آیخانم
آیخانم؛ شهری باستانی و تاریخی در ولایت تخار افغانستان.
آیخانم نام شهری باستانی- یونانی در ولایت تخار در شمال افغانستان است که ۲۲۰۰ سال قدمت دارد. این شهر در زمان ظاهرشاه کشف و آثار باستانی آن استخراج شد. امروزه، ویرانه‌ای از آن شهر باستانی باقی مانده است.
نام‌گذاری
آیخانم کلمه‌ای ترکی به‌معنای ماه‌بانو است.[۱] در داستان‌ها و افسانه‌های محلی، به دختری بسیار زیبا اشاره شده است که از شدت زیبایی، وی را «ماه‌بانو» می‌گفتند. او خواستگاران زیادی داشت و سرانجام یکی از آنها وی را دزدیده و به شهری دیگر برد. شاهزاده، قلعه‌ای برای آیخانم ساخت و او را در آن‌جا پنهان کرد. آن قلعه، کم‌کم به نام «آیخانم» یا «ماه‌بانو» معروف شد.[۲] برخی، نام این شهر را برگرفته از نام «سِلین» / لونا» (Selene / Luna) از الهه‌های اساطیری مهتاب یونان و روم می‌دانند. برخی دیگر نیز آن را به آناهیتا، الهۀ باستانی عشق و زایش و مهتاب ایران باستان نسبت می‌دهند.[۳] از این شهر در آثار جغرافی‌نگاران یونانی چون استرابو و بطلیموس، با نام‌های «اسکندریۀ آمودریا» یا «اسکندریۀ اوکسیانا» یاد شده است.[۴]
تاریخچه
آیخانم یک شهر یونانی باختری است که برخی، معتقدند سنگ‌بنای آن توسط اسکندر مقدونی کار گذاشته شده و آن سنگ‌بنا اکنون در موزۀ کابل نگهداری می‌شود و قدمت آن به حدود ۳۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد.[۵] عده‌ای دیگر بر این باورند آیخانم توسط آنتیوخوس یکم پادشاه امپراتوری سلوکی، حدود 280 سال قبل از میلاد بنا شده است.[۶] از کتیبه‌ای که از مقبرۀ کنیاس در داخل شهر آیخانم به‌دست آمده، معلوم می‌شود بانی شهر او بوده است؛ زیرا در دورۀ هلنیستی رسم بر این بوده که تنها بانی شهر را در داخل محوطۀ شهر به‌خاک می‌سپردند. با توجه به کتیبۀ به‌دست آمده قدمت شهر به سال‌های ۳۲۵ تا ۳۰۰ سال قبل از میلاد بر می‌گردد.[۷]
موقعیت جغرافیایی
این شهر به‌صورت یک تپۀ هموار باستانی بر بالای یک بلندی، در تقاطع رودهای آمودریا و کوکچه[۸] در شمال‌شرق افغانستان در ولسوالی خواجه‌غار ولایت تخار واقع شده که از شمال به رود کوکچه و از طرف غرب به آمودریا و از طرف شرق به قریۀ آیخانم محدود می‌شود.[۹]
کشف
شهر آیخانم تا قرن‌های متمادی ناپدید بود. باستان‌شناسان اروپایی مدت‌ها در جستجوی شهری از دورۀ اسکندر در سواحل رود آمو بودند.[۱۰] در سال 1961م هنگامی‌که محمدظاهر شاه برای شکار در ولایت تخار به سر می‌برد، مردم محلی یک اثر سنگی کنده‌كاری شده را به شاه نشان دادند. وی این اثر را در اختیار تیم باستان‌شناسی فرانسه در کابل قرار داد.[۱۱] کاوش‌های باستان‌شناسان فرانسوی در این منطقه نشان داد که آیخانم یکی از شهرهای مهم یونانی- باختری بوده است.[۱۲]
معماری
شهر آیخانم به‌صورت مثلثی‌شکل ساخته شده که دو ضلع آن با آب احاطه شده و ضلع سوم محل استقرار برج و باروی شهر است.[۱۳] شهر دارای ۱۸۰۰ متر طول و ۱۶۰۰ متر عرض است.[۱۴] معماری آن نیز ترکیبی از هنر یونانی، ایرانی و هندی است. قصر در مرکز شهر بوده و بناهای دیگری مثل معبد، دیوان حکومتی، آمفی‌تئاتر، مدرسه، ورزشگاه و دژ نگهبانی با برج‌ها و ستون‌های بلندِ آذین‌شده به سبک یونانی در آن وجود داشته است.[۱۵]
آثار کشف‌شده
تیم باستان‌شناسان افغان – فرانسه از سال ١٩٦٥ تا ١٩٧٨م، پانزده دوره در آیخانم حفریاتی انجام دادند و آثار کشف شده را به موزۀ ملی افغانستان در کابل انتقال داده و در اطاقی به‌نام آیخانم به نمایش گذاشتند.[۱۶] برخی از این آثار عبارتند از: مجسمه‌ها، کتیبه‌ها، کوزه‌ها، بشقاب، کاسه، جعبه‌های سرپوش‌دار، ظروف قیمتی و دو لوحه ساعت‌نمای آفتابی.[۱۷] در داخل محوطۀ شهر، دو مقبرۀ نزدیک دروازۀ ورودی قصر بود که یک کتیبۀ سنگی وجود داشت که روی آن به رسم‌الخط و زبان یونانی پنج اندرز بدین مضمون حکاکی شده بود: «در کودکی ادب نگه دار، در جوانی خود را نگه دار، در میان‌سالی دادگر و رستگار باش، در سالمندی دیگران را پند سودمند ده و در وقت مرگ بی‌ترس و بی‌اندوه باش.»[۱۸]
- آثار کشف‌شدۀ آیخانم را از لحاظ سبک و اسلوب هنری به سه دسته می‌توان تقسیم کرد:
- آثاری که فقط عناصر و سبک یونانی دارند مثل مجسمۀ هرمس، به‌شکل مرد مسن ریش‌دار؛
- آثاری که منشأ و اصالت یونانی دارند اما شبیه آثار هنری معاصرین زمان خود در غرب افغانستان (مصر و سوریه) هستند.
- آثاری که در آنها عناصر هنر یونانی با هنرهای محلی افغانستان ترکیب شده است.[۱۹]
سرانجام
شهر آیخانم ۲۰ سال پایتخت امپراطوری یونانی باختری بود و زمان فرمانروایی «اکراتیدس» پهنای قلمرو حکومت آن تا شمال هند را در برمی‌گرفت، اما سرانجام با حملات مداوم اقوام ساکایی، این شهر در حدود سال ۱۴۵ قبل از میلاد سقوط کرده و با خاک یکسان شد.[۲۰] با شروع جنگ‌های داخلی دهۀ هفتاد در افغانستان، به‌خاطر دسترسی فرماندهان نظامی منطقه به منطقۀ حفریات آیخانم، کاوش‌های غیرقانونی صورت گرفت و آثار به‌دست آمده به قاچاقچیان آثار عتیقه فروخته شد و این شهر باستانی به ویرانۀ متروکی مبدل شد.[۲۱] امروزه از آن همه شکوه و عظمت تنها یک میدان مملو از گودال و حفره‌های وحشتناک در وسط شهر باقی مانده است.[۲۲]
پانویس
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۱.
- ↑ نظری، «شهر آیخانم یا ماه‌بانو»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.
- ↑ دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وب‌سایت خبر آنلاین؛ «آیخانم تخار شهری یونانی با قدمت ۲۲۰۰ ساله در افغانستان»، خبرگزاری میزان.
- ↑ مهدی‌زاده کابلی، «آیخانم»، وب‌سایت دایرةالمعارف آریانا.
- ↑ «آیخانم تخار شهری یونانی با قدمت ۲۲۰۰ ساله در افغانستان»، خبرگزاری میزان.
- ↑ پژواک، «آیخانم؛ شهر یونانی در شمال‌شرق افغانستان»، وب‌سایت اطلاعات روز.
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۱.
- ↑ نظری، «شهر آیخانم یا ماه‌بانو»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۱.
- ↑ نظری، «شهر آیخانم یا ماه‌بانو»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.
- ↑ لی، عجایب تاریخی افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۸۳.
- ↑ دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وب‌سایت خبر آنلاین؛ «آیخانم تخار شهری یونانی با قدمت ۲۲۰۰ ساله در افغانستان»، خبرگزاری میزان.
- ↑ «شهر افسانه‌ای و باستانی «آیخانم» در ولایت تخار افغانستان»، وب‌سایت آی فیلم ۲.
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۴.
- ↑ دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وب‌سایت خبر آنلاین.
- ↑ سیاووش، «غارتگران آثار تاریخی آیخانم مقربان «قهرمان ملی»، وب‌سایت حزب همبستگی افغانستان.
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۴.
- ↑ امینی و یوسفزی، «آیخانم، یک شهر یونانی در شمال افغانستان، از حفریات تا دستبرد و تخریب کامل»، وب‌سایت کابل‌نات.
- ↑ امینی و یوسفزی، «آیخانم، یک شهر یونانی در شمال افغانستان، از حفریات تا دستبرد و تخریب کامل»، وب‌سایت کابل‌نات.
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۴.
- ↑ نوید، «شهر باستانی آیخانم»، وب‌سایت افغان جرمن.
- ↑ دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وب‌سایت خبر آنلاین.
منابع
- «آیخانم تخار شهری یونانی با قدمت ۲۲۰۰ ساله در افغانستان»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۹ فروردین ۱۳۹۵ش.
- امینی، محمداکبر و یوسفزی، عبدالظاهر، «آیخانم، یک شهر یونانی در شمال افغانستان، از حفریات تا دستبرد و تخریب کامل»، وب‌سایت کابل‌نات، تاریخ بازدید: 20 دی 1401ش.
- پژواک، جلیل، «آیخانم؛ شهر یونانی در شمال‌شرق افغانستان»، وب‌سایت اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: ۲۴ سرطان ۱۳۹۷ش.
- دشتی، صاحب‌نظر، «مهتابی که روشنائی‌اش را گرفته‌اند» مجله باستان‌شناسی افغانستان، شماره شانزدهم، جوزای ۱۳۹۵ش.
- دوستار، آرش، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وب‌سایت خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۴ تیر ۱۳۹۰ش.
- سیاووش، محمود، «غارتگران آثار تاریخی آیخانم مقربان قهرمان ملی»، وب‌سایت حزب همبستگی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 20 سنبله 1392ش.
- «شهر افسانه‌ای و باستانی «آیخانم» در ولایت تخار افغانستان»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ درج مطلب: دوشنبه 11 قوس 1398ش.
- عظیمی، محمدعظیم، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، کابل، هدی، ۱۳۹۰ ش.
- لی، جاناتان، عجایب تاریخی افغانستان، ترجمه سید محمد حسینی، کابل، کاروان، ۱۳۹۲ش.
- مهدی‌زاده کابلی، «آیخانم»، وب‌سایت دایرةالمعارف آریانا، ۱۷ فروردین ۱۳۸۸ش.
- نظری، سمیه، «شهر آیخانم یا ماه‌بانو»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۱۲ جوزا ۱۳۹۷ش.
- نوید، حامد، «شهر باستانی آیخانم» وب‌سایت افغان جرمن، تاریخ بارگذاری: ۲۴ اکتبر ۲۰۱۸م.