ابوالفضل بیهقی

تندیس ابوالفضل بیهقی

ابوالفضل بیهقی، تاریخ‌نگار و ادیب پرآوازۀ ایرانی در سدۀ پنجم هجری.

ابوالفضل بیهقی، ادیب، پژوهشگر و پدر نثر فارسی است که نام او به‌عنوان نماد حفظ و اعتلای فرهنگ، زبان و اندیشه در میان کشورهای فارسی‌زبان‌ شناخته می‌شود. بیهقی، در گذار از سبک ساده و مرسل، به‌سبک فنی دورۀ بعد و در سیر تحول سبک نثر فارسی در ادبیات، نقش پررنگی دارد.

نام‌گذاری

نام کامل این ادیب پرآوازه، «ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی» است که با عنوانهای «پدر نثر فارسی»، «خواجه»، «شیخ»، «کاتب»، «امام» و «عمید» نیز خوانده می‌شود.

زندگی‌نامه

ابوالفضل بیهقی، در سال 385ق در روستای حارث‌آباد بیهق (سبزوار قدیم) متولد شد. پدر او، «حسین بیهقی» از بزرگان دربار بود و با بزرگان نشست و برخاست داشت. بیهقی تحصیلات خود را ابتدا در بیهق و سپس در نیشابور ادامه داد. پس از مدتی، به غزنین رفت و در سال 412ق، به کار دیوانی مشغول شد. شایستگی و استعداد او، سبب شد که به‌ دستیاری «ابونصر مشکان»، رئیس «دیوان رسالت» (دبیرخانه) محمود غزنوی، برگزیده شود. بعد از مرگ ابونصر، در زمان سلطنت «محمد بن محمود»، «سلطان مسعود»، «سلطان مودود» و «سلطان فرخزاد» غزنوی، دبیر دیوان بود و در دولت «سلطان عبدالرشید» غزنوی، رئیس دیوان رسالت شد. بیهقی، در سال 443ق که «طُغرُل» قیام کرد و سلطان عبدالرشید را به قتل رساند، یک سال در زندان بود و پس از آن، گوشه‌نشینی را اختیار کرد. بیهقی، از سال 448ق تا 451ق، به تألیف «تاریخ بیهقی» پرداخت.

مآخذ فکری

رابطۀ خانوادۀ بیهقی با بزرگان و رابطۀ بسیار نزدیک خود او با «ابونصر مشکان»، در شکل‌گیری شخصیت، دانش و مهارت بیهقی تأثیرگذار بوده است. بیهقی، نزد استاد خود، ابونصر مشکان، بسیار عزیز، مورد اعتماد و احترام بود. به‌همین دلیل استاد، اسرار دربار غزنویان را با او در میان می‌گذاشت که به زیادشدن تجربه و دانش بیهقی، کمک می‌کرد. او، به‌همین اعتبار توانست رویدادهایی را که خود شاهد و ناظر آن نبود، از قول استاد در کتاب تاریخ بیهقی نقل کند.

سیرۀ عملی و اخلاقی

بیهقی، آدم منصف، بی‌غرض و متعهدی بود و این اوصاف در نوشته‌های او نیز تبلور پیدا کرده است. همچنین، او شخصیت مورد اعتماد مقامات بود و به‌همین دلیل، اجازه داشت تا به بسیاری از نامه‌ها، اخبار و احوال حکومت‌ها و شاهان دسترسی داشته باشد.

مهارت‌ها

1. نامه‌نگاری

بیهقی استعداد عالی در نامه‌نگاری داشت که باعث شد مورد توجه دربار غزنویان قرار بگیرد و به مقام‌های بالاتری برسد.

2. طبع شعری

بیهقی اشعار عربی و فارسی زیادی از حفظ بود و خود نیز طبع شعری داشت که نمونه‌هایی از سروده‌های او را می‌توان در کتاب تاریخ بیهقی دید.

دیدگاه‌ها

بیهقی، باور داشت که خواست خداوند، هدف اصلی و معنای راستین تاریخ است. او سررشتۀ امور را در دست تقدیر می‌دید و به‌همین دلیل، در توصیف بسیاری از رخدادهای تاریخی، قضا و قدر الهی را بیان می‌کرد.

نقش بیهقی در انتقال میراث فرهنگی

ابوالفضل بیهقی، با توجه به جایگاه اجتماعی و فرهنگی بالای خود در جامعۀ آن روز، آداب، آیین و شیوۀ کشورداری را به‌خوبی می‌دانست و با تاریخ‌نگاری مبتکرانۀ خود، در انتقال میراث آموزه‌های فرهنگ ایرانی و اسلامی به دورهای بعد، نقش مؤثری داشت.

سبک نوشتاری

بیان دقیق، جزئی‌نگر، طنزآمیز و نقد لایه‌های مختلف اجتماعی، از ویژگی‌های مهم سبک نوشتاری بیهقی است. او با بهره‌گيري از نثر مستحکم و سادۀ قـرن چهـارم، رواني و استواري را در نثر خود ارتقا بخشید و از طرف دیگر، با نوآوري‌هاي جسورانه، توجه و تحسين معاصران و آیندگان را بر انگیخت که در نتیجه، سبک جدید او، موجب تحولات چشمگیر، در سبک نثر فارسی شد.

آثار

1. «مقامات»؛ دربارۀ فعالیت‌های شخصیت‌هایی همچون محمود غزنوی و بونصر مشکان؛
2. «زینة الکتاب»؛ دربارۀ فن انشاء و دبیری؛
3. «چند سخن که دبیران در قلم آرند»؛ شامل ۳۷۳ سخن فارسی با معادل عربی آن‌ها؛
4. تاریخ بیهقی.

کتاب «تاریخ بیهقی» که به نثر فارسی بلیغ و شیرین نگاشته شده، حدود 30 جلد بوده که امروزه بخش‌های کمی از آن در دسترس است. این کتاب به‌نام‌های «جامع التواریخ ابوالفضل بیهقی»، «جامع فی تاریخ سبکتکین ابوالفضل بیهقی»، «تاریخ آل‌محمود»، «تاریخ ناصری» و «تاریخ آل‌سبکتکین» خوانده می‌شده است.

نوآوری‌ها

آوردن مثال، شواهد شعری، تمثیل، توصیف، تشبیه، ترادف، به‌کارگرفتن حجم قابل ‌توجه از لغات عربی در نثر فارسی، پرهیز از تکرار، شکستن هنجار عادی گفتار، جسارت و توانمندی در روایت‌های جزئی، از نوآوری‌های بیهقی در حوزۀ نثر فارسی است. بيهقي، بیشتر از آنکه از جامعه و سبک دوران خود اثر پذیرفته باشد، بر آنها و نویسندگان معاصر خود و دوره‌های بعد، اثرگذاشته است. او، آغازگر راهی نو برای سایر نویسندگان شد که به‌تدریج از ساده‌نویسی به فنی‌گرایی و استفاده از صناعات مختلف لفظی و معنوی تغییر پیدا کرد.

درگذشت

ابوالفضل بیهقی، در سال 470ق در سن 85 سالگی در شهر غزنی درگذشت؛ اما مدفن او در این شهر، معلوم نیست.

یادمان‌ها

1. در تقویم رسمی ایران

روز اول آبان، به‌عنوان «روز بزرگداشت ابوالفضل بیهقی»، نام‌گذاری شده است.

2. پژوهش‌ها

کتاب‌ها، پایان‌نامه‌ها و مقاله‌های زیادی دربارۀ بیهقی و آثار او نوشته شده که در کتاب «بیهقی‌پژوهی در ایران»، به‌صورت خلاصه، معرفی شده است. کتاب بیهقی‌پژوهی به همت دکتر «احمد رضی» نوشته و توسط انتشارات حق‌شناس منتشر شده است.

3. همایش‌ها

برای بزرگداشت و معرفی ابوالفضل بیهقی، همایش‌های ملی و بین المللی زیادی در ایران برگزار شده است.

منابع

• «براي يافتن آرامگاه ابوالفضل بيهقي اشتباه نرويد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ تیر ۱۳۹۱ش.
• برومندی، امید، «اول آبان چگونه روز ملی ابوالفضل بیهقی شد؟»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1400ش.
• «بیهقی‌پژوهی در ایران دکتر احمد رضی»، وب‌سایت ابوالفضل بیهقی، تاریخ درج مطلب: 15 آبان 1396ش.
• «تاریخ بیهقی؛ تاریخ یا ادبیات؟»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1 آبان 1401ش.
• حارث آبادی، رضا، «جلوه‌هایی از سبک ادبی ابوالفضل بیهقی»، وب‌سایت ابوالفضل بیهقی، تاریخ درج مطلب: ۲ بهمن ۱۳۹۸ش.
• رضازاده، شفق، «ابوالفضل بیهقی و تاریخ بیهقی»، مجلۀ ارمغان، دورۀ یازدهم، شمارۀ 12، اردیبهشت 1310ش.
• سمیعی، احمد، «بیهقی، ابوالفضل»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 3 دی 1401ش.
• طهماسبی، فرهاد و امین، ندا، «نقش و اهمیت فردیت خلاق و صاحب سبک ابوالفضل بیهقی در سیر تحول سبک نثر فارسی»، مجلۀ مطالعات نقد ادبی، شماره 12، 1389ش.
• محمدی ‌پرفکر، رویا، «دیدگاه‌های سیاسی ابوالفضل بیهقی مورخ تاریخ بیهقی»، وب‌سایت ابوالفضل بیهقی، تاریخ درج مطلب: ۱۱ شهریور ۱۳۹۹ش.
• نعمتی لیمائی، امیر، «فلسفه تاریخ از دیدگاه ابوالفضل بیهقی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 26 بهمن 1396ش.
• نفیسی، سعید، «آثار گمشدۀ ابوالفضل بیهقی»، مجلۀ مهر، شماره 6، سال سوم، 1314ش.
• «همایش بین‌المللی ابوالفضل بیهقی در سبزوار برگزار شد.»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱ آبان ۱۴۰۱ش.