شغلهای زنانه در دوره صفویه
شغلهای زنانه در دورۀ صفویه؛ فعالیت‌های درآمدزا برای زنان ایرانی در دورۀ صفویه.
زنان ایرانی در دورۀ صفویه، در چارچوب فرهنگ ایرانی و اقتضائات عصر خویش، علاوه بر ایفای نقش‌های اصلی زنانه مانند شوهرداری، مادری و خانه‌داری، دوشادوش مردان خود به فعالیت‌های اقتصادی گوناگونی می‌پرداختند تا اقتصاد خانواده را رونق ببخشند. این فعالیت‌ها متناسب با مناطق شهری، روستایی و عشایری، شامل زراعت، دامداری و تولید صنایع دستی می‌شد. شغلهای زنان ایرانی در دورۀ صفویه علاوه بر بهبود امرار معاش خانواده، در وضعیت کلی اقتصاد جامعۀ ایرانی اثرگذار بود.
مشاغل زنان طبقات مرفه
در عصر صفوی، زنان درباری، حضور اجتماعی محدودتری داشتند؛ اما بر اساس گزارش برخی منابع تاریخی، زندگی این دسته از زنان در حرم‌سراها نیز به‌دور از فعالیت‌های سازنده و تولیدی بوده است. زنان دربار، خانه‌داری، بچه‌داری و آشپزی را کسر شأن خود می‌انگاشتند و روزگار را به بیکاری، خور و خواب و پرگویی می‌گذراندند. تمام روز را در بستر نرم لم داده و دخترکان کنیز آنها را ماساژ می‌دادند یا تنباکو دود می‌کردند. تنها کاری که گاه برخی از آنها انجام می‌دادند دوخت‌ودوز بود. با این وجود، زنان دربار و بسیاری از زنان طبقات مرفه جامعه، در مدیریت دارایی‌ها، بناها و اشیاء قیمتی خود دخالت داشتند و معمولاً با انگیزه‌های دینی و مذهبی، در ساخت‌وساز و آبادانی برخی مناطق، نقش ایفا می‌کردند و یا به اوقاف و خیرات دارایی‌های خود می‌پرداختند. سرمایه‌گذاری زنان اشراف در زمینه‌های اقتصادی سودآور، موجبات کارآفرینی و بهره‌مندی‌های تولیدی را برای طبقات دیگر جامعه فراهم می‌کرد.[۱]
مشاغل زنان شهری
زنان طبقۀ متوسط شهری همۀ امور خانه‌داری را انجام می‌دادند از جمله: تربیت فرزندان، آشپزی، تمیزکردن خانه، دوخت‌ودوز برای خانواده. در کنار این نقش‌ها، آنها برخی فعالیت‌های تولیدی مانند قالی‌بافی، پشم‌ریسی و برخی کارهای هنری و صنایع دستی را نیز انجام می‌دادند.[۲] انواع مشاغل زنان شهری در دورۀ صفویه عبارت است از:
قالی‌بافی
قالی‌بافی از مشاغل خانگی زنان در عصر صفوی بود. بیشتر زنان در این دوره قالی میبافتند و بهترین قالی‌های ایران مربوط به دورۀ صفوی است و بسیاری از شهرهای ایران، از مراکز این هنر به‌شمار می‌آمدند.[۳]
ابریشم‌بافی، ملیله‌دوزی و زری‌کاری
زنان هنرمند ایرانی در دورۀ صفویه با مهارتی که در هنرهای دستی داشتند با کمک نقره و صمغ، گل و بوته‌های ظریف و زیبا روی پارچه‌های تافتۀ سیاه‌رنگ میبافتند. این پارچه‌ها آن‌قدر جذاب بودند که پارچه‌های هندی لطیف‌تر در مقابل آنها چندان مورد توجه نبودند.[۴]
پزشکی و مامایی
توجه اجتماعی به رعایت احکام و حفظ حدود شرعی در دورۀ صفویه موجب شده بود که برخی زنان برای پاسخ‌گویی به نیازهای طبی زنانه، به پزشکی و مامایی روی آورند. در عصر صفویه، پزشکان مرد حق نداشتند برای مداوا بر بستر زنان و کودکان بیمار حضور یابند. فقط زنان قابله اجازه داشتند بیماران زن را درمان کنند؛ آنها اطلاعات خوبی درباره انواع داروها و بیماری‌ها داشتند.[۵] این دسته از زنان، زنان درباری را نیز مداوا می‌کردند.[۶]
دایگی
زنان دایه برای پرستاری و خدمت‌گذاری فرزندان بزرگان و درباریان استخدام می‌شدند و در اصطلاح به آنها ننه می‌گفتند.[۷]
مشّاطه‌گری
مشاطه‌گری که امروزه در زبان فارسی، آرایشگری گفته می‌شود در دورۀ صفوی نیز رایج بود و برخی زنان وظیفۀ آرایش زنان و نوعروسان را به‌عهده داشتند.[۸]
فروشندگی
بعضی زنان، فروشندۀ کالا و مواد خوراکی بودند تا امرار معاش کنند.[۹]
دلّاکی
شغل دلاکی در حمام، ویژۀ زنان طبقات پایین در عصر صفویه بود.[۱۰]
آموزش در حرم‌سرا
برخی زنان در حرم شاهان مشغول امور مذهبی بودند از قبیل آموزش احکام مذهبی یا به‌پاداشتن نماز جماعت.[۱۱] هم‌چنین، به کارهای معلمی می‌پرداختند؛ در زمان شاه‌طهماسب صفوی، زنان در خارج از دربار نیز اجازه داشتند معلم کودکان و زنان باشند.[۱۲]
مشاغل ویژۀ دربار
برخی مشاغل زنانه، ویژۀ دربار بود. این زنان که همگی دارای القاب درباری بودند به دو دسته تقسیم می‌شدند؛ عده‌ای شغل مهم آخورباشی بزرگ و کوچک را عهده‌دار و حامل سلاح شاه بودند. هم‌چنین، نگهبان درب‌ها و مأمور پاسگاه‌ها هم بودند. دستۀ دوم دارای القاب نجیب‌زادگانی بودند که خدمت آنها را می‌کردند و شغل‌هایی در خدمت شاهان صفوی بر عهده داشتند.[۱۳] از شغلهای برخی زنان در حرم شاهان، مهرداری بود که جزو مشاغل حکومتی محسوب می‌شد.[۱۴] برخی زنان هم شغل نقاشی یا چهره‌نگاری در دربار داشتتند.[۱۵]
تعبیر خواب
عده‌ای از زنان در حرم‌سرای شاه یا بین مردم عادی دارای شغل تعبیر خواب بودند.[۱۶]
نسخه‌برداری قرآن
خوش‌‌نویسی قرآن و نسخه‌برداری آن و دیگر کتب نیز از کارهایی بود که زنان در دورۀ صفوی انجام می‌دادند.[۱۷]
مشاغل زنان روستایی
در دوره صفوی، زنان روستایی، علاوه بر خانه‌داری و فرزندپروری، زراعت و مراقبت از دام‌ها را نیز بر عهده داشتند. آنها در اوقات فراغت مشغول چرخ‌ریسی می‌شدند و با بافت پارچه‌های ضخیم به دوختن چادر و خیمه می‌پرداختند. از فضولات دام، تپاله برای سوخت تهیه می‌کردند که هرگاه هیزم کم می‌آمد برای سوزاندن استفاده می‌شد. زنان روستایی به صحرا می‌رفتند و در کشاورزی و تدارک علوفۀ دام به شوهران خود کمک می‌کردند.[۱۸]
مشاغل زنان عشایر
زنان عشایر چندین نقش مهم اقتصادی به دوش داشتند؛ آنها اکثر امور کشاورزی، دامداری و بافندگی را انجام می‌دادند. چنان‌چه جنگی پیش می‌آمد دوشادوش مردان، سوار بر اسب با دشمنان می‌جنگیدند. علاوه‌بر این‌ها، زنان عشایر کارهای پرستاری و تیمارداری زخمی‌های جنگی را انجام می‌دادند.[۱۹]
مشاغل پست
در حکومت صفویان، شغلهای پست هم وجود داشت که برخاسته از اقتصاد ضعیف و فقر خانواده‌ها بود. این مشاغل در اواخر این دوره بیشتر رایج شده بود.[۲۰] تکدّی‌گری از مشاغل غیرآبرومندانه بود که برخی زنان در دورۀ صفویه همراه با کودکان خود برای امرار معاش انجام می‌دادند.[۲۱] روسپی‌گری نیز از کارهایی بود که برخی زنان در شهرها به آن می‌پرداختند. روسپی‌گری در روستاها و بین عشایر وجود نداشت و سفرنامه‌نویسان اروپایی نیز بر آن تأکید کرده‌اند.[۲۲] در میان شغلهای پست و غیرآبرومندانۀ زنان این دوره، آوازخوانی و رقاصی هم رواج داشت.[۲۳]
پانویس
- ↑ شاردن، سیاحت‌نامۀ شاردن، 1345، ص390-391.
- ↑ فیگوئروا، سفرنامۀ سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، 1363ش، ص129.
- ↑ دیماند، س.م، راهنمای صنایع اسلامی، 1365ش، ص261.
- ↑ تاورینه، سفرنامۀ تاورنیه، 1369ش، ص598.
- ↑ اولئاریوس، آدام، سفرنامۀ آدام اولئاریوس (بخش ایران)، 1363ش، ص309.
- ↑ منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، 1382ش، ج3، ص955.
- ↑ منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، 1382ش، ج3، ص127.
- ↑ فیگوئروا، سفرنامۀ سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، 1363ش، ص251.
- ↑ دلاواله، سفرنامۀ پیترو دلاواله، قسمت مربوط به ایران، 1348ش، ص10.
- ↑ تاورینه، سفرنامۀ تاورنیه، 1369ش، ص621.
- ↑ شاردن، سیاحت‌نامۀ شاردن، 1345ش، ص375.
- ↑ قمی، خلاصةالتواریخ، 1359ش، ص598.
- ↑ شاردن، سیاحت‌نامۀ شاردن،1345ش، ص374.
- ↑ گلچین معانی، کاروان هند، 1353ش، ص770-772.
- ↑ کریم زاده تبریزی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، 1363ش، ج1، ص92.
- ↑ حجازی، ضعیفه: بررسی جایگاه زن ایرانی در عصر صفوی، 1381ش، ص301.
- ↑ فیگوئروا، سفرنامه سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، 1363ش، ص 129.
- ↑ فیگوئروا، سفرنامه سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، 1363ش، ص 129.
- ↑ طاهری و ساری، «سفارت دری افندی از طرف سلطان محمدخان غازی به دربار سلطان حسین»، 1348ش، ص724.
- ↑ مظاهری، «نقش اقتصادی زنان در عصر صفوی»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ مظاهری، «نقش اقتصادی زنان در عصر صفوی»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ طاهری و ساری، «سفارت دری افندی از طرف سلطان محمدخان غازی به دربار سلطان حسین»، 1384ش، ص723- 729.
- ↑ شاردن، سیاحت‌نامۀ شاردن، 1345ش، ص322.
منابع
- اولئاریوس، آدام، سفرنامه آدام اولئاریوس (بخش ایران)، ترجمه احمد بهپور، تهران، ابتکار، 1363ش.
- تاورینه، ژان باتیست، سفرنامۀ تاورنیه، ترجمۀ ابوتراب نوری، تهران، سنایی، 1369ش.
- حجازی، بنفشه، ضعیفه: بررسی جایگاه زن ایرانی در عصر صفوی، تهران، قصیده‌سرا، 1381ش.
- دلاواله، پینرو، سفرنامه پیترو دلاواله قسمت مربوط به ایران، ترجمه و حواشی شعاع‌الدین شفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348ش.
- دیماند، س.م، راهنمای صنایع اسلامی، ترجمۀ عبدالله فریاد،، تهران، علمی - فرهنگی، 1365ش.
- شاردن، ژان، سیاحت‌نامۀ شاردن، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، 1345ش.
- طاهری، شهاب و ساری، محمد، «سفارت دری افندی از طرف سلطان محمدخان غازی به دربار سلطان حسین»، مجلۀ وحید، 1348ش.
- فیگوئروا، دن گارسیا دسیلوا، سفرنامۀ سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو، 1363ش.
- قمی، قاضی احمد، خلاصةالتواریخ، به تصحیح دکتر احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران، 1359ش.
- کریم‌زادۀ تبریزی، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، لندن، بی‌نا، 1363ش.
- گلچین معانی، احمد، کاروان هند، مشهد، آستان قدس رضوی، 1353ش.
- مظاهری، علی‌اکبر، «نقش اقتصادی زنان در عصر صفوی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1397ش.
- منشی، اسکندربیگ، تاریخ عالم‌آرای عباسی، زیر نظر ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1382ش.