ارتباط کلامی همسران
ارتباط کلامی همسران؛ اصول و آداب گفت‌وگو بین همسران.
ارتباط کلامی همسران، بخش مهمی از زندگی زناشویی است که در شادکامی‌ها و ناراحتی‌های زوج‌ها، استحکام و بقای خانواده و سلامت جامعه نقش به‌سزایی دارد. در سبک زندگی اسلامی و ایرانی، خانواده وسیله تکامل و آرامش روحی انسان محسوب می‌شود. زن و مرد با پیمان زناشویی و تشکیل خانواده در جهت تحقق اهداف ازدواج و کسب آرامش تلاش می‌کنند، اما تشکیل خانواده به تنهایی کافی نیست و هر یک از افراد خانواده برای رسیدن به آرمان‌های یاد شده، مسئولیت‌هایی دارند که بخشی از آن با ارتباط کلامی همسران به‌دست می‌آید.
مفهوم‌شناسی
واژۀ «ارتباط»، به‌معنای بستگی و پیوند، [۱] در اصطلاح به فرآیندی گفته می‌شود که طی آن اطلاعات، معانی و احساسات از طریق پیام‌های کلامی و غیرکلامی با دیگران به اشتراک گذاشته می‌شود.[۲] «ارتباط کلامی» عبارت است از مجموع روابطی که از طریق زبان و گفت‌وگو و به کاربردن کلمات ایجاد[۳] و از این راه معانی، مفاهیم و مقصود گویندگان به یکدیگر منتقل می‌شود.[۴] «ارتباط کلامی همسران» به تبادل پیام و مفاهیم بین زن و شوهر به‌وسیلۀ واژگان اطلاق می‌شود. در این نوع ارتباط زبان نقش کلیدی دارد.[۵]
اهمیت ارتباط کلامی
در قرآن، زبان انسان یکی از مهم‌ترین آفریده‌های خداوند معرفی شده[۶] و گزارش‌های متعددی دربارۀ ارتباطات کلامی میان‌فردی بین پیامبران به‌عنوان برترین اسوه‌های انسانی، دوستان و دشمنان آنها آمده است. همچنین تاکید قرآن برآداب سخن‌گفتن، نشان از اهمیت ارتباط کلامی و افزایش سطح کمی و کیفی مهارت‌های ارتباطی و بهبود ارتباطات کلامی میان‌فردی در راستای ساماندهی، بهسازی و پیشگیری از آسیب‌های جامعه به‌ویژه نهاد خانواده دارد.[۷] کارشناسان نیز ارتباط کلامی همسران را در عصر حاضر که اختلافات زناشویی و سوء ارتباطات زن و شوهر باعث ازهم‌پاشیدگی زندگی مشترک و بالارفتن میزان طلاق در جامعۀ اسلامی شده است، بسیار با اهمیت می‌دانند.[۸]
عوامل کاهش ارتباط کلامی همسران
تحقیقات نشان می‌دهد که میزان ارتباط کلامی در خانواده‌های ایرانی از 2 ساعت به 20 دقیقه در روز کاهش پیدا کرده است.[۹] پژوهشگران معتقدند که رواج سبک زندگی بیگانه، اشتغال زنان در بیرون از خانه، زوال خانوادۀ گسترده، فشار‌های اقتصادی، مشغله‌های کاری و فکری، رسانه‌های جمعی مانند تلویزیون و ماهواره، تلفن همراه، اینترنت و فضای مجازی از عوامل مهم کاهش ارتباط کلامی همسران بوده و موجب گسستن و تضعیف روابط خانوادگی می‌شود.[۱۰]
ارتباط کلامی همسران در متون اسلامی
از منظر صاحب‌نظران اسلامی بسیاری از آسیب‌های ارتباطی زن و شوهر که باعث تزلزل خانواده می‌شود، به روابط کلامی نامناسب و رعایت‌نکردن آداب دینی گفت‌وگو باز می‌گردد. در متون اسلامی بر اهمیت گفت‌وگو و نقش سازندۀ آن در جامعه به‌ویژه ایجاد آرامش و سکون در خانواده تاکید شده است. به توصیۀ قرآن محتوای گفت‌وگو باید درست و استوار، [۱۱] مطابق پسند عرف جامعه، [۱۲] ملایم و نرم، [۱۳] ساده، [۱۴] رسا و گویا[۱۵] باشد. از آن‌جا که مهم‌ترین ابزار ارتباطی انسان و از جمله همسران، گفت‌وگو است، هرگونه ضعف در این جنبه به بدفهمی می‌انجامد. سخنان نامناسب و توهین‌آمیز چه در محتوا[۱۶] و چه در شیوه مانند آهنگ بلند و ناراحت‌کننده، [۱۷] نهی شده است و این شامل رابطۀ کلامی همسران نیز می‌شود. از نظر متون دینی مسخره‌کردن، [۱۸] کلمات ناسپاسی و منت‌نهادن بر همسر، [۱۹] ناسپاسی به‌صورت انکار همۀ خوبی‌های گذشتۀ همسر، [۲۰] کم‌شمردن خوبی‌ها و زیادانگاری ضعف‌ها، گفت‌وگو با حالت خشم و عواطف منفی نیز به آشفتگی ارتباطی همسران می‌انجامد.[۲۱] عیب‌جویی و انتقاد مکرر روزانه، تاثیر گفتار را ضعیف می‌کند. عیب‌جویی ممکن است به‌صورت انتقاد ریز و مکرر روی دهد که در عرف به «غر زدن» معروف است. در روایات اهل‌بیت عیب‌جویی از دیگران مذمت شده است. به‌خصوص وقتی خود فرد آن عیب را دارد.[۲۲] همچنین فردی را که به عیوب خود پرداخته مورد ستایش قرار داده‌اند.[۲۳] در متون دینی توصیه شده که اگر همسران بخواهند عیوب همدیگر را تذکر دهند، مناسب است به‌شکل بیان انتظارات و ناظر به آینده سخن بگویند نه به زبان انتقاد و ناظر به گذشته. در این صورت فرد حالت دفاعی نمی‌گیرد و پذیرش بیشتری دارد. سرزنش نامناسب گذشته نیز آسیب کلامی دیگری است که به کینه و دشمنی می‌انجامد.[۲۴]
ارتباط کلامی همسران از منظر جامعه‌شناسی
به اعتقاد کارشناسان حوزۀ خانواده، نیاز به ارتباط کلامی و تبادل پیام یکی از نیازهای اساسی نوع بشر و مهم‌ترین مهارت در تحکیم بنیان و ایجاد فضای گرم در خانواده‌ها است. تبادل پیام از طریق کلام باعث می‌شود تا همسران علایق، صمیمیت و کدورت‌های خود را ابراز و فاصله بین یکدیگر را کاهش دهند. به نظر کارشناسان خانواده‌ای مستحکم است که اعضای آن گفت‌وگو با هم را دوست داشته باشند و از همنشینی باهم و ارتباط کلامی، لذت ببرند.[۲۵]
روش‌های ارتباط کلامی همسران
1. سلام‌کردن
در سبک زندگی اسلامی، ارتباط کلامی گام نخست روابط اجتماعی محسوب می‌شود و مانند هر رابطۀ اجتماعی دیگر بر اصول و آداب دینی استوار است که برای انسان احساس امنیت و آرامش فراهم می‌سازد. قرآن در آیات متعدد[۲۶] از مؤمنان خواسته است که آغاز و پایان ارتباطات کلامی خود را با «سلام» زینت بخشند تا علاوه‌بر فضاسازی برای ایجاد ارتباطی شاداب و اثرگذار میان یکدیگر، فضای سلامتی را به ارمغان بیاورند.[۲۷] برای مثال، هنگام واردشدن به خانه، سلام‌کردن بر اهل خانه را به‌عنوان کلمۀ آغازین ارتباط کلامی، نخستین وظیفۀ مؤمنان دانسته است[۲۸] که دوستی و محبت در روابط همسری و خانواده را افزایش می‌دهد و باعث استحکام خانواده و از بین‌رفتن کدورت‌ها می‌شود.[۲۹]
2. شوخ‌طبعی و بذله‌گویی
شوخی و بذله‌گویی مجاز، از عوامل شادی‌بخش و از بهترین سازوکارهای دفاعی در خانواده است که در آموزه‌های اسلامی به آن تاکید و اصول و دستورالعمل‌های ویژه برای آن در نظر گرفته شده است.[۳۰] برای مثال از جمله روش‌های پیامبر اسلام برای ایجاد نشاط و محبت در محیط خانه، شوخی با همسران بود، به‌طوری که در جمع اعضای خانواده مانند یک همسر معمولی اما با شایستگی‌های رفتاری و اخلاقی حاضر می‌شد و به دیگران نیز بازی و شوخی با همسران را توصیه می‌کرد.[۳۱] البته در متون دینی شوخ‌طبعی، زمانی برای دوری از تنش مفید دانسته شده که شوخی به‌جا، به‌حق و عاری از طعن، تمسخر، غیبت، تهمت و نیش‌زدن باشد و آسیب‌های جانبی به‌دنبال نداشته باشد و گرنه می‌تواند عاملی برای سست‌کردن محبت و ایجاد شکاف و نزاع بین همسران شود.[۳۲]
3. ابراز محبت
بر اساس آموزه‌های دینی اساس دوستی در خانواده، وجود علاقه، مودت و محبت[۳۳] میان زن و شوهر است و هنگامی تثبیت می‌شود و افزایش می‌یابد که آشکارا و به روش‌های گوناگون از جمله به‌صورت کلامی ابراز شود. در متون دینی بر اهمیت و روش‌های محبت‌ورزی کلامی زن و شوهر نسبت به هم تاکید زیاد شده است.[۳۴] برای مثال زن در کلام امام علی مهم‌ترین عامل شادابی کانون خانواده معرفی و به گل (ریحانه) تشبیه شده تا مورد محبت مرد قرار گیرد.[۳۵] همچنین به زن خانواده توصیه شده است که به همسر خود به‌صورت زبانی اظهار عشق و محبت کند.[۳۶]
4. صدازدن با نام نیک
از آداب مهم ارتباط کلامی همسران در سبک زندگی اسلامی و ایرانی، صدازدن به نام زیبا است که در تحکیم بنیان خانواده و ایجاد مهر و محبت، نقش به‌سزایی دارد. در قرآن کریم از خطاب زشت نهی شده و به مسلمانان دستور داده که همدیگر را با نام نیک صدا کنند و خطاب با نام زشت را مساوی با ستم‌گری دانسته است.[۳۷] به‌همین دلیل پیشوایان دین توصیه کرده‌اند که همسران همیشه باید با تکریم شخصیت، نام یکدیگر را به زبان بیاورند و در عین صمیمیت و با نهایت ادب و احترام یکدیگر را مخاطب قرار دهند.[۳۸] امام علی و فاطمۀ زهرا، به‌عنوان الگوی مسلمانان همیشه با نهایت مهر و محبت و تکریم شخصیت، یکدیگر را صدا می‌زدند. برای مثال فاطمۀ زهرا، امام علی را «ابالحسن» و «امیرالمؤمنین» خطاب می‌کرد.[۳۹]
5. قدردانی و تشکر
متون دینی یکی از ملاک‌های همسر خوب و آداب مهم ارتباط کلامی همسران را سپاسگزاری دانسته است که سبب دوام نعمت، افزایش وفاداری، خشنودی و پیوند عاطفی همسران می‌شود. روان‌شناسان نیز معتقدند که بنابر قانون تقویت در شرطی‌سازی کنشگر، تشکر از همسر او را در انجام کارهای خانه یا بیرون خانه به‌طور شایسته‌تر دلگرم می‌سازد و احساس محبت را در کام او شیرین می‌کند.[۴۰] همچنین قدردانی از زحمات همسر، بخشی از ناراحتی‌های خانوادگی، خشم و غضب همسران را برطرف می‌کند؛ چرا که سپاسگزاری نقش مهمی در جذب افراد داشته، مایۀ خشنودی و مهربانی است.[۴۱]
6. پشتیبانی در مشکلات زندگی
در آموزه‌های دینی توصیه شده است که همسران در مشکلات زندگی مشترک پشتیبان یکدیگر بوده و با گفتار نیک حمایت خود را از همدیگر اعلام کنند. در این صورت، خانه برای آنها مامن خوب و عامل نشاط شده و در برخورد با مشکلات به قدرتمندی همسر افزوده می‌شود.[۴۲]
7. ستودن و تحسین مناسب
تعریف و تمجید زبانی از همسر در متون دینی و سیرۀ پیشوایان دینی به‌عنوان آداب همسرداری خوب و ارتباط کلامی سازنده معرفی شده است. تحقیقات نشان می‌دهد که روزی یک‌بار تمجید از همسر، به زن و شوهر امکان می‌دهد بر توانمندی‌های خود تمرکز کند و ویژگی‌های مثبتی را که در ابتدا باعث کشش همسران به سمت یکدیگرشده بود، پررنگ‌تر کند.[۴۳] به‌ویژه تعریف و تمجید کلامی مرد از زن، تاثیر به‌سزایی در زن به‌خصوص در اعتماد به نفس او و تربیت فرزندان دارد و زمینۀ شکوفایی استعدادهای همسر را فراهم می‌کند. یکی از موارد ستایش از همسر در متون دینی در غیاب همسر و در جمع است.[۴۴] در سیرۀ رسول خدا آمده است که در نبود همسر خود «خدیجه»، از وی تعریف و تمجید می‌کرد.[۴۵]
8. استفادۀ بهنجار از زبان
صاحبت‌نظران یکی از راه‌های مهم ارتباط کلامی همسران را استفادۀ درست از زبان می‌دانند. در قرآن کریم در مورد اهمیت، قواعد و ویژگی‌های زبان در حیات جمعی آدمیان تاکید شده است.[۴۶] پیشوایان دین نیز زبان را کلید خوبی‌ها و بدی‌ها معرفی و به مؤمنان سفارش کرده‌اند که در استفادۀ درست زبان نهایت مراقبت را داشته باشند.[۴۷] امام علی در روایتی قدرت تاثیرگذاری زبان و گفتار را قوی‌تر از قدرت حکومت و دولت می‌داند.[۴۸] در آموزه‌های دینی شاخص‌های زبان به‌هنجار معرفی شده که رعایت آنها در ارتباط کلامی همسران باعث استحکام خانواده می‌شود. راستگویی، از مهم‌ترین شاخص‌ها است که در روایات ستون دین و سبب نجات مسلمانان معرفی شده است.[۴۹] استدلال و نصحیت در روابط زناشویی، ایجاد صلح و آشتی در خانواده، حفظ حریم خصوصی، پرهیز از کشف و برملا ساختن اسرار خصوصی یکدیگر، پرهیز از غیبت و سخنچینی و پرهیز از شایعه‌‌سازی نسبت به زندگی یکدیگر، از جمله شاخص‌های است که در آموزه‌های دین بر آن تاکید شده است.[۵۰]
عوامل مؤثر در ایجاد روابط کلامی همسران
1. هم‌ترازی
از مهم‌ترین عوامل مؤثر در ایجاد روابط کلامی، هم‌ترازی (کفوبودن) همه‌جانبۀ همسران به‌ویژه در بینش و باورهای مذهبی و پابندی عملی زوجین به ارزش‌ها و فرایض دینی است. از این رو، قرآن بهترین ازدواج را وصلت پاکان و متقیان با یکدیگر می‌داند.[۵۱] پژوهشگران نیز معتقدند که عمل به باورهای دینی موجب مشارکت کلامی، افزایش شادکامی، کاهش چشمگیر پرخاشگری کلامی و اختلافات زناشویی و در نهایت، سبب فزونی رضایت زناشویی و استحکام خانواده می‌شود.[۵۲]
2. نیازشناسی
به نظر کارشناسان شناخت خواسته‌ها و نیازهای همسر در روابط کلامی بین زن و شوهر اثر گذار است. آگاهی به اینکه چه نوع و چه میزان انتظارات، خواسته‌ها و نیازهای زن و شوهر از یکدیگر شکل طبیعی و منطقی دارند، از نکات مهمی است که باید به آن توجه دقیق داشت.[۵۳]
3. اعتمادآفرینی
راستگویی زن و شوهر، خیرخواهی و دلسوزی آنها نسبت به یکدیگر، پرهیز از غرور و خودبرتربینی در گفت‌وگو و بی‌توجهی به دیدگاه‌های طرف مقابل از مهم‌ترین عناصر اعتمادآفرین در روابط گفتاری همسران دانسته شده است.[۵۴]
راهکارهای ارتقای ارتباط کلامی همسران
- ارتباط کلامی در زمان و مکان مناسب، توجه حالت روحی خود و همسر و حضور یا عدم حضور دیگران؛
- پرهیز از گفت‌وگو هنگام ناراحتی و عصبانیت؛
- پرهیز از گفت‌وگو هنگام بروز بحث و جدل؛
- رعایت گزیده‌گویی در سخن؛
- شفاف و قابل فهم‌بودن کلام؛
- کامل، کوتاه، صحیح و مؤدبانه‌بودن کلام؛
- گوش‌دادن فعال به سخنان همسر؛
- استفاده از واژگان مناسب؛
- نرمی در عین قاطعیت و شفافیت؛
- مثبت‌نگری و پرهیز از تفسیر منفی سخنان یکدیگر؛
- عذرخواهی و پذیرش عذر همسر؛
- بهره‌گیری از نشانه‌های ارتباط غیر کلامی هنگام گفت‌وگو؛
- پرهیز از بی‌حرمتی و برچسب‌زدن؛
- پرهیز از تهدیدکردن، انتقاد و سرزنش‌کردن؛
- پرهیز از سلطه‌گری و تحمیل عقاید؛
- پذیرش تفاوت‌های فردی.[۵۵]
ارتباط کلامی همسران در حضور فرزندان
کارشناسان توصیه می‌کنند که ارتباط کلامی همسران در حضور فرزندان باید سالم و همراه با احترام متقابل و با لحن مؤدبانه و بدون پرخاش کلامی باشد. همچنین به رعایت عفت کلامی و پرهیز از زبان جنسی، شهوانی و تحریک‌آمیز در حضور فرزندان توصیه شده است. زیرا نحوۀ تعامل کلامی همسران بر روی فرزندان تاثیر دارد و مهم‌ترین کلاس آموزش مثبت یا منفی برای کودکان می‌تواند باشد.[۵۶]
مهارت شنوندگی خوب
از عناصر مهم ارتباط کلامی همسران، شنوندۀ خوب‌بودن است؛ توجه‌نکردن به سخنان همسر، مشغول‌بودن به کاری همراه با شنیدن و قطع مکرر کلام همسر، از آسیب‌های شایع در روابط کلامی خانواده‌ها دانسته شده است. در متون اسلامی به مخاطب گفتار توصیه شده که شنوندۀ خوب، [۵۷] پذیرای گوینده[۵۸] و با توجه بالا[۵۹] باشد و سخن فرد را قطع نکند.[۶۰]
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، 1367ش، ج1، ص189.
- ↑ هارجی و دیگران، مهارت‌های اجتماعی در ارتباطات میان‌فردی، 1393ش، ص21.
- ↑ نخعی، «ارتباط کلامی همسران از منظر آیات، روایات و روانشناسی»، 1397ش، ص12؛ هارجی و دیگران، مهارت‌های اجتماعی در ارتباطات میان‌فردی، 1393ش، ص21.
- ↑ نخعی، «ارتباط کلامی همسران از منظر آیات، روایات و روانشناسی»، 1397ش، ص12-13.
- ↑ فقیهی، ارتباط نیکو زیر یک سقف، 1391ش، ص21.
- ↑ سورۀ الرحمان، آیۀ 1-4.
- ↑ نخعی، «ارتباط کلامی همسران از منظر آیات، روایات و روانشناسی»، 1397ش، ص13.
- ↑ سالاری‌فر، «طبقه‌بندی آسیب‌های روابط همسران در متون اسلامی»، 1393ش، ص62.
- ↑ «کاهش ارتباط کلامی خانواده‌های ایرانی از2 ساعت به 20 دقیقه در روز»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ کاظمی، «کاهش ارتباطات کلامی خانواده»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ سورۀ نساء، آیۀ 9.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 235.
- ↑ سورۀ طه، آیۀ44.
- ↑ سورۀ اسرا، آیۀ 28.
- ↑ سورۀ نساء، آیۀ 63.
- ↑ سورۀ نساء، آیۀ 148.
- ↑ سورۀ لقمان، آیۀ 19.
- ↑ سورۀ حجرات، آیۀ 11.
- ↑ ابن‌بابویه، الخصال، 1413، ج3، ص440.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، 1416ق، ج27، ص272.
- ↑ کلینی، اصول کافی، تهران، 1407ق، ج5، ص523.
- ↑ کلینی، اصول کافی، تهران، 1407ق، ج2، ص459.
- ↑ کلینی، اصول کافی، تهران، 1407ق، ج8، ص169.
- ↑ آمدی، 1366ش، ص1100.
- ↑ «بحران سکوت در خانواده‌های ایرانی/ یلدا؛ فرصتی برای گفتگوی بیشتر»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ سورۀ هود، آیۀ 69؛ سورۀ حجر، آیۀ 52؛ سورۀ مریم، آیۀ 47؛ سورۀ ابراهیم، آیۀ 23.
- ↑ احمدزاده، «اصول حاکم بر ارتباطات کلامی میان فردی از دیدگاه قرآن کریم»، بی‌تا، ص311-312.
- ↑ سورۀ نور، آیۀ 61؛ مکارم شیرارزی، تفسیر نمونه، 1374ش، ج4، ص44.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 1360ش، ص31؛ آذربایجانی و دیگران، روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، 1385ش، ص245.
- ↑ پناهی، همسرگزینی چرا و چگونه؟، 1390ش، ص338.
- ↑ کلینی، اصول کافی، تهران، 1407ق، ج5، ص50.
- ↑ نخعی، «ارتباط کلامی همسران از منظر آیات، روایات و روانشناسی»، 1397ش، ص13.
- ↑ سورۀ روم، آیۀ 21.
- ↑ نخعی، «ارتباط کلامی همسران از منظر آیات، روایات و روانشناسی»، 1397ش، ص18.
- ↑ آمدی، غررالحکم، 1366ش، ص409.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، 1383ش، ج2، ص351.
- ↑ سورۀ حجرات، آیۀ 11.
- ↑ افروز، روانشناسی خانواده همسران برتر، تهران1386ش، ص72.
- ↑ نخعی، «ارتباط کلامی همسران از منظر آیات، روایات و روانشناسی»، 1397ش، ص21.
- ↑ آذربایجانی و دیگران، روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، 1385ش، ص245.
- ↑ آمدی، غررالحکم، 1366ش، ص280.
- ↑ اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، 1381ش، ج1، ص373.
- ↑ اولسون، دیویداچ و دیگران، بازبینی روابط همسران، 1391ش، ص68.
- ↑ نخعی، «ارتباط کلامی همسران از منظر آیات، روایات و روانشناسی»، 1397ش، ص17.
- ↑ اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، 1381ش، ج1، ص507.
- ↑ سورۀ اسری، آیۀ 53.
- ↑ . مجلسی، بحار الانوار، 1385ش، ج68، ص301
- ↑ . مجلسی، بحار الانوار، 1385ش، ج68، ص291.
- ↑ . مفید، الارشاد، 1413ق، ج1، ص131.
- ↑ طبرسی، احتجاج، 1381ش، ج2، ص215.
- ↑ سورۀ نور، آیۀ 26.
- ↑ حمیدی و دهقانی، «بررسی اثربخشی آموزش تحلیل ارتباط محاورهای مذهب‌محوری، روانشناسی و دین»، 1391ش، ص28.
- ↑ عسکری، نقش بهداشت روان در ازدواج، زندگی زناشویی و طلاق، 1390ش، ص266.
- ↑ نخعی، «ارتباط کلامی همسران از منظر آیات، روایات و روانشناسی»، 1397ش، ص25.
- ↑ نخعی، «ارتباط کلامی همسران از منظر آیات، روایات و روانشناسی»، 1397ش، ص25-30.
- ↑ حسینی، «تحکیم خانواده در آموزه‌های قرآنی»، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ سورۀ انفال، آیۀ 21.
- ↑ سورۀ توبه، آیۀ 66.
- ↑ سورۀ زمر، آیۀ 18.
- ↑ کلینی، اصول کافی، تهران، 1407ق، ج2، ص660.
منابع
- آذربایجانی، مسعود و دیگران، روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385ش.
- آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366ش.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، الخصال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ش.
- احمدزاده، مصطفی، «اصول حاکم بر ارتباطات کلامی میان‌فردی از دیدگاه قرآن کریم»، فصلنامۀ پژوهش‌های قرآنی، شمارۀ 46-47، بی‌تا.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، تبریز، بنی‌هاشمی، 1381ش.
- اولسون، دیویداچ و دیگران، بازبینی روابط همسران، مترجم شکوه نوابی‌نژاد و مهرنوش دارینی، تهران، دانژه، 1391ش.
- «بحران سکوت در خانواده‌های ایرانی/ یلدا؛ فرصتی برای گفت‌وگوی بیشتر»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1395ش.
- پناهی، علی‌احمد، همسرگزینی چرا و چگونه؟، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1390ش.
- حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسۀ آل‌البیت، 1416ق.
- حسینی، اکرم‌السادات، «تحکیم خانواده در آموزه‌های قرآنی»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 14 خرداد 1403ش.
- سالاری‌فر، محمدرضا، «طبقه‌بندی آسیب‌های روابط همسران در متون اسلامی»، مجلۀ مطالعات اسلامی زنان و خانواده، شمارۀ 1، پاییز و زمستان 1393ش.
- طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، تهران، اسلامیه، 1381ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، 1383ش.
- عسکری، حسین، نقش بهداشت روان در ازدواج، زندگی زناشویی و طلاق، تهران، بینا، 1390ش.
- افروز، غلام‌علی، روانشناسی خانواده همسران برتر، تهران، انجمن اولیا و مربیان، تهران 1386ش.
- فقیهی، علی‌نقی، ارتباط نیکو زیر یک سقف، مشهد، آستان قدس رضوی، 1391ش.
- کاظمی، زهرا، «کاهش ارتباطات کلامی خانواده»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 16 فروردین 1392ش.
- «کاهش ارتباط کلامی خانواده‌های ایرانی از2 ساعت به 20 دقیقه در روز»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 4 فروردین 1397ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، تهران، اسلامیه، 1385ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، قم، کنگرۀ شیخ مفید، 1413ق.
- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374ش.
- حمید، نجمه و دهقانی، مصطفی، «بررسی اثربخشی آموزش تحلیل ارتباط محاورهای مذهب‌محوری»، مجلۀ روانشناسی و دین، سال پنجم، شمارۀ 4، 1391ش.
- نخعی، معصومه و آزاد، عباس، «ارتباط کلامی همسران از منظر آیات، روایات و روانشناسی»، مجلۀ مطالعات تفسیری آلاء الرحمن، شمارۀ 2، تابستان 1397ش.
- هارجی، اون و دیگران، مهارت‌های اجتماعی در ارتباطات میان‌فردی، ترجمۀ مهرداد فیروزبخت و خشایار بیگی، تهران، رشد، 1393ش.