حسینقلی خان بختیاری

از ویکی‌زندگی

حسینقلی‌ خان بختیاری؛ مقتدر‌ترین ایلخان در تاریخ ایل بختیاری.

حسینقلی‌ خان بختیاری نقش مهمی در اتحاد و یکپارچگی ایل بختیاری داشته است. وی با نزدیک شدن به دربار قاجار بر دامنۀ قدرت و نفوذ خود افزود، اما از این قدرت برای عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی بهره گرفت. اقدامات سیاسی و اجتماعی متعدد وی موجب شد که ناصرالدین شاه دستور قتل وی را صادر کند.

معرفی

حسینقلی‌خان بختیاری از خوانین معروف طایفه دورَکیِ هفت‌لنگ بختیاری بود.[۱] وی در سال 1237ق [۲] در چهار محال و بختیاری متولد شد.[۳] حسینقلی‌خان، فرزند جعفرقلی‌خان بختیاری یکی از خوانین معروف بختیاری و بی‌بی شاه‌پسند بوده[۴] که پس از مرگ پدر در سال ۱۲۵۲ق به همرا برادرانش تحت سرپرستی عموی خود قرار گرفتند.[۵] وی در سن 24 سالگی با دوراندیشی، مأمور ادارۀ مناطق دیناران، دورکی و بابادی شد. [۶] او همچنین خود را به معتمد‌الدوله ارمنی، حاکم وقت اصفهان، نزدیک کرد [۷]و از این راه، حاکمیت منطقۀ بختیاری به عموی او، مهدی‌قلی‌خان، رسید.[۸] حسینقلی‌خان پس از دو سال، ادارۀ طایفۀ چهارلنگ بختیاری را بر عهده گرفت [۹] و با حمایت برادران و تدبیر و شجاعت خود، همۀ حریفان و مخالفان را ناکام گذاشت و ابتدا به‌عنوان ناظم بختیاری و سپس به‌عنوان ایلخانی بختیاری تا سال 1299‌ق، نقش‌آفرینی کرد. حسینقلی‌خان علاوه بر ادارۀ ایل بختیاری در منطقۀ خوزستان و جنوب ایران، مسئول اخذ مالیات و سرکوب برخی آشوب‌ها در ایلات لرستان و قشقایی و کهکیلویه بود.[۱۰]

ازدواج

حسینقلی‌خان بنا بر رسم آن روزگار، در طول حیات خود 10 همسر اختیار کرد که از آنها صاحب دوازده دختر و شش پسر شد. فرزندان پسر او عبارت‌اند از:

  1. اسفندیار خان (سردار اسعد اول)؛[۱۱]
  2. علیقلی‌خان سردار اسعد (از سران نهضت مشروطه)؛
  3. نجف‌قلی‌خان صمصام‌السلطنه (رئیس‌الوزرای ایران در دو دوره در عهد قاجار)؛[۱۲]
  4. حاج خسرو خان (سردار ظفر)؛
  5. یوسف‌خان امیر مجاهد؛
  6. امیرقلی.[۱۳]

بی‌بی مریم بختیاری نیز دختر شجاع و دلیر حسینقلی‌خان بود که نقش سازنده‌ای در تاریخ ایران داشته است.[۱۴]

اتحاد طوایف بختیاری

حسینقلی‌خان در یکپارچگی ایل بختیاری نقش بسزایی داشت. اقدامات و فعالیت‌های سیاسی -اجتماعی و نزدیکی وی به دربار حکومتی سبب امتیازهایی برای ایل بختیاری شد. در آن دوران قتل، آشوب و غارت در میان طوایف ایل بختیاری امری مرسوم بود و این امر سبب چند دستگی و ایجاد دشمنی میان طوایف و تیره‌های مختلف ایل بختیاری شد. با انتصاب حسینقلی‌خان به‌عنوان ایلخان بختیاری وی به مبارزه با ظلم و غارت و بی‌ثباتی در ایل بختیاری پرداخت و با این کار امنیت، آرامش، صلح و اتحاد را میان طوایف بختیاری برقرار کرد. وی با تایید امیر‌کبیر، ایل هفت‌لنگ و چهار‌لنگ را زیر یک پرچم متحد کرد و کنفدراسیون بختیاری را بنیان‌ نهاد. اتحاد طوایف بختیاری، سال‌ها بعد در جنبش مشروطیت نقش مؤثری داشت.[۱۵]

کنش‌های سیاسی

حسینقلی‌خان با تکیه بر جایگاه اجتماعی خود، اقدامات سیاسی متعددی انجام داد[۱۶] و به‌منظور عدالت‌خواهی و مقابله با استکبار خود را به دربار قاجار نزدیک کرد تا بتواند به دادخواهی مردم بپردازد.[۱۷] وی نقش تعیین کننده‌ای در اتحاد و همدلی طوایف بختیاری، تشکیل جنبش‌ها و حرکت‌های سیاسی و مقابله با ظلم حاکمان داشت.[۱۸] از جمله اقدامات حسینقلی‌خان عبارت‌اند از:

  1. همکاری با معتمدالدوله، حاکم اصفهان؛
  2. سرکوب سران یاغی بختیاری مانند موسی‌خان، رئیس طوایف بابادی به اتهام دزدی و قتل و غارت؛[۱۹]
  3. تصدی جایگاه نایب‌الحکومه منطقۀ بختیاری؛[۲۰]
  4. غلبه بر خوانین ایل بختیاری و برگزیده شدن به مدت ۴۰ سال به‌عنوان ایلخانی تمام منطقۀ بختیاری؛ [۲۱]
  5. سرکوبی شورشیان و مخالفان دولت مرکزی؛
  6. ایجاد امنیت و ثبات در منطقه بختیاری؛[۲۲]
  7. سرکوب طایفۀ بنی‌ابدالخان در خوزستان که بعضی از شیعیان شوشتر را سر بریده بودند؛ این اقدام حسینقلی‌خان، در پی فتوای شیخ جعفر مجتهد، عالم شوشتر بود.[۲۳]
  8. دفع حملۀ انگلیسی‌ها برای اشغال خرمشهر در زمانی که هرات توسط شاه قاجار محاصره شده بود و انگلیسی‌ها با فشار نظامی، خواستار پذیرش جدایی هرات توسط دولت ایران بودند.[۲۴]

قتل حسینقلی‌خان

عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی حسینقلی‌خان موجب شد که ناصر‌الدین شاه، از میزان نفوذ و تأثیر حسینقلی‌خان در ایل بختیاری و دربار احساس خطر کرده و اقدامات و قدرت وی را تهدیدی برای حکومت قاجار قلمداد کند و سرانجام تصمیم به نابودی او گرفت.[۲۵] مسعود میرزا ظل‌السلطان، فرزند ناصرالدین شاه که حاکم وقت اصفهان بود، مأمور قتل حسینقلی‌خان شد. حسینقلی‌خان به دعوت ظل‌السلطان به اصفهان رفت و پس از تماشای مشق سربازان در میدان شاه، به‌همراه ظل‌السلطان به عمارت دولتی دعوت شد و به شیوۀ رایج در دربار قاجار با قهوۀ قجری مسموم[۲۶] در ۲۷ رجب ۱۲۹۹ق به قتل رسید. جسد حسینقلی‌خان در تکیه میر در قبرستان تخت‌فولاد اصفهان به خاک سپرده شد. [۲۷] در روز خاکسپاری وی زن‌های بختیاری لباس‌ها را پاره‌پاره کرده و به‌رسم بختیاری در مراسم سوگواری دلیر‌مردان، گیسوان خود را می‌بریدند.[۲۸]

تأثیرات قتل حسینقلی‌خان بختیاری بر تاریخ ایران

قتل حسینقلی‌خان سبب دشمنی بازماندگان ایلخانی با سلسلۀ قاجاریه شد. برخی فتح تهران توسط بختیاری‌ها و حمایت آنها از مشروطه‌خواهی را نوعی انتقام‌گیری ایل بختیاری از سلسلۀ قاجار به‌حساب آورده‌اند. همچنین قتل حسینقلی‌خان بختیاری سبب آشفتگی و کاهش امنیت و آرامش در ایل بختیاری ساکن در منطقۀ زاگرس به‌خصوص خوزستان شد و میزان ناامنی، آشوب و جنگ قدرت میان طوایف بختیاری را افزایش داد.[۲۹] برخی فرزندان وی مانند علیقلی‌خان سردار اسعد و بی‌بی مریم نیز نقش بسزایی در تاریخ ایران و ایل بختیاری ایفا کرده و از پایه‌گزاران جنبش مشروطیت بودند.[۳۰]

ذوق ادبی حسینقلی‌خان

حسینقلی‌خان علاوه بر روحیۀ مبارزه‌طلبی و سیاسی، در عرصۀ شعر و ادب نیز مهارت داشته و اشعار و ترانه‌های متعددی را به فارسی و لُری با تخلص «سیّاره» سروده است؛ ابیات زیر، از جمله اشعار وی است: دونی ز چه سر نزیده اُفتُو *** یارُم نَوِریستاده از خو ابروی کج تو در همه خلق *** دادُم مو نشان که هو مه نو مُو با دل زار سی تو آیُم *** تو بانگ زنی که‌ای کره نو یارُم تو بساز کلک و کشتی *** تَسُمِت که بِگِریُمِت اُو[۳۱]

پانویس

  1. . «حسینقلی‌خان بن جعفرقلی‌‌خان ایلخانی بختیاری»، ویکی‌فقه.
  2. . غفارپور، «قتل حسینقلی‌خان، ایلخانی بختیاری و نقش معتمدالدوله حاکم فارس در آن»، 1382ش، ص74.
  3. . حبیبی، «حسینقلی‌خان ایلخانی بختیاری»، پژوهشکده تاریخ معاصر.
  4. . غفارپور، «قتل حسینقلی‌خان، ایلخانی بختیاری و نقش معتمدالدوله حاکم فارس در آن»، 1382ش، ص74.
  5. . «حسینقلی‌خان بن جعفرقلی‌‌خان ایلخانی بختیاری»، ویکی‌فقه.
  6. . حبیبی، «حسینقلی‌خان ایلخانی بختیاری»، پژوهشکده تاریخ معاصر.
  7. . غفارپور، «قتل حسینقلی‌خان، ایلخانی بختیاری و نقش معتمدالدوله حاکم فارس در آن»، 1382ش، ص74.
  8. . حبیبی، «حسینقلی‌خان ایلخانی بختیاری»، پژوهشکده تاریخ معاصر.
  9. . غفارپور، «قتل حسینقلی‌خان، ایلخانی بختیاری و نقش معتمدالدوله حاکم فارس در آن»، 1382ش، ص74.
  10. . معتضد، «حسینقلی‌خان بختیاری مالی بود یا نبود!؟»، وب‌سایت پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران.
  11. . حبیبی، «حسینقلی‌خان ایلخانی بختیاری»، پژوهشکده تاریخ معاصر.
  12. ستاری، «حسینقلی‌خان ایلخانی بزرگان لر»، وب‌سایت مصطفی ستاری
  13. . حبیبی، «حسینقلی‌خان ایلخانی بختیاری»، پژوهشکده تاریخ معاصر.
  14. . مهرآبادی، «حسینقلی‌خان؛ نخستین کسی که بختیاری را متحد کرد»، وب‌سایت قجرتایم.
  15. . «شتابزده درباره حسینقلی‌خان ایلخانی بختیاری»، وب‌سایت صدای هم‌میهن.
  16. . «حسینقلی‌خان بن جعفرقلی‌‌خان ایلخانی بختیاری»، ویکی‌فقه.
  17. . غفارپور، «قتل حسینقلی‌خان، ایلخانی بختیاری و نقش معتمدالدوله حاکم فارس در آن»، 1382ش، ص-73 75.
  18. . «حسینقلی‌خان بن جعفرقلی‌‌خان ایلخانی بختیاری»، ویکی‌فقه.
  19. . حبیبی، «حسینقلی‌خان ایلخانی بختیاری»، پژوهشکده تاریخ معاصر.
  20. . غفارپور، «قتل حسینقلی‌خان، ایلخانی بختیاری و نقش معتمدالدوله حاکم فارس در آن»، 1382ش، ص-73 74.
  21. . «حسینقلی‌خان بن جعفرقلی‌‌خان ایلخانی بختیاری»، ویکی‌فقه.
  22. . غفارپور، «قتل حسینقلی‌خان، ایلخانی بختیاری و نقش معتمدالدوله حاکم فارس در آن»، 1382ش، ص-73 74.
  23. . «شتابزده درباره حسینقلی‌خان ایلخانی بختیاری»، وب‌سایت صدای هم‌میهن.
  24. . «شتابزده درباره حسینقلی‌خان ایلخانی بختیاری»، وب‌سایت صدای هم‌میهن.
  25. . «حسینقلی‌خان بن جعفرقلی‌‌خان ایلخانی بختیاری»، ویکی‌فقه.
  26. . حبیبی، «حسینقلی‌خان ایلخانی بختیاری»، پژوهشکده تاریخ معاصر.
  27. . «حسینقلی‌خان بن جعفرقلی‌‌خان ایلخانی بختیاری»، ویکی‌فقه.
  28. . حبیبی، «حسینقلی‌خان ایلخانی بختیاری»، پژوهشکده تاریخ معاصر.
  29. . غفارپور، «قتل حسینقلی‌خان، ایلخانی بختیاری و نقش معتمدالدوله حاکم فارس در آن»، 1382ش، ص-73 74.
  30. . معتضد، «حسینقلی‌خان بختیاری مالی بود یا نبود!؟»، وب‌سایت پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران.
  31. . «حسینقلی‌خان بن جعفرقلی‌‌خان ایلخانی بختیاری»، ویکی‌فقه.

منابع

  • حبیبی، میراندا، «حسین‌قلی‌خان ایلخانی بختیاری»، پژوهشکده تاریخ معاصر، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1394ش.
  • «حسینقلی‌خان بن جعفرقلی‌‌خان ایلخانی بختیاری»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 4 بهمن 1402ش.
  • ستاری، مصطفی، «حسینقلی‌خان ایلخانی، بزرگان لر»، وب‌سایت mostafasatary، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1394ش.
  • «شتاب‌زده درباره حسینقلی‌خان ایلخانی بختیاری»، وب‌سایت صدای هم‌میهن، تاریخ درج مطلب: 26 مهر 1398ش.
  • غفارپور، بختیار، «قتل حسینقلی‌خان، ایلخانی بختیاری و نقش معتمدالدوله حاکم فارس در آن»، فصلنامۀ گنجینۀ اسناد، شمارۀ 51 و 52، 1382ش.
  • معتضد، خسرو، «حسینقلی‌خان بختیاری مالی بود یا نبود!؟»، وب‌سایت پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران، تاریخ بازدید: 4 بهمن 1402ش.
  • مهرآبادی، فرهاد، «حسینقلی‌خان؛ نخستین کسی که بختیاری را متحد کرد»، وب‌سایت قجرتایم، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1401ش.