ادیان در لبنان
ادیان در لبنان؛ نقش باورهای دینی در سبک زندگی مردم لبنان.
ادیان در لبنان، نقش مهمی در ابعاد مختلف زندگی مردم دارد. سه دین ابراهیمی، یهودیت، مسیحیت و اسلام در لبنان وجود دارد که در قالب فرقه‌های مختلف مذهبی به جامعۀ لبنان شکل ویژه داده است. مذهب تشیع در لبنان نیز در تحولات فرهنگی و سیاسی این کشور نقش مهمی داشته و امروزه شیعیان لبنان از مدافعان اصلی در برابر تجاوزات اسرائیل به شمار می‌روند.
اهمیت و جایگاه ادیان در لبنان
لبنان یکی از متنوع‌ترین کشورها به لحاظ وجود فرقه‌های دینی است.[۱] پیروان ادیان بزرگ به‌صورت تاریخی و در قالب فرقه‌های مذهبی در روند تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی این سرزمین نقش‌آفرین بوده‌اند و به‌همنین دلیل امروزه از این فرقه‌ها به‌عنوان واحدهای سیاسی‌اجتماعی نام برده می‌شود.[۲] مطابق نتایج آخرین نظرسنجی، 97درصد مردم این کشور خود را متعهد به دین می‌دانند. برپایۀ این نظرسنجی 56 درصد لبنانی‌ها اعمال عبادی خود را در کلیسا و مسجد انجام می‌دهند. بیشتر شهروندان لبنانی اهتمام ویژه‌ای به دین دارند، اما اطلاعات پیروان هر مذهب نسبت به دیگر مذاهب ناچیز و گاهی ضدونقیض است. در سال‌های اخیر التزام به باورهای دینی میان جوانان لبنانی کم‌رنگ شده و برخی از آنها چنین می‌پندارند که خداوند آنان را آزاد آفریده و پذیرش دین و مذهب یا انتخاب‌نکردن آن را بر عهدۀ انسان نهاده است.[۳]
تعداد ادیان در لبنان
سه دین بزرگ ابراهیمی «یهودیت»، «مسیحیت» و «اسلام» در لبنان وجود دارد و در قالب 17 فرقۀ رسمی مذهبی، به سبک زندگی مردم لبنان شکل ویژه بخشیده است.[۴] دین مسحیت با يازده فرقۀ گوناگون شامل «ماروني»، «ارتدوكس»، «كاتوليك»، «ارمني‌هاي ارتدوكس»، «ارمني‌هاي كاتوليك»، «پروتستان‌ها»، «سرياني‌هاي ارتدوكس»، «سرياني‌هاي كاتوليك»، «لاتين‌ها»، «كلداني‌ها» و «نستوري‌ها» در ساختار جامعۀ لبنان حضور دارند.[۵] دین اسلام نیز با پنج مذهب «شيعه»، «سنّي»، «دروزي»، «علوي» و «اسماعيلي» از ادیان اثرگذار در این کشور است. یهودیت در لبنان، فرقه‌ای كم‌اهميت محسوب می‌شود.[۶] فرقه‌های رسمی در لبنان، تشکیلات مذهبی خاص خود را دارند که به موازات تشکیلات دولتی، مسائل دینی و امور مربوط به احوال شخصیه را تحت پوشش قرار داده و سامان‌دهی می‌کنند.[۷]
جمعیت‌شناسی پیروان ادیان در لبنان
بر اساس نتایج سرشماری که در 1932م توسط کشور فرانسه در لبنان انجام شد، 51 درصد جمعيت لبنان را مسيحيان تشكيل مي‌دادند. در این آمار، ماروني‌ها بزرگ‌ترين فرقۀ منفرد با 29% و پس از آن اهل‌سنت 22% و شيعيان در حدود 20% نشان داده شده است؛[۸]اما بعد از آن سرشماری دیگر انجام نشده است.[۹] محققان علت آن را در علاقۀ طبقۀ حاکم برای پرشمار نشان‌دادن مسیحی‌های مارونی می‌دانند که ارائه آمار دقیق را نیز مشکل و غیررسمی کرده است. به نظر پژوهشگران از زمان حضور عثمانیها تا اواسط سدۀ بیستم در لبنان، زادوولد بالای مسلمانان و مهاجرت مداوم مسیحیان به غرب، آمار جمعیتی لبنان به نفع مسلمانان تغییر کرده است.[۱۰] برآورد ۱۳۸۴ش نشان می‌دهد ۶۵ تا ۷۰ درصد جمعیت لبنان را مسلمانان و ۳۰ تا ۳۵ درصد آن را مسیحیان و سایر فرقه‌ها تشکیل می‌دهند.[۱۱] بر اساس گزارش‌های مختلف از منابع متعدد، امروزه اکثریت طایفه‌ای لبنان به‌ترتیب شیعیان (۳۲ درصد)، اهل‌سنت (۲۱ درصد)، مسیحیان (۲۴ درصد)، دروزی‌ها (۷ درصد) و سایر مذاهب (۱۶ درصد) هستند.[۱۲]
ادیان از نظر قانون اساسی لبنان
در قانون اساسی لبنان دین یا مذهب خاصی به رسمیت شناخته نشده بلکه تنها از آزادی اندیشه و اعتقادات حمایت شده است؛[۱۳] اما فرقه‌های مذهبی به رسمیت شناخته شده و بر جایگاه آنان در ساختار سیاسی کشور تأکید شده است. بر همین اساس نمایندگان این فرقه‌ها در ارکان حکومت و نظام سیاسی و مدیریتی کشور حضور دارند.[۱۴] فرقه‌های مذهبی بر اساس قوانین مصوب کشور دارای استقلال بوده و رسیدگی به احوال شخصی پیروان هر مذهب مانند ازدواج، طلاق و ارث بر اساس رویۀ قضایی ویژۀ همان مذهب انجام می‌شود.[۱۵]
نقش ادیان در جامعۀ لبنان
1. هویت ملی
وجود فرقه‌های مختلف مذهبی باعث شده است که هویت ملی و مفهوم مشترک کشور به‌معنای امروزی در این کشور شکل نگیرد.[۱۶] عده‌ای معتقدند كه لبنان كشور نیست؛ بلکه یك بافت مصنوعی بوده كه فرانسوی‌ها آن را تشكیل داده‌اند. بسیاری از مردم این کشور قبل از اینکه خود را لبنانی بدانند، مسیحی یا مسلمان می‌دانند.[۱۷] به‌همین دلیل مارونی‌ها بر روابط خود با غرب تأکید می‌کنند. طوری که لبنان را متفاوت از همسایگان اسلامی می‌خواهند. سنی‌ها نیز لبنان را مؤلفۀ متمایز و محیط سنی تلقی می‌کنند و شیعیان، این کشور را مکانی برای اجتماع خود و روابط بزرگ‌تر با ایران و عرب‌ها می‌نگرند. بنابراين، وفاداری‌های مذهبی بر وفاداری‌هاي ملی برتری دارند.[۱۸]
2. ساختار سیاسی
در این نظام، پست‌های دولتی در حکومت، خدمات عمومی، ارتش و قوۀ قضائیه بر اساس وابستگی‌های مذهبی تقسیم شده‌اند.[۱۹] طبق قانون اساسی لبنان، رئیس‌جمهور از میان مارونی‌ها، نخست‌وزیر از میان سنی‌ها و رئیس مجلس از میان شیعه‌ها و تعدادی از وزرای کابینه نیز از میان سایر فرقه‌های مهم مانند ارتدوکس‌ها و کاتولیک‌های یونانی و دروزی‌ها باید برگزیده شوند.[۲۰]طبق اصلاحات به عمل‌آمده در قانون اساسی لبنان در ۱۹۹۹م پارلمان لبنان ۱۲۸ عضو دارد که بر اساس سیستم «مناصفه» (تقسیم به دو)، به‌طور مساوی میان مسیحیان و مسلمانان تقسیم شده است. این تقسیم‌بندی نسبی، درون هر یک از دو طائفه مسیحی و مسلمان نیز اجرا و برای همه 17 طائفه لبنانی سهمیه‌ها به نسبت جمعیت آن طائفه در نظر گرفته شده است.[۲۱] در حال‌حاضر چهار حزب سیاسی متعلق به مذاهب دین مسیحی و اسلام وجود دارد که بیشترین جمعیت و تأثیر را بر حوادث لبنان دارد: جنبش المستقبل متعلق به اهل سنت، حزب‌الله مربوط به شیعیان، حزب فالانژ از مارونی‌های مسیحی و حزب سوسياليست ترقي‌خواه مربوط به دروزی‌های لبنان.[۲۲]
4. جغرافیای انسانی
وجود مذاهب مختلف و ادیان بزرگ لبنان بر جغرافیای انسانی این کشور اثرگذاشته است؛ به‌طور عموم هر یک از پیروان مذاهب مختلف در مناطق خاصی از لبنان سکونت یافته‌اند. شیعیان به‌طور عمده در جنوب لبنان، درۀ بقاع و حاشیۀ جنوبی بیروت (ضاحیه)، سنی‌ها به‌صورت عموم در غرب بیروت، طرابلس، منطقه عکار، صیدا و اقلیم خروب، دروزی‌ها بیشتر در مناطق کوهستانی شامل مناطق شوف، عالیه، بیت‌الدین، حاصبیا و راشیا و مسیحیان در شرق بیروت و در مناطق متن شمالی، زحله، کسروان، جبیل و جونیهو زندگی می‌کنند.[۲۳] مناطق سنتی سکونت دروزی‌های لبنان، به‌طور عمده الشوف، وادی التیم و المتن است و البته در برخی از دیگر مناطق همچون بیروت نیز پراکنده‌اند.[۲۴]
5. آداب‌ورسوم
لبنان به‌دلیل سکونت پیروان مذاهب مختلف ادیان بزرگ از آداب و سنت‌های متنوع برخوردار است. بسیاری از رسوم فرقه‌های لبنانی با هم‌کیشان آنان در دیگر کشورها مشابه است و در طول قرون نیز برخی تفاوت‌ها پدید آمده است. میان مسلمانان نیز آداب و سنت‌های مشترکی وجود دارد و در عین حال اهل سنت و شیعیان برخی آداب و سنت‌های ویژۀ خود را دارند. دروزی‌ها و علوی‌ها نیز هر چند در زمرۀ طوائف مسلمان به‌شمار می‌روند برخی سنت‌های متفاوت با دیگر مذاهب اسلامی دارند. این تفاوت‌ها میان مذاهب مسیحی شرقی و غربی نیز به چشم می‌خورد.[۲۵] به نظر پژوهشگران برخی آداب‌ورسوم مسلمانان به‌دلیل قدرت معنوی، مورد اقبال پیروان همه ادیان در لبنان قرار گرفته است. برای مثال ماه رمضان در لبنان مناسبتی شبه‌ملی تلقی می‌شود و گاه مسیحیان هم در برخی برنامه‌های سنتی این ماه با مسلمانان مشارکت می‌کنند. سنت کوبیدن بر طبل توسط مردی که به او مسحراتی گفته می‌شود به همراه شعرخوانی و با لباس سنتی در سحرهای رمضان، در کوچه‌‌ها و خیابان‌های برخی مناطق مسلمان‌‌نشین انجام می‌شود. برپایی خیمه‌های رمضانی در محله‌‌ها یکی دیگر از این برنامه‌ها است. جمع‌آوری کمک‌های مردمی برای نیازمندان نیز در این ماه انجام می‌شود. شلیک توپ به هنگام افطار و سحر هم سنتی برجای مانده از دورۀ حاکمیت عثمانیها است. افطاری‌دادن از جمله سنت‌های دیرینۀ مسلمانان این کشور است که گاه پیروان دیگر ادیان نیز در این مراسم شرکت می‌کنند. مؤسسات خیریه هم در این ماه با برپایی مراسم افطاری، به جمع‌آوری کمک‌های مالی مبادرت می‌ورزند و پیروان همۀ ادیان را تحت پوشش قرار می‌دهند.[۲۶]
نقش ادیان در مناسبت‌ها و تعطیلات ملی لبنان
مناسبات ادیان بر تقویم و تعطیلات رسمی لبنان اثرگذار است. برای مثال میلاد پیامبر اسلام، روز عاشورا، عید فطر (2 روز)، عید قربان (2روز) و اول سال هجری، در تقویم لبنان تعطیل رسمی است. تعطیلات مبتنی بر مناسبت‌های مسیحی نیز عید مارون (9 فوریه)، روز انتقال حضرت مریم (15 اوت)، میلاد حضرت مسیح (25 دسامبر)، جمعۀ بزرگ (کلیساهای مسیحی شرقی) و جمعۀ بزرگ (کلیساهای مسیحی غربی) را شامل می‌شود. آغاز سال نو بر اساس تقویم میلادی تعطیل رسمی است.[۲۷]
نقش ادیان در همزیستی مردم لبنان
به باور پژوهشگران بحران‌ها و درگیری‌های خشونت‌بار در لبنان به‌ویژه در دوران معاصر علی‌رغم وجود مذاهب متعدد، به‌ندرت علل دینی و مذهبی داشته و بیشتر به اهداف و منافع سیاسی و تناقضات اجتماعی طرف‌های درگیر مرتبط بوده است.[۲۸] از میان بحران‌های متعدد لبنان، جنگ‌های داخلی این کشور که از 1975م تا 1990م طول کشید، بیشتر رنگ دینی دارد؛ زیرا در این جنگ گروه‌ها و شبه‌نظامیانی از سه دین ابراهیمی یعنی یهودیت، مسیحیت و اسلام با چندین زیرشاخۀ مذهبی به صف‌آرایی مقابل یکدیگر پرداختند. در مراحل اولیۀ جنگ شبه‌نظامیان سعی می‌کردند نیروهای غیرفرقه‌ای با جهت‌گیری سیاسی باشند، اما به‌دلیل ماهیت فرقه‌ای جامعۀ لبنان، به ناچار حمایت خود را از همان جامعه‌ای به‌دست آوردند که رهبران‌شان از آنجا آمده بودند.[۲۹] از میان مذاهب مختلف، تنها شیعیان این کشور در راستای صلح و تقویت همزیستی تلاش کرده‌اند و در پایان‌دادن به جنگ‌های داخلی نقش داشته‌اند. برای مثال محققان «امام موسی صدر»، رهبر مذهبی شیعیان را پیش‌آهنگ واقعی نهضت صلح معاصر میان ادیان در لبنان می‌دانند.[۳۰]
نقش ادیان در مبارزه با تجاوزات اسرائیل
بر اساس منابع تاریخی، از میان مذاهب و ادیان در لبنان، بار اصلی مبارزه با تجاوزات اسرائیل را شیعیان این کشور به دوش کشیده و از استقلال آن حفاظت کرده‌اند. شیعیان از همان ابتدای اشغال فلسطین و جنوب لبنان در مبارزه با اسرائیل نقش مهم داشتند و سپس در دهۀ 70 قرن بیستم میلادی با تشکیل هسته‌های مقاومت در قالب جنبش امل به رهبری امام موسی صدر و مصطفی چمران به مبارزۀ سازمانی برخواستند.[۳۱] بعد از آن با تأسیس حزب‌الله لبنان این مبارزه شکل جدیدی به خود گرفت و به آزادسازی جنوب لبنان در 2000م[۳۲] و پیروزی در جنگ ۳۳روزه در ۲۰۰۶م منجر شد. حزب‌الله لبنان در مبارزه با اشغال‌گری اسرائیل قربانیان زیادی داده است که ترور سیدعباس موسوی، اولین دبیر کل حزب‌الله در ۲۷ بهمن ۱۳۷۰ش[۳۳] و ترور سیدحسن نصرالله دبیر کل دوم این حزب در 6 مهر 1403ش از جملۀ آنها است.[۳۴]
دین یهودیت لبنان
حضور یهودیان در لبنان به قرن دهم میلادی بازمی‌گردد، اما بیشتر آنان در قرن هجدهم از غرب به این کشور آمدند. پس از تأسیس دولت اسراییل در سرزمین‌های اشغالی فلسطین، بسیاری از آنان به آنجا مهاجرت کردند. جمعیت یهودیان لبنان در 1958م حدود 15000 نفر بود که پس از آغاز جنگ‌های داخلی گروهی دیگر از آنها لبنان را ترک کردند. امروزه جمعیت بسیار اندکی از آنان در لبنان باقی مانده است.[۳۵]
پانویس
- ↑ نادری، لبنان، 1376ش، ص19-20.
- ↑ گمشاد، «روش امام موسی صدر در همزیستی ادیان»، 1396ش، ص57.
- ↑ «نگاهی به جایگاه دین در لبنان»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ میرزاآقایی، بازیگران مسیحیت سیاسی در لبنان، 1386ش، ص.48-112.
- ↑ «نگاهی به تاریخچۀ لبنان»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوانان.
- ↑ نادری، لبنان، 1376ش، ص19-20؛ اسداللهی، از مقاومت تا پیروزی، 1379، ص193-192.
- ↑ «لبنان و ساختاری سیاسی بر پایه توازن طایفه‌ای»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ طاهری، بازتاب انقلاب اسلامی بر شیعیان لبنان اسلامی 1388 ص 118.
- ↑ سلیمانی‌زاده، انقلاب اسلامی و احیای هویت دینی شیعیان لبنان، 1386ش، ص۴۷.
- ↑ بخشی، احمد و دیگران، «فرایند دولت‌ملت‌سازی و نقش آن در شکل‌گیری بحران لبنان»، 1400ش، ص24.
- ↑ پرغو، تحولات لبنان در گستره تاریخ، 1374ش، ص13-14.
- ↑ نادری، لبنان، 1376ش، ص19-20.
- ↑ کریمی‌فرد، «فرقه‌گرایی و سیاست خارجی لبنان»، 1401ش، ص257.
- ↑ طاهری، بازتاب انقلاب اسلامی بر شیعیان لبنان اسلامی، 1388ش، ص 118.
- ↑ ایسدل و آلا سدیر، جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال آفریقا، 1369ش، ص۳۶۵.
- ↑ حسینی کوهساری، «مبانی و ویژگی‌های جامعه شناختی لبنان»، 1385ش، ص51.
- ↑ «لبنان كشوری با طوایف و آداب و رسوم مختلف»، وب‌سات تحلیلی-خبری عصر ایران.
- ↑ کریمی‌فرد، «فرقه‌گرایی و سیاست خارجی لبنان»، 1401ش، ص250.
- ↑ حسینی کوهساری، «مبانی و ویژگی‌های جامعه‌شناختی لبنان»، 1385ش، ص53.
- ↑ خسروشیری، انقلاب اسلامی ایران و شیعیان لبنان، 1389ش، ص76-77؛ یوسفی، «لبنان و ساختاری سیاسی بر پایه توازن طایفه‌ای»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «لبنان و ساختاری سیاسی بر پایه توازن طایفه‌ای»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ کریمی‌فرد، «فرقه‌گرایی و سیاست خارجی لبنان»، 1401ش، ص260.
- ↑ «دربارۀ لبنان»، وب‌سایت سفارت جمهوری اسلامی ایران در لبنان.
- ↑ زهرالدين، تاريخ المسلمين الموحدين الدروز، 1994م، ص۲۴۹-۲۶۰.
- ↑ ضاهر، تاریخ لبنان الاجتماعي، 1984م، ص 226-227.
- ↑ صدر هاشمی، جامعه و فرهنگ لبنان، 1392ش، ص 215-216.
- ↑ صدر هاشمی، جامعه و فرهنگ لبنان، 1392ش، ص221-22.
- ↑ صدر هاشمی، جامعه و فرهنگ لبنان، 1392ش، ص 19-21.
- ↑ «جنگ داخلي لبنان؛ رنج‌ها و عبرت‌ها»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «امام موسی صدر پیشاهنگ واقعی صلح میان ادیان در لبنان است»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ احمدی، «شیعیان لبنان»، 1385ش، ص4-12.
- ↑ «آزادسازی جنوب لبنان در سال ۲۰۰۰؛ سنگ‌بنای پیروزی‌های مقاومت»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «تشابه شهادت رهبران شهید حزب‌الله»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «سیدحسن نصرالله به شهادت رسید»، خبرگزاری مهر.
- ↑ صدر هاشمی، جامعه و فرهنگ لبنان، 1392ش، ص179-192.
منابع
- «آزادسازی جنوب لبنان در سال ۲۰۰۰؛ سنگ بنای پیروزی‌های مقاومت»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۵ خرداد ۱۴۰۰ش.
- احمدی، بهزاد، «شیعیان لبنان»، مجلۀ پگاه حوزه، شمارۀ 190، شهریور 1385ش.
- اسداللهی، مسعود، از مقاومت تا پیروزی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اندیشه سازان نور، 1379ش.
- «امام موسی صدر پیشاهنگ واقعی صلح میان ادیان در لبنان است»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ درج مطلب: ۱۰ شهريور ۱۳۹۹ش.
- ایسدل، آلا سدیر و بلیک، جرالد اچ، جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال آفریقا، ترجمۀ دره میرحیدر، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1369ش.
- «جنگ داخلي لبنان؛ رنج‌ها و عبرت‌ها»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مهر ۱۳۹۷ش.
- بخشی، احمد و دیگران، «فرایند دولت‌ملت‌سازی و نقش آن در شکل‌گیری بحران لبنان»، فصلنامۀ مطالعات بنیادین و کاربردی جهان اسلام، سال سوم، شمارۀ 7، بهار 1400ش.
- پرغو، محمدعلی، تحولات لبنان در گستره تاریخ، تبریز، مرکز بسیج اساتید آذربایجان شرقی، ۱۳۸۴ش.
- «تشابه شهادت رهبران شهید حزب‌الله»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۷ مهر ۱۴۰۳ش.
- حسینی کوهساری، سیدمفید، «مبانی و ویژگی‌های جامعه‌شناختی لبنان»، مجلۀ پژوهه، شمارۀ 18، خرداد و تیر 1385ش.
- خسروشیری، علی، انقلاب اسلامی ایران و شیعیان لبنان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- «دربارۀ لبنان»، وب‌سایت سفارت جمهوری اسلامی ایران در لبنان، تاریخ بازدید: 23 مهر 1403ش.
- زهرالدين، صالح، تاريخ المسلمين الموحدين الدروز، بیروت، المركز العربي للابحاث والتوثيق، 1994م.
- سلیمانی‌زاده، داوود، انقلاب اسلامی و احیای هویت دینی شیعیان لبنان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- «سیدحسن نصرالله به شهادت رسید»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 8 مهر 1403ش.
- صدر هاشمی، سیدمحمد، جامعه و فرهنگ لبنان، تهران، الهدی، 1392ش.
- ضاهر، مسعود، تاریخ لبنان الاجتماعي، بيروت، دار المطبوعات الشرقية، 1984م.
- طاهری، سیدمهدی، بازتاب انقلاب اسلامی بر شیعیان لبنان اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388ش.
- «لبنان كشوری با طوایف و آداب و رسوم مختلف»، وب‌سات تحلیلی-خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 27 دی 1390ش.
- «لبنان و ساختاری سیاسی بر پایه توازن طایفه‌ای»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱ تیر ۱۳۹۹ش.
- کریمی‌فرد، حسین، «فرقه‌گرایی و سیاست خارجی لبنان»، دوفصلنامه علمی جامعه‌شناسی سیاسی جهان اسلام، دورۀ 9، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1401ش.
- گمشاد، مریم، «روش امام موسی صدر در همزیستی ادیان»، مجلۀ علمی علوم اسلامی-انسانی، سال سوم، شمارۀ 11 پاییز 1396ش.
- میرزاآقایی، محمدحسین، بازیگران مسیحیت سیاسی در لبنان، تهران، نشر شهر، ۱۳۸۶ش.
- نادری سمیری، احمد، لبنان، تهران، وزارت امور خارجه، ۱۳۷۶ش.
- «نگاهی به تاریخچۀ لبنان»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوانان، تاریخ درج مطلب: 5 فروردین 1392ش.
- «نگاهی به جایگاه دین در لبنان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ خرداد ۱۳۸۳ش.
- یوسفی، اصغر، «لبنان و ساختاری سیاسی بر پایه توازن طایفه‌ای»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱ تیر ۱۳۹۹ش.