حسینقلی خان بختیاری

حسینقلی‌ خان بختیاری؛ مقتدر‌ترین ایلخان در تاریخ ایل بختیاری.

حسینقلی‌ خان بختیاری نقش مهمی در اتحاد و یکپارچگی ایل بختیاری داشته است. وی با نزدیک شدن به دربار قاجار بر دامنۀ قدرت و نفوذ خود افزود، اما از این قدرت برای عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی بهره گرفت. اقدامات سیاسی و اجتماعی متعدد وی موجب شد که ناصرالدین شاه دستور قتل وی را صادر کند.

معرفی

حسینقلی‌خان بختیاری از خوانین معروف طایفه دورَکیِ هفت‌لنگ بختیاری بود. وی در سال 1237ق در چهار محال و بختیاری متولد شد. حسینقلی‌خان، فرزند جعفرقلی‌خان بختیاری یکی از خوانین معروف بختیاری و بی‌بی شاه‌پسند بوده که پس از مرگ پدر در سال ۱۲۵۲ق به همرا برادرانش تحت سرپرستی عموی خود قرار گرفتند. وی در سن 24 سالگی با دوراندیشی، مأمور ادارۀ مناطق دیناران، دورکی و بابادی شد. او همچنین خود را به معتمد‌الدوله ارمنی، حاکم وقت اصفهان، نزدیک کرد و از این راه، حاکمیت منطقۀ بختیاری به عموی او، مهدی‌قلی‌خان، رسید. حسینقلی‌خان پس از دو سال، ادارۀ طایفۀ چهارلنگ بختیاری را بر عهده گرفت و با حمایت برادران و تدبیر و شجاعت خود، همۀ حریفان و مخالفان را ناکام گذاشت و ابتدا به‌عنوان ناظم بختیاری و سپس به‌عنوان ایلخانی بختیاری تا سال 1299‌ق، نقش‌آفرینی کرد. حسینقلی‌خان علاوه بر ادارۀ ایل بختیاری در منطقۀ خوزستان و جنوب ایران، مسئول اخذ مالیات و سرکوب برخی آشوب‌ها در ایلات لرستان و قشقایی و کهکیلویه بود.

ازدواج

حسینقلی‌خان بنا بر رسم آن روزگار، در طول حیات خود 10 همسر اختیار کرد که از آنها صاحب دوازده دختر و شش پسر شد. فرزندان پسر او عبارت‌اند از:

1. اسفندیار خان (سردار اسعد اول)؛
2. علیقلی‌خان سردار اسعد (از سران نهضت مشروطه)؛
3. نجف‌قلی‌خان صمصام‌السلطنه (رئیس‌الوزرای ایران در دو دوره در عهد قاجار)؛
4. حاج خسرو خان (سردار ظفر)؛
5. یوسف‌خان امیر مجاهد؛
6. امیرقلی.

بی‌بی مریم بختیاری نیز دختر شجاع و دلیر حسینقلی‌خان بود که نقش سازنده‌ای در تاریخ ایران داشته است.

اتحاد طوایف بختیاری

حسینقلی‌خان در یکپارچگی ایل بختیاری نقش بسزایی داشت. اقدامات و فعالیت‌های سیاسی -اجتماعی و نزدیکی وی به دربار حکومتی سبب امتیازهایی برای ایل بختیاری شد. در آن دوران قتل، آشوب و غارت در میان طوایف ایل بختیاری امری مرسوم بود و این امر سبب چند دستگی و ایجاد دشمنی میان طوایف و تیره‌های مختلف ایل بختیاری شد. با انتصاب حسینقلی‌خان به‌عنوان ایلخان بختیاری وی به مبارزه با ظلم و غارت و بی‌ثباتی در ایل بختیاری پرداخت و با این کار امنیت، آرامش، صلح و اتحاد را میان طوایف بختیاری برقرار کرد. وی با تایید امیر‌کبیر، ایل هفت‌لنگ و چهار‌لنگ را زیر یک پرچم متحد کرد و کنفدراسیون بختیاری را بنیان‌ نهاد. اتحاد طوایف بختیاری، سال‌ها بعد در جنبش مشروطیت نقش مؤثری داشت.

کنش‌های سیاسی

حسینقلی‌خان با تکیه بر جایگاه اجتماعی خود، اقدامات سیاسی متعددی انجام داد و به‌منظور عدالت‌خواهی و مقابله با استکبار خود را به دربار قاجار نزدیک کرد تا بتواند به دادخواهی مردم بپردازد. وی نقش تعیین کننده‌ای در اتحاد و همدلی طوایف بختیاری، تشکیل جنبش‌ها و حرکت‌های سیاسی و مقابله با ظلم حاکمان داشت. از جمله اقدامات حسینقلی‌خان عبارت‌اند از:

1. همکاری با معتمدالدوله، حاکم اصفهان؛
2. سرکوب سران یاغی بختیاری مانند موسی‌خان، رئیس طوایف بابادی به اتهام دزدی و قتل و غارت؛
3. تصدی جایگاه نایب‌الحکومه منطقۀ بختیاری؛
4. غلبه بر خوانین ایل بختیاری و برگزیده شدن به مدت ۴۰ سال به‌عنوان ایلخانی تمام منطقۀ بختیاری؛
5. سرکوبی شورشیان و مخالفان دولت مرکزی؛
6. ایجاد امنیت و ثبات در منطقه بختیاری؛
7. سرکوب طایفۀ بنی‌ابدالخان در خوزستان که بعضی از شیعیان شوشتر را سر بریده بودند؛ این اقدام حسینقلی‌خان، در پی فتوای شیخ جعفر مجتهد، عالم شوشتر بود.
8. دفع حملۀ انگلیسی‌ها برای اشغال خرمشهر در زمانی که هرات توسط شاه قاجار محاصره شده بود و انگلیسی‌ها با فشار نظامی، خواستار پذیرش جدایی هرات توسط دولت ایران بودند.

قتل حسینقلی‌خان

عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی حسینقلی‌خان موجب شد که ناصر‌الدین شاه، از میزان نفوذ و تأثیر حسینقلی‌خان در ایل بختیاری و دربار احساس خطر کرده و اقدامات و قدرت وی را تهدیدی برای حکومت قاجار قلمداد کند و سرانجام تصمیم به نابودی او گرفت. مسعود میرزا ظل‌السلطان، فرزند ناصرالدین شاه که حاکم وقت اصفهان بود، مأمور قتل حسینقلی‌خان شد. حسینقلی‌خان به دعوت ظل‌السلطان به اصفهان رفت و پس از تماشای مشق سربازان در میدان شاه، به‌همراه ظل‌السلطان به عمارت دولتی دعوت شد و به شیوۀ رایج در دربار قاجار با قهوۀ قجری مسموم در ۲۷ رجب ۱۲۹۹ق به قتل رسید. جسد حسینقلی‌خان در تکیه میر در قبرستان تخت‌فولاد اصفهان به خاک سپرده شد. در روز خاکسپاری وی زن‌های بختیاری لباس‌ها را پاره‌پاره کرده و به‌رسم بختیاری در مراسم سوگواری دلیر‌مردان، گیسوان خود را می‌بریدند.

تأثیرات قتل حسینقلی‌خان بختیاری بر تاریخ ایران

قتل حسینقلی‌خان سبب دشمنی بازماندگان ایلخانی با سلسلۀ قاجاریه شد. برخی فتح تهران توسط بختیاری‌ها و حمایت آنها از مشروطه‌خواهی را نوعی انتقام‌گیری ایل بختیاری از سلسلۀ قاجار به‌حساب آورده‌اند. همچنین قتل حسینقلی‌خان بختیاری سبب آشفتگی و کاهش امنیت و آرامش در ایل بختیاری ساکن در منطقۀ زاگرس به‌خصوص خوزستان شد و میزان ناامنی، آشوب و جنگ قدرت میان طوایف بختیاری را افزایش داد. برخی فرزندان وی مانند علیقلی‌خان سردار اسعد و بی‌بی مریم نیز نقش بسزایی در تاریخ ایران و ایل بختیاری ایفا کرده و از پایه‌گزاران جنبش مشروطیت بودند.

ذوق ادبی حسینقلی‌خان

حسینقلی‌خان علاوه بر روحیۀ مبارزه‌طلبی و سیاسی، در عرصۀ شعر و ادب نیز مهارت داشته و اشعار و ترانه‌های متعددی را به فارسی و لُری با تخلص «سیّاره» سروده است؛ ابیات زیر، از جمله اشعار وی است: دونی ز چه سر نزیده اُفتُو *** یارُم نَوِریستاده از خو ابروی کج تو در همه خلق *** دادُم مو نشان که هو مه نو مُو با دل زار سی تو آیُم *** تو بانگ زنی که‌ای کره نو یارُم تو بساز کلک و کشتی *** تَسُمِت که بِگِریُمِت اُو

منابع

• حبیبی، میراندا، «حسین‌قلی‌خان ایلخانی بختیاری»، پژوهشکده تاریخ معاصر، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1394ش.
• «حسینقلی‌خان بن جعفرقلی‌‌خان ایلخانی بختیاری»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 4 بهمن 1402ش.
• ستاری، مصطفی، «حسینقلی‌خان ایلخانی، بزرگان لر»، وب‌سایت mostafasatary، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1394ش.
• «شتاب‌زده درباره حسینقلی‌خان ایلخانی بختیاری»، وب‌سایت صدای هم‌میهن، تاریخ درج مطلب: 26 مهر 1398ش.
• غفارپور، بختیار، «قتل حسینقلی‌خان، ایلخانی بختیاری و نقش معتمدالدوله حاکم فارس در آن»، فصلنامۀ گنجینۀ اسناد، شمارۀ 51 و 52، 1382ش.
• معتضد، خسرو، «حسینقلی‌خان بختیاری مالی بود یا نبود!؟»، وب‌سایت پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران، تاریخ بازدید: 4 بهمن 1402ش.
• مهرآبادی، فرهاد، «حسینقلی‌خان؛ نخستین کسی که بختیاری را متحد کرد»، وب‌سایت قجرتایم، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1401ش.