آفتاب مهتاب

آفتاب مهتاب؛ یکی از بازی‌های سنتی در مناطق مختلف ایران

آفتاب مهتاب، نوعی بازی مرسوم در نقاط مختلف ایران است. در این بازی، دو بازیکن، در یک فضای باز، پشت به‌هم می‌ایستند و بازوها را در هم قلاب می‌کنند. در مرحله بعد، یکی از بازیکنان خم شده و دیگری را از زمین بلند کرده و می‌گوید: «آفتاب مهتاب چه رنگه؟»، بازیکن دوم که روی به آسمان شده، پاسخ می‌دهد: «سرخ و سفید دو رنگه»، دوباره نفر پایینی می‌پرسد: «کی گفته؟» و بالایی می‌گوید: «آلاله». سپس، نوبت به دیگری می‌رسد و این ترتیب بازی حفظ‌ می‌شود و ادامه می‌یابد. در نوع دیگری از بازی، پس از قلاب شدن بازوان دو بازیکن در هم، نفر اول خم شده و می‌گوید «آفتاب» و نفر دوم پاسخ می‌دهد «مهتاب» و همین روند ادامه پیدا می‌کند.

این بازی در نقاط مختلف ایران، تقریبا به‌همین روش صورت می‌گیرد اما، اشعار و گفت‌وگوهای بین بازیکنان، متفاوت است. برای مثال، کودکان بختیاری، این بازی را «شُتر شُترک» می‌نامند. کودکان در لرستان نیز، این بازی را «هاینه هُوینه» می‌گویند و نحوه بازی آن‌ها کمی متفاوت است. در لرستان، کودکان، پشت به یکدیگر ایستاده و دست‌ها را از زیر کتف یکدیگر رد می‌کنند. پس از آن، هرکدام به نوبت، دیگری را بر دوش کشیده و کسی که قوی‌تر است، دیگری را از بالای سر خود بر زمین می‌کوبد. جایزه‌ی بازیکن برنده نیز، سواری خوردن بر کول یا پشت بازیکن بازنده است.

در مناطق آباده و سروستان نیز این بازی را «آسمون چه رنگه» می‌نامند. کودکان، در مناطق شمالی ایران، این بازی را با نام «عمه عمه» می‌شناسند. بازی این کودکان دقیقا، مطابق با بازی آفتاب مهتاب است با این تفاوت که، بازیکنی که خم می‌شود می‌گوید: «عمه عمه» و بازیکن دیگر پاسخ می‌دهد: «جان عمه». در سمنان، این بازی با نام «خرپشتک» معروف است و در قسمت گفت‌وگوی بین بازیکنان، بازیکن اول می‌گوید: «آسمون چه رنگه؟» و بازیکن دومی پاسخ می‌دهد: «سرخ و سفید و پنبه» و این گفت‌وگو، به‌صورت‌های مختلفی ادامه می‌یابد تا نوبت به بازیکن دوم برسد. در سایر شهرهای ایران نیز، این گفتمان، با لهجه‌ها و اشعاری محلی اجرا می‌شود. اصطلاح «آفتاب مهتاب» در گذشته، نام یکی از وسایل آتش‌بازی نیز بوده است. در دوره صفویان، آتش‌بازی با وسایل و ابزار خاصی مانند «آفتاب مهتاب» یا «کاسه آفتاب مهتاب» صورت می‌گرفت. علت نام‌گذاریِ این ابزار به «آفتاب مهتاب»، نورهای رنگارنگی است که به‌هنگام آتش‌گرفتن ایجاد می‌شود. در زمان افتتاح دارالسلطنه‌ی قزوین نیز از آفتاب مهتاب، به‌هنگام مراسم آتش‌بازی استفاده کردند. در دوره قاجاریان، اسباب آتش‌بازی در اعیاد ملی و مذهبی، بسیار استفاده می‌شد.

منابع

• ارشادی، عیدی محمد، فرهنگ بختیاری، تهران، آرون، ۱۳۸۸ش.
• افوشته‌ای، محمود، نقاوة الآثار، به‌تحقیق احسان اشراقی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۵۰ش.
• «بازی آفتاب مهتاب چه رنگه؟»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 19 دی 1400ش.
• بیهقی، محمود، دایرةالمعارف بزرگ سبزوار، سبزوار، آژند، ۱۳۸۳ش.
• پاینده، محمود، فرهنگ گیل و دیلم، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
• جمال‌زاده، محمدعلی، فرهنگ لغات عامیانه، به‌تحقیق محمدجعفر محجوب، تهران، کتابخانه ابن‌سینا، ۱۳۴۱ش.
• جمشاد، نوروز، بازی‌های باستانی کودکان اصفهان، اصفهان، ]بی‌نا[، ۱۳۵۱ش.
• جناب، علی، فرهنگ مردم اصفهان، اصفهان، سازمان فرهنگی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۵ش.
• مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، زوار، ۱۳۷۱ش.
• رنجبر، حسین و دیگران، سرزمین و فرهنگ مردم ایزدخواست، تهران، نشر آیات، ۱۳۷۳ش.
• ستوده، منوچهر، فرهنگ، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۲ش.
• شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، ۱۳۶۱ش.
• شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، شاهرود، ناشر مؤلف، ۱۳۷۱ش.
• صداقت‌کیش، جمشید، بازی‌های محلی آباده، شیراز، صابرین، ۱۳۶۰ش.
• صفی‌نژاد، جواد، مونو‌گرافی ده طالب‌آباد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۵ش.
• عسکری عالم، علی مردان، فرهنگ عامۀ لرستان، خرم‌آباد، افلاک، ۱۳۸۶ش.
• قزل‌ایاغ، ثریا و دیگران، راهنمای بازی‌های ایران، تهران، کمیسیون ملی یونسکو، ۱۳۷۹ش.
• ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۵۷ش.
• محمدی، آیت و محمدی، فاطمه، فرهنگ بازی‌های محلی ایلام، تهران، سمیرا، ۱۳۸۳ش.
• محمدی، مهین و کامرانی، حسن، ائل لر، اویون لار، اردبیل، ۱۳۸۴ش.
• همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، آستان قدس، ۱۳۴۸ش.