امام علی، امام اول شیعیان.
علی (علیه السلام) فرزند ابوطالب و فاطمه (دختر أسد)، امام اول شیعیان و ملقب به امیرالمؤمنین است. وی در روز جمعه[۱] 13 رجب سال 30 عام الفیل در کعبه متولد شد[۲] و در سن 63 سالگی در 21 رمضان سال 40 هجری در مسجد کوفه به شهادت رسید.[۳] او از فاطمه دختر پیامبر، چهار فرزند به نام‌های حسن، حسین، زینب و ام‌کلثوم دارد.[۴]
علی در آئینه قرآن و روایات
آیات ایثار و بذل جان،[۵] ولایت،[۶] ابلاغ رسالت،[۷] اتمام نعمت،[۸] تطهیر،[۹] مباهله،[۱۰] مودت،سوره شوری، آیه 23. و اطعام ایتام و مساکین[۱۱] در شأن امام علی نازل شده است و هر یک، به اتفاقی مبارک در زندگی او اشاره دارد. پیامبر خدا، علی را داناترین ، فقیه‌ترین و زاهدترین شخصیت در بین مسلمانان صدر اسلام معرفی کرد که همواره همراه حق است و جایگاه و منزلتش نسبت به پیامبر، به‌مثابه منزلت هارون برای موسی است. حضرت محمد (صلی الله علیه و آله)، خود را شهر علم و علی را دروازه آن می‌دانست که برای ورود به آن، چاره‌ای جز از راه علی نیست. پیامبر، همچنین علی را برادر خود در دو جهان نامیده و او را از خود، و خود را از او دانسته و در غدیر خم، علی را مولای هر آن کسی دانست که خود، مولای اوست. علی، عزیزترین و محبوب‌ترین کس نزد پیامبر بود.
علی و پیامبر
علی از دوران کودکی، یعنی از دو سالگی یا شش سالگی تا ده سالگی (و یا از هشت سالگی تا پانزده سالگی ) در خانه محمد و در دامان او پرورش یافت. وی هنگام بارش اولین چکامه‌های وحی در غار حرا بر قلب پیامبر در قالب نخستین آیات سوره علق ، همراه پیامبر بود. او پرسش‌گری متعلم و دنباله‌رُوی در خدمت پیامبر، بدون لحظه‌ای تردید و تمرد بود و نخستین کسی بود که یک روز پس از آغاز رسالت محمد، پس از خدیجه، به پیامبر ایمان آورد و به گفته خود، اولین کسی بود که بعد از پیامبر و به همراه او به نماز ایستاد. در ماجرای دعوت پیامبر از خویشانش ، تنها علی بود که اعلام آمادگی نمود و به دعوت پیامبر لبیک گفت. و در شب هجرت پیامبر، به جای او خوابید تا گزندی به پیامبر نرسد. علی، پیامبر را اسوه و الگو می‌دانست و خود را ملزم به اطاعت از او می‌دید. و کسی در ارتباط با پیامبر، در دلدادگی و اطاعت، قابل قیاس با علی نبود. او چونان سربازی جان بر کف، در تمامی غزوات (جز جنگ تبوک که در مدینه به جای پیامبر ماند ) مشارکت فعال و أثرگذاری داشته و در غالب غزوات، از جمله فتح مکه پرچمدار سپاه اسلام بود. غالبِ فحول قبایل عرب به دست او کشته شدند. ولید بن عتبه و بیش از نیمی از کشتگان قریش در بدر ، 9 تن از پرچمداران قریش در اُحُد و عمرو بن عبدَوُدّ در جنگ احزاب/خندق ، توسط علی کشته شدند. پیامبر، ضربت او را بر عمرو بن عبدَوُدّ، بالاتر از عبادت تمام انس و جن تا قیامت دانست. علی در جنگها، جانانه از جان پیامبر محافظت می‌نمود. به همین دلیل ندای «لافتی الّا علی ، لاسیف الّا ذوالفقار» در شأن او فرود آمد. پیامبر در جنگ خیبر، علی را به‌عنوان کسی که خدا و رسول، او را و او، خدا و رسول را دوست دارد، معرفی کرد. در صلح حدیبیه، کاتب مفاد صلح‌نامه بود. پس از فتح مکه، بر بلندای خانه خدا، بت‌ها را شکست. همچنین، به‌عنوان پیک و نماینده مخصوص پیامبر، از جانب خدا مأموریت ابلاغ آیات نخستین سوره توبه را به مشرکان مکه بر عهده داشت. علی در جریان مباهله، به‌عنوان جان پیامبر معرفی شد.
علی و جانشینی پیامبر
از منظر شیعیان، حضرت محمد در مدت پیامبری، با سخنان خود در یوم الإنذار/یوم العشیره، غزوات اُحد، احزاب، خیبر، حنین و تبوک، صلح حدیبیه و غدیر خم درباره وراثت، وصایت و خلافت علی و نیز اعلام برادری با علی در مکه و مدینه، همواره به دنبال آماده‌سازی شرایط جانشینی علی پس از خود بوده است.
علی پس از پیامبر
الف) در زمان خلفا
علی، پس از سقیفه و خلافت ابوبکر، مدتی را برای اثبات حقانیت خود برای تصدی خلافت، با اصحاب محاجّه کرد و به نوعی برخورد قهرآمیز داشت. اما به دلیل تبلیغات وسیع و گسترده حکومت علیه او، ، گوشه عزلت و سکوت و نیز راه مصالحه با خلفا بر اساس ضرورت و برای حفظ وحدت امت اسلامی را برگزید. با این اوصاف، مناسبات خانوادگی و اجتماعی خود را با خلفا و اصحاب حفظ نمود و البته از وظایف خطیر فکری و دینی، غفلت نکرده و مرجعیت علمی و دینی خود را در قالب تفسیر قرآن، بیان احکام شرعی مستحدثه، پاسخ به شبهات علمای ادیان مختلف و نیز، سؤالات مردم و تربیت شاگردان، به نحو مطلوب عهده‌دار بود. همچنین، دستگیری از نیازمندان و مستمندان، تعیین مبدأ تاریخ مسلمانان بر مبنای هجرت پیامبر و گره‌گشایی از معضلات دستگاه خلافت در عرصه‌های سیاسی و قضایی و دینی، از دیگر مسئولیت‌های اجتماعی علی بود.
ب) علی و بیعت مردم
به دنبال قتل عثمان، جناح امام و مخالفان قریش تقویت شد. این جناح از حمایت قبایل عراقی و مهاجران مصری و همراهی همدلانه انصار و مردم مدینه و نیز گروهی از قریش، نظیر طلحه و زبیر برخوردار بود. در چنین شرایطی، مردم برای بیعت، به خانه علی هجوم آوردند. امام در ابتدا به‌دلیل فساد فراگیر جامعه و پراکندگی امور و نااستواری قلوب مردم و خلجان و عدم ثبات عقول‌شان ، از بیعت استنکاف می‌ورزید و می‌گفت اگر من وزیر شما باشم، بهتر است تا امیرتان باشم. اما به دلیل اصرار جمهور و فحول، علی با اکراه تن به پذیرش چنین مسئولیتی، به شرط همراهی مردم با حکومت و به امید بازگشت جامعه و مردم به سنت و سیرۀ نبوی و برقراری عدالت و رعایت انصاف و رفع ظلم و اجحاف و تبعیض علیه مردم، داد. وی، خود در نهج‌البلاغه به تفصیل به شرایط موجود و دلایل عدم پذیرش ابتدایی امر خلافت اشاره کرده است.
حکومت علی
الف) مشکلات
فقدان عدالت اقتصادی، گسترش تبعیض نژادی، انحرافات دینی و فساد اجتماعی که با ظهور معاویه و تفکر اموی در پهنه قلمرو اسلامی و نیز جریان و تفکر عثمانی در بصره و خوارج در کوفه، نمود بیشتری یافته بود ، از اساسی‌ترین معضلات گریبان‌گیر حکومت علی بود. وی سیاست اصلی و اصولی خود را اصلاح اوضاع حاکم بر جامعه با تبیین دین قرار داده بود. و طی دوران حکومت کوتاه‌مدت خود، با تذکرات لسانی و ترغیب و تهییج آنان به بازگشت به کتاب خدا و سنت رسول‌الله و گوشزدِ مکررِ سنت پیامبر به مردم، همچنین با انذار و سرزنش مردم از درغلتیدن در مطامع دنیوی و دنیاطلبی، با ارائه الگوی اخلاقی در قالب خطابه و نامه‌نگاری و اقدامات اجتماعی و نیز جنگ با پیمان‌شکنان (اهل جمل) و ستم‌پیشه‌گان (اهل شام) و خوارج، مبادرت به اصلاح و ریشه‌کنی آنها نمود.
ب) ویژگی‌ها
زندگی زاهدانه برای همسویی با قشر مستضعف جامعه، رفق و مدارا و مهربانی با فقرا، نظارت مستمر و مراقبت نسبت به رفتار و کردار کارگزاران حکومتی و برخورد با کژتابی‌ها، دادگری و عدالت‌خواهی، برقراری مساوات و عدم تبعیض بین افراد و ارائه الگویی از حکومت، در حد مدینه فاضله، تابلویی زیبا از حکومت علی به تصویر کشیده است. از منظر اندیشمندان، سیره عملی علی یکی از بهترین روش‌های زندگی است که به دلیل جذابیت و گیرایی‌اش، دوست و دشمن را از طرفی، در وصف او به تمجید واداشته و از سوی دیگر، به افراط و تفریط کشانده است.
ویژگی‌های فردی علی
زهد، نجابت، شجاعت، جوانمردی و نیرومندی، سخاوت و بخشندگی، خوش خلقی، از ویژگی‌های بارز علی به‌شمار می‌رود. فصیح‌ترین و عابدترین مردم بودن نیز، از دیگر ویژگی‌های اوست.
میراث ماندگار علی
نهج‌البلاغه، به عنوان مجموعه‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان علی، همواره مورد توجه بسیاری از علمای شیعه و سنی بوده و آنها بر آن شرح و تفسیر نگاشته‌اند. خطبه شقشقیه که به روند تکوین و شکل‌گیری خلافت پس از پیامبر اشاره دارد، خطبه قاصعه که به آفرینش و برشماری چگونگی آن و ارتباط بندگان با خالق خود و نیز به نعمت‌های الهی اشاره دارد و خطبه همّام که صفات پرهیزگاران را برشمرده از از مهم‌ترین خطبه‌های نهج‌البلاغه است. همچنین در بخش نامه‌ها، نامه به امام حسن که دارای مضامین بلند تربیتی است و نامه به مالک اشتر نخع ی(معروف به عهدنامه مالک) که دارای مفاهیم راهگشای حکومتی در طرز مواجهه عمال حکومت با مردمان و تعامل با سایرین است، قابل اشاره است.
تربیت یافتگان مکتب علی
أصبغ بن نباته، اویس قرنی، حُجر بن عَدی، رُشَید هجری، زید بن صوحان، ابوالأسود دوئلی بصری، عبدالله بن جعفر طیار، عبدالله بن عباس، عثمان بن حُنَیف، عَدیّ بن حاتم، کمیل بن زیاد نخعی، مالک بن حارث اشتر نخعی، محمد بن أبی‌بکر، میثم بن یحیی تمار و هاشم بن عُتبه مرقال از برگزیدگان مکتب علوی محسوب می‌شوند.
پانویس
- ↑ مفید، الإرشاد، 1364ش، ص8؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص273.
- ↑ مفید، الإرشاد، 1364ش، ص8؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، 1390ق، ص153؛ عبدالحمید، سیره اهل بیت، ص240؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص47.
- ↑ مفید، الإرشاد، 1364ش، ص13و14؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص320؛ عبدالحمید، سیره اهل بیت، ص240 و 289؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص47؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص493-495.
- ↑ مفید، الإرشاد، 1364ش، ص342 ؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص351.
- ↑ سوره بقره، آیه 207.
- ↑ سوره مائده، آیه 55.
- ↑ سوره مائده، آیه 67.
- ↑ سوره مائده، آیه 3.
- ↑ سوره احزاب، آیه 33.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه 61.
- ↑ سوره دهر/انسان، آیه 5-9.
منابع
- قرآن
- ابن أبی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دار إحیاء الکتب العربیه، چاپ اول، 1378ق.
- ابن‌أثیر، ضیاءالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1399ق.
- ابن عبدالبرّ، الإستیعاب فی معرفه الأصحاب، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1328ق.
- آل کاظمی، علی، امام علی در قرآن، تهران، دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1385ش.
- آلوسی، محمود، روح المعانی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام، تاریخ خلفا، قم، دلیل ما، چاپ سوم، 1383ش.
- جعفریان، رسول، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ یازدهم، 1387ش.
- سیدرضی، نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1368ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1390ق.
- عبدالرحمان، عبدالله، سیره اهل بیت، زاهدان، مکتبه الإسلامیه، چاپ اول، بی‌تا.
- قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، چاپ ششم، 1371ش.
- معروف حسنی، هاشم، زندگی دوازده امام، ترجمه: محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، چاپ ششم، 1389ش.
- مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ترجمه محمدباقر ساعدی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1364ش.
- نسائی، احمد، خصائص أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب، تحقیق: محمدحسن مدرس فتحی، تهران، آفاق، چاپ اول، 1380ش.