمد مشیری، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ش.
  • ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، به‌ترجمه مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، دانشگاه تبریز، ۱۳۵۵ش.
  • مظفریان، ولی‌الله، فلور استان یزد، تهران، یزد، ۱۳۷۹ش.
  • معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
  • نفیسی، علی‌اکبر، پزشکی‌نامه، تهران، مطبعه طهران، ۱۳۱۷ق.
  • هروی، محمد، بحر الجواهر، تهران، [بی‌نا]، ۱۲۸۸ق.
  • Mozaffarian, V., A Dictionary Of Iranian Plant Names, Tehran, 2007.