اختلال خواب
اختلال خواب؛ هرگونه مشکل مربوط به خواب شامل بی‌خوابی، بدخوابی و کم‌خوابی.
اختلال خواب، از جملۀ مسائلی است که باعث بروز اختلال در زندگی و بازداشتن افراد از انجام فعالیت‌های بهینه می‌شود. دانشمندان معتقدند که خواب، از نیازهای اساسی بشر بوده و بزرگسالان در حدود یک‌سوم و نوزادان در حدود دوسوم از عمر خود را در خواب به سر می‌برند.
مفهوم‌شناسی
خواب یک فرآیند فیزیولوژیک در سطح بالایی است که تحت تأثیر مسائل اجتماعی- فرهنگی و محیطی نیز قرار می‌گیرد.[۱] خواب، از ارکان اصلی چرخه شبانه‌روزیِ عملکرد بدن است که به رشد، یادگیری و تقویت حافظه کمک می‌کند. در فرآیند خواب، یک دورۀ کامل استراحت ذهن و بدن رخ می‌دهد که طیّ آن، هوشیاری و عملکرد بدن به‌صورت نسبی یا کامل متوقف می‌شود.[۲]
اختلال در خواب، به‌معنای اختلال در الگوی خواب یا تغییر در رفتارهای مربوط به آن است که یکی از نشانه‌های اولیۀ بیماری‌های روانی نیز در نظر گرفته می‌شود.[۳] شخصی که به این اختلال دچار می‌شود ممکن است یکی از حالت‌های مشکل در به خواب رفتن، بیداری زودهنگام یا خواب ناپیوسته در میانۀ شب را تجربه کند. چنین فردی، احساس رضایت از خواب خود نداشته و همین منجر به ایجاد اختلال در احساس و انگیزه، افزایش خطر سقوط، افسردگی و در برخی مواقع منجر به بیماری‌های قلبی می‌شود.[۴]
مراحل خواب
در خصوص مراحل خواب، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
مرحلۀ آرام از ولتاژ پایین (NREM)
این مرحله، پس از دوران شیرخواری به چهار مرحله تحت عناوین زیر تقسیم می‌شود:
- مرحلۀ اول به خواب سبک (Light sleep) مشهور است. در این مرحله، شل شدن اعضای بدن منجر به فعال شدن یک رفلکس ماهیچه‌ای به‌نام Hypagogenic jerk می‌شود که به‌معنای پرش‌های خوابی است.
- در این مرحله، دوک‌های خواب (مجموعه‌ای از خوشه‌ها یا امواج ریتیمیک کوتاه‌مدت) یا sleep spinfles و K complexes رخ خواهد داد.
- مراحل سوم و چهارم خواب NREM به خواب موج آهسته (Sloe- wave slepp) مشهور هستند. خواب عمیق، در همین مراحل رخ می‌دهد.
مرحلۀ حرکات سریع چشم (Rapid Eye movement)
که در آن الگوی خواب مشابه با ریتم بیداری است.[۵]
علل اختلال در خواب
کارشناسان، از مهمترین دلایل اختلال در خواب را افسردگی و استرس می‌دانند. آلرژی و مشکلات تنفسی، تکرر ادرار شبانه، درد مزمن و التهاب مفاصل نیز از دیگر علت‌های این نوع از اختلال هستند.[۶]
علائم
علائم و نشانه‌های اختلال خواب با توجه به انواع مختلف آن، در افراد متفاوت است:
- مشکل در به خواب‌رفتن یا خواب‌ماندن؛
- ضعف و خستگی در طول روز؛
- میل شدید به چرت‌زدن در طول روز؛
- بدخلقی، زودرنجی و اضطراب؛
- حواس‌پرتی و عدم تمرکز؛
- افسردگی؛
- کاهش یا افزایش وزن.[۷]
انواع اختلال خواب
اختلال در خواب نیز همچون سایر بیماری‌ها، انواع مختلفی دارد:
پاراسومنیاها (خواب‌پریشی)
این اختلال منجر به حرکات و رفتارهای غیرطبیعی در خواب می‌شود مانند ناله کردن در خواب، کابوس‌های شبانه و شب‌ادراری.
آپنۀ خواب
بروز وقفه‌های تنفسی در حین خواب.
حملۀ خواب (ناکولپسی)
این اختلال با حمله‌های مکرر در طول روز مشخص می‌شود. احساس خستگی شدید به‌صورت ناگهانی و بدون مقدمه به خواب رفتن از آن جمله هستند.
بی‌خوابی
مشکل در به خواب رفتن یا پریدن از خواب است. این مشکل در میان جوانان و زنان بیشتر اتفاق افتاده و به سه گروه تقسیم می‌شود:
- بی‌خوابی مزمن: به‌صورت مداوم و حداقل به‌مدت یک ماه؛
- بی‌خوابی حدواسط: به‌صورت دوره‌ای و گاه‌وبیگاه؛
- بی‌خوابی موقتی: ادامه پیدا کردن بی‌خوابی به‌مدت چند شب.
کم‌خوابی
سندروم پای بیقرار
این اختلال با تکان‌های شدید پا در خواب همراه است.[۸]
تشخیص
امروزه، روش‌های بسیاری برای تشخیص اختلال خواب وجود دارد که از آن جمله می‌توان به پرسشنامه‌های روان‌شناختی اشاره کرد. در این میان، پرسشنامۀ برزیلی MSQ ابزار مناسبی برای غربالگری اختلالات خواب بوده و شاخص‌های روان‌سنجی آن در مطالعات متعددی بررسی و تأیید شده‌اند. در این پرسشنامه، سؤالاتی در رابطه با مشکل در به خواب رفتن، به‌صورت مکرر از خواب پریدن، خیلی زود بیدار شدن از خواب، خواب‌آلودگی بیش از حد در روز و سر درد در هنگام بیداری، پرسیده شده و بر اساس پاسخ‌های داده شده به این نوع اختلال و سطح آن پی می‌برند.[۹] از دیگر راه‌های تشخیص این اختلال در افراد می‌توان به انواع آزمایش‌های «پلی سومنوگرافی[۱۰] (تست خواب)»، «الکتروانسفالوگرام»[۱۱] و «آزمایش خون ژنتیک» اشاره کرد.[۱۲]
اختلال خواب در کودکان
اختلال خواب در کودکان به‌معنای کاهش بیش از حد یا افزایش بیش از حد خواب متناسب با سن، انواع غیرطبیعی خواب، رفتارهای غیرطبیعی در خواب و یا بروز وقایع پاتوفیزیولوژیک در خواب است. کارشناسان بر این باورند که عدم درمان این اختلال در کودکان منجر به اختلال در توجه و تمرکز، حافظه، یادگیری و رفتار آنها خواهد شد.
انواع اختلال در خواب کودکان شامل 1. بی‌خوابی؛ 2. خواب‌آلودگی؛ 3. اختلال تنفسی وابسته به خواب؛ 4. کابوس شبانه؛ 5. اختلال‌های بیداری؛ 6. اختلال ریتمیک حرکتی هنگام خواب و 7. شب‌ادراری است.[۱۳]
اعتیاد به اینترنت و اختلال خواب
کارشناسان بر این باورند که یکی از عوامل اثرگذار بر کیفیت و کمیت خواب، در سال‌های اخیر، استفادۀ فزاینده از اینترنت[۱۴] یا همان اعتیاد به اینترنت است. متخصصان، اعتیاد به اینترنت را به‌معنای استفادۀ بیش از حد و بیمارگونه از آن می‌دانند که بیشتر شامل اتاق‌های گپ، پورنوگرافی و قمار آنلاین است. تمامی این موارد، زمینه‌ساز تخریب سلامت روابط، احساسات و درنهایت روح و روان آدمی است. گاهی این نوع از اعتیاد در استفاده از کامپیوتر، موبایل و اینترنت، در زندگی روزمرۀ افراد نیز اختلال ایجاد می‌کند.[۱۵]
پژوهش‌های بسیاری حکایت از ارتباط حضور کامپیوتر و دستیابی به اینترنت در اتاق خواب کودکان و نوجوانان با تأخیر در زمان خواب، زمان کمتر در رختخواب، زمان کلی خواب کوتاه‌تر، افزایش شیوع اختلال‌های مقاومت در زمان خواب، اضطراب در خواب، ناهنجاری‌های خواب و اختلال در تنفس در خواب دارند. امروزه، دانشمندان، از نرخ شیوع اعتیاد به اینترنت در حدود 21.7 درصد در میان نوجوانان خبر داده‌اند.[۱۶]
اختلال در خواب سالمندان
کارشناسان معتقدند که افزایش سن، کاهش توانایی به خواب رفتن و سبک بودن خواب، از جمله دلایل شایع اختلال خواب در میان سالمندان است. آمارها نشان می‌دهند که در حدود 57 درصد از سالمندان به مشکل اختلال خواب دچار هستند.[۱۷]
پژوهش‌های صورت‌گرفته حکایت از آن دارند که عواملی همچون شاخص تودۀ بدنی، مصرف دخانیات، فشار خون بالا، دیابت و افسردگی از جمله عوامل اصلی مرتبط با افزایش اختلال در خواب در میان سالمندان هستند. همچنین، زنان سالمند نسبت به مردان، از اختلال خواب بیشتری رنج برده و این موضوع به دلایل تفاوت‌های جنسی (یائسگی زنان) و مشکلات روان‌شناختی بیشتر در زنان است.[۱۸]
اختلال در خواب در دوران یائسگی
اختلال خواب از شایع‌ترین مشکلات زنان در دوران یائسگی است که حدود 35 تا 60 درصد از زنان در این دوران و حول‌وحوش آن به این اختلال دچار می‌شوند. کارشناسان معتقدند که تضعیف عملکرد شناختی، وقوع تصادفات بروز خطا در کارها، چاقی، تغییرات زیان‌بار در عملکردهای متابولیک بدن و حتی مرگ ناشی از محرومیت از خواب، از جمله نمونه‌های عوارض مستقیم اختلال خواب هستند.[۱۹]
آنها، اولین گام در درمان عوارض یائسگی و اختلال خواب در زنان را آموزش و مشاوره در زمینۀ تغییرات مربوط به شیوۀ زندگی در این دوران می‌دانند.[۲۰] علاوه بر آن، روش‌های درمانی مکمل مانند موسیقی‌درمانی، آرام‌سازی، یوگا، طب سنتی و استفاده از گیاهان دارویی برای رفع مشکلات خواب در زنان یائسه پیشنهاد می‌شوند.[۲۱]
یوگا و درمان اختلال خواب
یوگا، یکی از مکاتب فلسفی و عرفانی هند است که برخی از آموزه‌ها و مهارت‌های آن، به آداب خویشتن‌داری و آموزش‌های جسمانی و ذهنی توجه کرده و برای تمامی مقاطع زندگی بشر توصیه‌هایی دارد. طرفداران یوگا بر این باور هستند که مهارت‌های یوگا، بشر را در حسی از تعادل و توازن نگاه می‌دارد. بر اساس دانش یوگا، ذهن منشأ تمامی بی نظمی‌های روحی و جسمی است. برخی از پژوهش‌های صورت‌گرفته در این زمینه نشان داده‌اند که انجام منظم حرکات بدنی و تمرینات تنفسی موجود در یوگا در کنار تمایلات هماهنگ آگاهی به فرد در این زمینه، کمک‌کننده است. یوگا، توصیه‌های زیر را در راستای کسب آرامش و خوابی آرام ارائه کرده است:
- قرار گرفتن بدن و ذهن آدمی در مسیر توازن، با انجام تمرینات روزمرۀ یوگا؛
- خوابیدن به اندازۀ مطلوب در راستای کسب احساس هوشیاری و سرحال بودن نه بیشتر؛
- عمیق‌کردن خواب با انجام فعالیت‌های منظم بدنی؛
- مختل‌شدن خواب با مصرف بیش از اندازۀ غذا یا آب پیش از خواب؛
- خودداری از مصرف کافئین و سیگار پیش از خواب؛
- تلاش نکردن برای خوابیدن (در صورتی‌که دچار بی‌خوابی شده‌اید، به‌صورت موقت رختخواب را رها کرده و به انجام کار دیگری مشغول شوید)؛
- کشیدن چند نفس عمیق پیش از خواب (این عمل مانند قوی‌ترین قرص خواب‌آور عمل خواهد کرد).[۲۲]
پانویس
- ↑ کریم‌زاده، ««اختلال‌های خواب در کودکان»، 1380ش، ص93-102.
- ↑ Mohammadian, Factor associated with self-reported sleep quality in adults-a population-based study, 2018, V12, P1-6.
- ↑ Mousavi, Prevalence of Sleep disorders among medical students of Yasuj University of Medical Sciences, 2015, V6, P55-62.
- ↑ کریم‌زاده، ««اختلال‌های خواب در کودکان»، 1380ش، ص93-102.
- ↑ سنایی، «مراحل پنج‌گانۀ خواب»، وب‌سایت تخصصی روانشناسی.
- ↑ «اختلال در خواب چیست و چگونه درمان می‌شود؟»، وب‌سایت معاونت غذا و دارو، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی اراک.
- ↑ «اختلال در خواب چیست و چگونه درمان می‌شود؟»، وب‌سایت معاونت غذا و دارو، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی اراک.
- ↑ «اختلال در خواب چیست و چگونه درمان می‌شود؟»، وب‌سایت معاونت غذا و دارو، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی اراک.
- ↑ معنوی‌پور، «ویژگی‌های روان‌سنجی پرسشنامۀ اختلال خواب»، 1394ش، ص15-20.
- ↑ PSG
- ↑ EEG
- ↑ «اختلال در خواب چیست و چگونه درمان می‌شود؟»، وب‌سایت معاونت غذا و دارو، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی اراک.
- ↑ کریم‌زاده، ««اختلال‌های خواب در کودکان»، 1380ش، ص93-102.
- ↑ Pathological internet use.
- ↑ Byun, Internet addiction: metasynthesis of 1996-2006 quantitative research, 2009, V12(2), P203-7.
- ↑ مسعودنیا، «اعتیاد به اینترنت و خطر بروز اختلال در خواب در نوجوانان»، 2012م، ص350-362.
- ↑ Mirzaei, Quality of sleep and methods of management of sleep disorders in elderly of Yazd city in 2016, 2017, V25, P467-75.
- ↑ عباسی، «عوامل خطر اختلال خواب در سالمندان»، 1398ش، ص172-178.
- ↑ Mirmohammadali, Evaluation of valerians’ effect on sleep quantity and quality of menopausal women: cross-over clinical trial, 2014, V17(11).
- ↑ Ozgoli, Acupressure effect on sleep quality in menopausal women, 2012, V2(3), P9-18.
- ↑ موسوی، ، «تأثیر گیاهان دارویی بر درمان اختلال خواب زنان در سنین یائسگی، مطالعۀ مروری»، 1400ش، ص908-919.
- ↑ پدیده، «یوگا، راهی به سوی کمال (قسمت چهارم)»، شماره 203.
منابع
- «اختلال در خواب چیست و چگونه درمان می‌شود؟»، وب‌سایت معاونت غذا و دارو، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی اراک، تاریخ بازدید: 2 بهمن 1401ش.
- پدیده، غ، «یوگا، راهی به‌سوی کمال (قسمت چهارم)»، شماره 203، گزارش آذر 1387ش.
- سنایی، کامیار، «مراحل پنج‌گانۀ خواب»، وب‌سایت تخصصی روانشناسی، تاریخ بازدید: 2 بهمن 1401ش.
- عباسی، عباسعلی و دیگران، «عوامل خطر اختلال خواب در سالمندان»، مجلۀ اپیدمیولوژی ایران، دوره 15، شماره 2، 1398ش.
- کریم‌زاده، پروانه و خوشابی، کتایون، ««اختلال‌های خواب در کودکان»، نشریۀ فیض، دوره 5، شماره 1، 1380ش.
- مسعودنیا، ابراهیم، «اعتیاد به اینترنت و خطر بروز اختلال در خواب در نوجوانان»، نشریۀ تحقیقات علوم رفتاری، 2012م.
- معنوی‌پور، داود، «ویژگی‌های روان‌سنجی پرسشنامۀ اختلال خواب»، علوم اعصاب شفای خاتم، دوره 3، شماره 3، 1394ش.
- موسوی، فاطمه و همکاران، «تأثیر گیاهان دارویی بر درمان اختلال خواب زنان در سنین یائسگی، مطالعۀ مروری»، مجلۀ دانشکدۀ پرستاری و مامایی ارومیه، دوره 19، شماره 11، 1400ش.
- Byun S, Ruffini C, Mills JE, Douglas AC, Niang M, Stepchenkova S, et al. Internet addiction: metasynthesis of 1996-2006 quantitative research, Cyberpsychol Behav 2009.
- Mirmohammadali M, Zendehdel-Rakhshandeh T, Sadeghniyat-Haghighi K, Faghihzadeh S, Taheri M, Evaluation of valerians’ effect on sleep quantity and quality of menopausal women: cross-over clinical trial, J Kermanshah Univ Med Sci 2014,
- Mirzaei M, Gholamrezaei E, Bidaki R, Fallahzadeh H, Ravaei J, Quality of sleep and methods of management of sleep disorders in elderly of Yazd city in 2016, J Shahid Sadoughi Univ Med Sci 2017.
- Mohammadian M, Khosravi A, Nohi Sh, Mousavi SA, Factor associated with self-reported sleep quality in adults-a population-based study, J Knowl Health, 2018.
- Mousavi Asl SE, Alizadeh T, Sheikh M, Prevalence of Sleep disorders among medical students of Yasuj University of Medical Sciences, Aligoodarz Nurs College Anal Res J, 2015.
- Ozgoli G, Armand M, Heshmat R, Alavi Majd H. Acupressure effect on sleep quality in menopausal women. CMJA 2012.