ادراک
ادراک، فرایند گزینش، سازماندهی و معنابخشی به داده‌های حسی
مفهوم‌شناسی
ادراک، واژه‌ای عربی است که در فارسی به معنای دریافتن، پی بردن و فهمیدن آمده[۱] و معادل Perception در انگلیسی است.[۲] دستیابی به اطلاعات مفید و معنادار جهت پاسخ به محرک‌های درونی و بیرونی نیازمند دو مرحله اساسی است؛ اول، احساس به معنای دریافت اطلاعات حسی از حواس پنجگانه و دوم، فرایند ادراک به معنای گزینش، سازماندهی و معنابخشی به اطلاعات حسی.
در روانشناسی، ادراک فرایندی ذهنی یا روانشناختی است که با گزینش و سازماندهی اطلاعات حسی، به گونه‌ای فعال به آنها معنا می‌بخشد و انسان به کمک این معنابخشی می‌تواند ماهیت و معنای اشیاء و روابط بین آنها را درک کند. سرعت این عمل به گونه‌ای است که به نظر می‌رسد احساس و ادراک همزمان اتفاق می‌افتند. در این فرایندِ پیچیده ذهنی، تجارب حسی، مفاهیم و تصورات ناشی از آن، انگیزه فرد و موقعیتی که در آن ادراک صورت می‌گیرد، دخالت دارند. بدین ترتیب هر ادارکی بر اساس انتظارات و پیش‌داوری‌هایی که ممکن است به خطا نیز منجر شود، صورت می‌پذیرد.[۳] از این رو می‌توان به چرایی برداشت‌های گوناگون افراد از یک پدیده واحد پی برد.
تفاوت احساس و ادراک
دو واژه احساس و ادراک در روانشناسی کاربرد فراوانی دارند. احساس به معنای انتقال اثر محرک از گیرنده حسی به سیستم اعصاب مرکزی است که به‌صورت عینی قابل پیگیری است. اگرچه احساس ارزش شناختی ندارد و به‌صورت کاملاً منفعل و صد در صد فیزیولوژیک حاصل می‌شود[۴] اما کیفیت ادراک وابسته به همین داده‌های خامی است که در فرایند احساس جمع‌آوری شده است. در واقع داده‌های دریافتی از حواس پنجگانه به‌صورت انبوهی از اطلاعات جدا از هم به گیرنده‌های حسی ارسال می‌شوند و در فرایندی پیچیده، دستگاه ادراکی آنها را به‌صورت یکپارچه و بامعنا تعبیر و تفسیر می‌کند.
فرایند ادراک
ادراک در طی مراحلی اتفاق می‌افتد. گزینش، سازماندهی و تفسیر یا معنابخشی به داده‌های حسی سه مرحله اصلی ادراک هستند.
مرحله اول: گزینش
روزانه با محرک‌های فراوانی سروکار داریم اما تنها برخی از محرک‌ها توجه ما را به خود جلب می‌کنند. گاهی از میان تصاویر متعدد یا صداهای زیادی که در اطراف ما وجود دارد توجه ما به یکی از آنها جلب شده و به آن پاسخ می‌دهیم. عوامل زیادی در چرایی گزینش یک محرک از میان سایر محرک‌ها و پاسخ به آن وجود دارد. نیازها، انتظارات، نگرشها، حالت‌های هیجانی، آرزوها و انگیزه‌ها تنها تعدادی از دلایلی است که می‌تواند پاسخ به یک محرک را برای ما در اولویت قرار دهد. برای مثال در حالت گرسنگی محرک‌های مرتبط با گرسنگی بیشتر از محرک‌های دیگر مورد توجه قرار می‌گیرد. برخی عوامل جنبه موقعیتی و محیطی دارند؛ برای مثال محرکی که شدید، تازه، متحرک، متضاد یا مکرر باشد بیشتر جلب توجه می‌کند.[۵] از این اصول در صنعت تبلیغات با هدف تاثیرگذاری بر مشتری و رغبت‌انگیزی جهت میل به خرید، به‌صورت گسترده استفاده می‌شود.
مرحله دوم: سازماندهی
دومین مرحله از فرایند ادراک، سازماندهی نام دارد. در این مرحله اطلاعات دریافتی باید در قالب الگوهایی سازماندهی شود تا قابل درک باشد. ادراک شکل، ادراک حرکت، ادارک عمق و ادراک رنگ چهار نوع سازماندهی توسط ذهن است. در رابطه با ادراک شکل دو نظریه متفاوت وجود دارد. ساخت‌گرایان بر این عقیده‌اند که شکل ادراک شده مجموعه‌ای از هزاران احساس ابتدایی است. با توجه به مشکلاتی که این نظریه داشت از جمله اضافه‌شدن بیش از اندازه احساسات ابتدایی، استقبال چندانی از آن صورت نگرفت. در مقابل، نظریه گشتالت، به جای ادراک جداگانه تک¬تک ابعاد و جنبه‌های محرک‌ها، کلّیت آن را مد نظر قرار داد. از دیدگاه نظریه گشتالت، کل محرک ادراک می‌شود. مشابهت، مجاورت، نزدیکی، پیوستگی و بستگی برخی از اصول نظریه گشتالت در ادراک شکل محسوب می‌شود.[۶]
مرحله سوم: تفسیر داده‌های حسی
پس از گزینش و طبقه‌بندی اطلاعات حسی، در مرحله نهایی، ذهن، اطلاعات را برای تبیین و صدور حکم درباره دنیای بیرونی به کار می‌گیرد.[۷] در این مرحله اطلاعات انبوه و به ظاهر بی‌معنا به‌منظور تفسیر حالات و انفعالات درونی و ارتباط‌گیری با محیط پیرامون جهت نیل به اهداف شخصی به‌کار گرفته می‌شود.
عوامل موثر بر شکل‌گیری ادراک
نیازها، علائق و آرزوها، ارزش‌ها و نگرشها، تنبیه‌ها و تشویق‌ها، موفقیت‌ها و شکست‌ها، ویژگی‌های شخصی و شخصیتی، حساسیت اندام حسی، موضوع مورد ادراک، موقعیت یا بافتی که محرک در آن قرار دارد و زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی از مهمترین زمینه‌ها و عواملی هستند که می‌توانند ادراک فرد را تحث تاثیر قرار داده و شکل دهند.[۸] از این رو ادراک تحت تاثیر زمینه‌ها و عوامل متعددی است که برخی در حیطه اختیار فردی و برخی خارج از دایره اراده و اختیار شخص قرار دارد.
ادراک؛ فطری یا اکتسابی
یکی از مهمترین مباحث مطرح در حوزۀ ادراک، درون‌زاد بودن یا اکتسابی بودن ادراک است. گذشته از اختلاف قدیمی و سابقه‌دار وراثت یا تربیت، امروزه بسیاری از روانشناسان به این نتیجه رسیده‌اند که برای رشد بهنجار، هر دو عامل ضروری است؛ اگرچه هنوز هم در برخی حوزه‌ها بر سر اینکه کدام عامل نقش مهم‌تری دارد، اختلاف‌نظر وجود دارد. این مسئله در رابطه با ادراک، دامنه وسیع‌تری پیدا می‌کند و باید نسبت به تک‌تک پدیده‌های ادراکی بررسی جداگانه‌ای صورت پذیرد؛ برای مثال ادراک فاصله و عمق در نوزاد انسان و جانوران، بیشتر فطری می‌نماید تا اینکه وابسته به فعالیت و اکتسابی باشد. با این همه، پژوهشگران بر وجود دوره‌های حساس یا طلایی در برخی جنبه‌های رشد اذعان دارند. دوره‌ای که در آن کمبود تحریک بهنجار، موجب اختلال در توان ادراکی فطری می‌شود. به عبارتی زمینۀ فطری در کنار تجربۀ فعالیت به‌صورت زمان‌مند، منجر به رشد بهنجار دستگاه ادراکی می‌شود و برای حفظ و رشد توانایی‌های فطری ادراک، تجربۀ تحریک‌های معینی ضروری است.[۹]
کارکردها و اهداف اصلی ادراک
دستگاه ادراکی با توجه به دریافت اطلاعات حسی ابتدا باید معین کند که این شیء چیست؟ و در مرحله بعد در کجا قرار دارد. برای پاسخ به این دو مساله باید کارکردهای اصلی ادراک مشخص شود.
مکان‌یابی
مکان‌یابیِ فضایی برای ادامه حیات ضروری است. با استفاده از مکان‌یابی می توانیم مختصات مکانی خود را بشناسیم و به آدرس مورد نظر برویم. اگر این توانایی نبود، دائماً با اشیاء اطراف¬مان برخورد می‌کردیم یا حتی نمی‌توانستیم چیزهایی که دست‌مان را به سوی‌شان دراز می‌کنیم، بگیریم، یا اینکه به سمت اشیاء و جانوران خطرناک می‌رفتیم. برای مکان‌یابی اشیاء باید ابتدا آنها را از یکدیگر و از زمینه جدا کرد. گروه‌بندی اشیاء، ادارک فاصله، ادراک عمق و ادراک حرکت نیز از جمله مواردی است که در مکان‌یابی به آن پرداخته می‌شود.[۱۰]
بازشناسی
دومین کارکرد عمده ادراک، بازشناسی ماهیت و چیستی اشیاء است. شکل، اندازه، رنگ، وضع قرار گرفتن و بافت از جمله مقولاتی است که برای بازشناسی اشیاء به کار می‌روند.[۱۱] برای مثال با دیدن چراغ قرمز بر سر چهارراه، آن را به چراغ قرمز راهنمایی و رانندگی منتسب می‌کنیم یا از شنیدن صدای زنگ، آن را به تلفن ربط می‌دهیم. در بازشناسی هر محرکی به یک مقوله منتسب می‌شود.
ثبات ادراکی
دستگاه ادراکی علاوه بر مکان‌یابی و بازشناسی، هدف دیگری نیز دارد و آن ثابت نگهداشتن نمود اشیاء است. اندازه، رنگ و درخشندگی در اشیاء واقعی ثابت است در حالی که انعکاس آن بر شبکیه چشم تغییر می‌کند. به طور کلی به‌رغم تغییر روشنایی، زاویه دید یا فاصله شیء، آدمی اشیاء را در وضعی نسبتاً ثابت و بدون تغییر می‌بیند. ثبات ادراکی امکان تشخیص فاصله اشیاء و درک واقعی از آنها را به انسان می‌دهد.[۱۲] برای مثال وقتی ماشین یا هواپیما از ما فاصله می‌گیرد علی‌رغم اینکه به‌ظاهر اندازه آنها کوچک‌تر می‌شود اما ما می‌دانیم که در اندازه واقعی آنها تغییری رخ نمی‌دهد که این نتیجه ثبات ادراکی است.
ادراک اجتماعی
با توجه به زمینه‌ها و عوامل اجتماعی و فرهنگی موثر بر شکل‌گیری ادراک، اهمیت این پدیده از موضوعی صرفاً روانی ـ فیزیولوژیکی فراتر رفته و گاهی با پدیده‌ای روانی ـ اجتماعی روبرو هستیم. نگرشها، پیش‌داوری‌ها، افکار و تصورات قالبی و ارزش‌های فردی یا اجتماعی، همه از عوامل تعیین‌کننده ادراک اجتماعی هستند.[۱۳] ادراک اجتماعی به عنوان یکی از مفاهیم کلیدی در روانشناسی اجتماعی، فرایند فعالی است که زمینه فهم و درک رفتار اجتماعی دیگران را فراهم می‌آورد. رمزگشایی از چیستی و چرایی رفتار دیگران دو محور مهم در حوزه مفهومی ادراک اجتماعی است که با کلیدواژه‌هایی نظیر ارتباط غیرکلامی، برداشت و اِسناد قابل تحقیق و بررسی است.[۱۴]
خطاهای ادراکی
به طور معمول ادراک‌ها با احساس‌ها هماهنگ‌اند و آنچه ادراک می‌شود دقیقاً همانی است که احساس شده است اما گاهی این روند دچار مشکل می‌شود و چیزی ادراک می‌شود که در واقع وجود ندارد. ادراک آبی بودن آسمان در حالی که بی‌رنگ است، نمونه روشنی از این مسئله است. این پدیده، خطای ادراکی نامیده می‌شود که اگرچه صحیح نیست اما نابهنجار هم به حساب نمی‌آید. خطای ادراکی مولر ـ لایر یکی از معروفترین خطاهای بصری است.
در این تصویر در حالی که بدون در نظر گرفتن دو سر فلش خط‌های افقی هم اندازه هستند اما خط بالایی، بزرگ‌تر ادراک می شود.
خطاهای ادراکی در همه حواس انسان رخ می‌دهد. از انواع خطاهای ادراکی می‌توان به خطای بینایی، خطای شنوایی، خطای زمان و مکان، خطای حرکتی، خطای وزن و خطای وضعی عضلانی اشاره کرد.
تبيين خطاهای ادراکی
برای تبیین و توضیح خطاهای ادراکی نظریه‌های متفاوتی ارائه شده است که از مهمترین آنها می‌توان به نظریه گشتالت، نظریه حرکت چشم، نظریه فاصله ظاهری، نظریه جابجاسازی عصبی، ناهمانندسازی، مقایسه نادرست و نظریه خطای رد تصویر اشاره کرد.[۱۵]
ادراک از منظر آموزه‌های اسلامی
در آموزه‌های اسلامی، ادراک حسی با واسطه‌گری حواس پنجگانه، به‌عنوان یکی از راه‌های تحصیل علم و آگاهی شمرده شده و در قرآن کریم از مسئولیت سنگین آنها سخن به میان آمده است.[۱۶]
قرآن در آیه 36 از سوره اسراء نسبت به پیروی بدون شناخت و علم هشدار می‌دهد و با معرفی مهمترین ابزارهای کسب علم و آگاهی از اهمیت آنها سخن می‌گوید. از دیدگاه قرآن، ظرفیت اقناع ناشی از ادراک حسی برای مخاطب به مراتب بالاتر از سایر شیوه‌ها است. از این رو پیامبران با معجزاتی عینی و ملموس به تبلیغ معارف الاهی می‌پرداختند تا جایی که ابراهیم پیامبر جهت اطمینان قلب خود، از خداوند می‌خواهد تا به صورت حسی معاد را به او نشان دهد، که این می‌تواند گواه اهمیت و ارزشمندی معلومات حاصل از ادراک حسی به‌شمار آید.[۱۷]
علاوه بر ادارک حسی، می توان از نوع دیگری از ادراک با عنوان ادراک فراحسی[۱۸] نام برد. ادراک فراحسی یا آن‌طور که در زبان عامه به حس ششم تعبیر می‌شود، اطلاعاتی است که اگرچه از طریق حواس شناخته‌شده دریافت نمی‌شود، اما به صورت معنادار درک و تفسیر می‌شوند. در واقع ادراک فراحسی کسب اطلاع و آگاهی از یک امر، شیء یا رویداد بدون دخالت حواس عادی بشری است.[۱۹] این مقوله اگرچه تحت عنوان مباحث فراروانشناسی[۲۰] طرح شده اما سابقه چندانی ندارد. دورآگاهی[۲۱]، غیب‌گویی[۲۲]، اثر ذهن بر ماده[۲۳]، روشن‌بینی (دیدن اشیاء ماورائی)[۲۴] و آینده‌نگری از مقوله‌های مهمی است که در ادراک فراحسی مورد توجه است.[۲۵]
در میان دانشمندان مسلمان، ادراک فراحسی امری پذیرفته شده است و به اعتقاد برخی محققین الفاظ دال بر آن از مرز بیست تعبیر می‌گذرد که واژه‌هایی نظیر بصیرت، حکمت، لبّ، عقل، تدبر و عرفان از مصادیق آن به‌شمار می‌رود.[۲۶] تسبیح‌گویی کوه‌ها همراه با داوود پیامبر، استشمام بوی یوسف از راه دور توسط پدرش، یعقوب پیامبر، الهام به مادر موسی، پیامبر بنی‌اسرائیل و رویای صادقه یوسف پیامبر همه از مواردی است که در حوزه ادراکات فراحسی قرار دارند.[۲۷]
پانویس
- ↑ عميد، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه ادراک.
- ↑ پورافکاری، فرهنگ جامع روانشناسی ـ روان‌پزشکی، 1386ش، ج2، ص1097.
- ↑ ایروانی و خداپناهی، روانشناسی احساس و ادراک، 1371ش، ص25.
- ↑ ایروانی و خداپناهی، روانشناسی احساس و ادراک، 1371ش، ص23.
- ↑ محی‌الدین بناب، روانشناسی احساس و ارداک، 1381ش، ص230.
- ↑ پارسا، زمینه روانشناسی، 1383ش، ص129.
- ↑ هافمن و دیگران، روانشناسی عمومی از نظریه تا کاربرد، 1379ش، ج1، ص156.
- ↑ نادری، احساس و ادراک از دیدگاه روانشناختی، 1369ش، ص128.
- ↑ اتکینسون و دیگران، زمینه روانشناسی هیلگارد، 1396ش، ص207.
- ↑ اتکینسون و دیگران، زمینه روانشناسی هیلگارد، 1396ش، ص183.
- ↑ اتکینسون و دیگران، زمینه روانشناسی هیلگارد، 1396ش، ص189.
- ↑ اتکینسون و دیگران، زمینه روانشناسی هیلگارد، 1396ش، ص199.
- ↑ ایروانی و خداپناهی، روانشناسی احساس و ادراک، 1371ش، ص224.
- ↑ آذربایجانی و دیگران؛ روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، 1387ش، چ3، ص39.
- ↑ ایروانی و خداپناهی، روانشناسی احساس و ادراک، 1371ش، ص249.
- ↑ سوره اسراء، آیه 36.
- ↑ سوره بقره، آیه 260.
- ↑ Extrasensory perception
- ↑ خرمشاهی، غیب جهان و جهان غیب، 1364ش، ص22، به نقل از: خاکبازان و میردرکوندی، ادراک فراحسی از دیدگاه اسلام و روانشناسی، 1393ش، ص117.
- ↑ parapsychology
- ↑ telepathy
- ↑ Divination
- ↑ Psychokinesis
- ↑ Telekinesis
- ↑ کاویانی، روانشناسی در قرآن؛ مفاهیم و آموزه‌ها، 1396ش، ص72.
- ↑ فعالی، نگاه قرآن به عقلانیت دین، 1379ش، ص77، به نقل از: خاکبازان و میردرکوندی، ادراک فراحسی از دیدگاه اسلام و روانشناسی، 1393ش، ص119.
- ↑ کاویانی، روانشناسی در قرآن؛ مفاهیم و آموزه‌ها، 1396ش، ص73.
منابع
- قرآن
- اتکینسون، ریتا ال و دیگران، زمینه روانشناسی هیلگارد، ترجمه محمدنقی براهنی و دیگران، تهران، رشد، 1396ش.
- آذربایجانی، مسعود و دیگران؛ روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، تهران، سمت، 1387ش.
- ایروانی، محمود و خداپناهی، محمدکریم، روانشناسی احساس و ادراک، تهران، سمت، 1371ش.
- پارسا، محمد، زمینه روانشناسی (روانشناسی عمومی)، تهران، بعثت، 1383ش.
- پورافکاری، نصرت‌الله، فرهنگ جامع روانشناسی–روان‌پزشکی، تهران، فرهنگ معاصر، 1386ش.
- خاکبازان، نوید و میردرکوندی، رحیم، ادراک فراحسی از دیدگاه اسلام و روان¬شناسی، معرفت، س23، ش205، 1393ش.
- عميد، حسن، فرهنگ عمید، سرپرست تأليف و ويرايش: فرهاد قربان‌زاده، تهران، اَشجَع، 1389ش.
- کاویانی، محمد، روانشناسی در قرآن؛ مفاهیم و آموزه‌ها، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1396ش.
- محی‌الدین بناب، مهدی، روانشناسی احساس و ادراک، تهران، دانا، 1381ش.
- هافمن، کارل و دیگران، روانشناسی عمومی از نظریه تا کاربرد، ترجمه هادی بحیرایی و دیگران، تهران، ارسباران، 1379ش.