آیین سقاخانه در بروجرد

آیین سقاخانه در بروجرد، سیاه‌پوش کردنِ فضایِ خانه در بروجرد به قصد سوگواری و پذیرایی از عزاداران امام حسین.

سقاخانه در فرهنگ ایرانی، فضای کوچکی است که در معابر عمومی برای سیراب کردن رهگذران، ساخته می‌شود؛ اما معنای سقاخانۀ‌ محرم در بروجرد متفاوت است. «سقاخانه» در بروجرد، یک آیین قدیمی است که با فرارسیدن ماه محرم، به‌جا آورده می‌شود. برپایی یا بستنِ سقاخانه درون منزلِ شخصی با سیاه‌پوش کردن یک یا چند اتاق و آداب خاص، انجام می‌شود.

تاریخچه

قدمت برپایی سقاخانه‌ در منازلِ شخصی مردمِ بروجرد، منبع مُستندی ندارد؛ اما برخی‌، پیشینۀ آن را قبل از دوران قاجار دانسته‌اند. از نگاه برخی پژوهشگران، شهرستان بروجرد به‌عنوان خاستگاه سقاخانه شناخته شده و مردم این شهر در حفظ و انتقال این آیین خاصِ عزاداری، نقش‌آفرینی کرده‌اند. آیین سقاخانه، در سال 1391ش به‌عنوان میراثِ معنوی و ناملموس، ثبت ملی شد.

وسایل سقاخانه

قبل از رسیدن ماه محرم، خانواده‌هایی که نذر برپایی سقاخانه دارند، وسایل مورد نیاز را تهیه می‌کنند تا در اصطلاح بروجردی‌ها، سقاخانه را ببندند. وسایل مورد نیازِ سقاخانه عبارت‌اند از: 1- پارچه‌های مشکی، سبزِ سیدی و سرخِ ساده و نقش‌دار؛ 2- نگاره‌هایی از پیشوایان مذهب شیعه و تصاویری از امام خمینی، آیت‌الله بروجردی، شهدا و اموات مربوط به خانواده؛ 3- منبر چوبی یا فلزی؛ 4- چراغ و لامپ‌های رنگی؛ 5- گلاب و گلابدان؛ 6-شمع و شمعدانی؛ 7- نصب پرچم سرخ، سبز و یا سیاه سر دربِ منزل؛ 8-ضبط و نوار نوحه‌خوانی؛ 9- دست نمادین به یاد دست بریده حضرت عباس؛ 10- قُنداقه و گهواره پوشیده شده با پارچه سبزِ سیدی به یاد حضرت علی‌اصغر؛ 11- وسایل پذیرایی از جمله چای، قند، نقل، خرما، شیر، شیرمال و غیره.

شیوۀ بستنِ سقاخانه

برخی از مردم بروجرد، قبل از شروع محرم، با گردگیری منزل و اتاقِ مخصوص سقاخانه، آمادۀ برپایی سوگ حسینی می‌‌شوند. بانوی منزل به همراه زنان و دختران فامیل با گفتن بسم الله و زمزمۀ اشعار حسینی شروع به نصب پارچه‌های سیاه می‌کنند. پارچه‌ها را با میخ کوچک، پونس و یا پَنس به دیوارهای اتاق آویزان کرده و تمام اتاق را سیاه‌پوش می‌کنند. تصاویری را نیز به دیوار نصب می‌کنند. منبری از چوب یا فلز را که دارای چندین پله است، در کُنج یا بالای اتاقِ سقاخانه گذاشته و بر روی هر پله چندین چراغِ نفت‌سوز یا برقی را روشن می‌کنند. این چراغ‌ها از غروب تا پایان شب روشن نگه داشته می‌شوند. در کنار منبر، سینی فلزی از جنس مس، روی و یا استیل را برای روشن کردن شمع و نذر و نیازِ عزاداران قرار می‌دهند. گلابدان در طرح‌های مختلف و از جنس چینیِ گل قرمز و شیشه‌ای در هر سقاخانه‌ای موجود است و برخی نیز روی در شیشۀ گلاب چند سوراخ ایجاد کرده و به کفِ دستِ عزاداران گلاب می‌ریزند. با نصب پرچمِ عزا بر سر درِ منزل، به همسایه‌ها و رهگذران نشان داده می‌شود که این منزل سقاخانه دارد و آمادۀ پذیرایی از عزاداران حسینی است و صاحبانِ سقاخانه، بعدازظهر و یا شب، در درب منزل یا پشت پنجره، نوحه پخش می‌کنند. بعد از اقامۀ نماز مغرب و خوردنِ شام، سقاخانه‌گردان که به‌طور معمول زنان و کودکان هستند، شروع به سقاخانه‌گردی در کوچه و محله کرده و به عزای حسینی می‌پردازند. عزاداران هنگام ورود به سقاخانه، می‌گویند: «بر قاتلان سیدالشهداء لعنت» و در پاسخ صاحب سقاخانه می‌گوید: «بیش باد» و هنگام خروج از سقاخانه گفته می‌شود: «اجرتان با سید‌الشهداء و نذرتان قبول.» با ریختن گلاب در کف دست عزاداران و با چای، خرما، نقل، شربت، حلوا، شیر و شیرمال، از سقاخانه‌گردان پذیرایی می‌شود. کودکان و زنان نوحه‌خوانی و سینه‌زنی کرده و با گفتن «سرِ حسین یا حسین»، به فضای سقاخانه شور حسینی می‌دهند. در برخی از سقاخانه‌ها علاوه بر نوحه‌خوانی، به بیان احکام، معارف دینی و سخنرانی پرداخته می‌شود.

نذر برای سقاخانه

نذر کردنِ چراغ برای سقاخانه‌ از جمله آدابی است که حاجت‌مندان در سقاخانه به‌جا می‌آورند. زنان و دختران با اجازۀ صاحب‌خانه چراغی را به نیت برآورده شدن آرزو بر‌داشته و نذر می‌کنند که بعد از حاجت‌دهی، تعدادی چراغ برای سقاخانه خریداری کنند و سال بعد روی منبر سقاخانه قرار دهند. برخی بانوان به نیت حاجتِ خود، استکان یا قند بر می‌دارند و نذر می‌کنند که سال بعد چند کیلو قند برای سقاخانه بیاورند.

سقاخانه‌های دائمی بروجرد

در شهرستان بروجرد علاوه بر سقاخانه‌هایی که در محله‌ها برپا ‌می‌شود، در بازار و محل رفت‌و‌آمد عمومِ مردم نیز سقاخانه‌های دائمی وجود دارد که از جمله می‌توان به سقاخانۀ ابوالفضل و خانۀ آقا که همان منزل آیت‌الله بروجردی است، اشاره کرد.

منابع

• «آیین سقاخانه‌های خانگی بروجرد در فهرست میراث معنوی ایران ثبت شد»، وبلاگ بروجرد استان زاگرس وحومه، تاریخ درج مطلب: 25 آذر 1391ش.
• «حضور در سقاخانه؛ از آیین‌های محرم در بروجرد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 23 شهریور 1397ش.
• «سقاخانه؛ یک دنیا ارادت به حسین (ع) در چند مترمربع عشق»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 19 شهریور 1398ش.
• شاهد‌پور، الهام، «سقاخانه‌های بروجرد سنتی‌ترین نماد از قدمت عزاداری محرم در ایران است»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 3 مهر 1396ش.
• عزیزی، غلامرضا، «آئین سقاخانه در بروجرد سند معنوی کشور شناخته شده است»، وب‌سایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 3 آذر 1394ش.