ارزگان

ارزگان؛ ولایتی (استانی) در مرکز افغانستان به مرکزیت شهر ترینکوت.

ولایت باستانی اُرُزگان با شش ولسوالی، دارای آب‌وهوای معتدل، منطقه سرسبز، کوه‌های بلند، چشمه‌های زلال و رودخانه‌های پر از آب، منابع معدنی، جاذبه‌های طبیعی و گردشگری فراوان است. بافت جمعیتی آن را قوم پشتون، هزاره و تاجیک تشکیل می‌دهد که اقتصاد خود را از طریق زراعت، مالداری و تجارت تأمین می‌کنند.

پیشینه

در کتاب‌های تاریخی کهن از «اُرُزگان» به ارگنه‌قون یادشده که در شش منزلی قندهار واقع‌شده است. امروزه در کتاب‌ها، مقالات و ارگان‌های رسمی دولتی، از این منطقه بانام «ارزگان» یاد می‌شود، ولی مردم محلی به آن ورزگان، اُرزوگو، وُرزگان، نیز می‌گویند. سنگ‌نوشته‌های موجود، ازجمله کتیبه دره شالی با خط یونانی، قدمت تاریخی و فرهنگی این منطقه را به قرن پنجم میلادی برمی‌گردانند. روایت محمدافضل ارزگانی از رویدادهای کهن ارزگان در کتاب «المختصر المنقول در تاریخ هزاره مغول» نشان دیگری از سابقه و پیشینه فرهنگی مردم ارزگان است.

موقعیت جغرافیایی

ارزگان، از ولایات مرکزی افغانستان در ارتفاع 1350 متر از سطح دریا، در فاصله 281 کیلومتری شمال شرقی قندهار، در ساحل رود ترینکوت، در میانه راه رودخانه‌های هلمند و ارغنداب و در دشت وسیع و همواری واقع است که کوه‌های مرتفع آن را از هر طرف محاصره کرده است. ارزگان از شمال به غور، بامیان و دایکندی، از جنوب به قندهار و زابل، از شرق به غزنی و از غرب به هلمند متصل است. مرکز آن، ترینکوت، از کابل 470 کیلومتر فاصله دارد.

ولسوالی‌ها (شهرستان‌ها)

خاص ارزگان، چوره، دهراوود، شهیدحساس، گیزاب و ترینکوت، ولسوالی‌های ارزگان را تشکیل می‌دهند؛ خاص ارزگان بزرگ‌ترین و دهراوود کوچک‌ترین ولسوالی است.

الف. جاذبه‌های طبیعی: سرسبزی چشم‌نواز، چشمه‌های بسیار زلال، رودهای پر از آب، کوه‌های بلند و چشمه‌های آب‌گرم در منطقه گرم‌آب ولسوالی خاص ارزگان از مهم‌ترین جاذبه‌های طبیعی است که در طول سال مخصوصاً تابستان‌ها، پذیرای افراد زیاد از مناطق مختلف است. البته در سال‌های اخیر به دلیل جنگ و ناامنی میزان گردشگری کاهش‌یافته است. رود هیرمند که از وسط ارزگان می‌گذرد، از جاذبه‌های ویژۀ ارزگان است. تیری‌رود نیز شاخه‌ای از این رودخانه است که از شهر ترینکوت عبور می‌کند.

ب. منابع طبیعی: معادن مس، آهن، فلوریت، سرب، زغال‌سنگ، یاقوت، زمرد و سنگ‌های تزیینی و ساختمانی فراوان، مهم‌ترین منابع طبیعی این ولایت است که تاکنون مورد بهره‌برداری درست واقع نشده است.

آثار باستانی و تاریخی

ارزگان از جمله ولایات باستانی افغانستان است که در اکثر مناطق آن، آثار تاریخی و باستانی متعدد وجود دارد؛ از آن جمله می‌توان قلعه کافر، زیارت کمال‌الدین نیکه در ترینکوت، قلعه سرخ، قلعه مورچه، تخت سلیمان، قلعه ریگگ در دهراوود، گرم‌آب، قلعه پیک، قلعه گنداب در خاص ارزگان، چشمه سیاه در چوره و دره خلج را در گیزاب نام برد.

جمعیت، زبان و مذهب

براساس سالنامه اداره ملی احصائیه (سرشماری) سال 1399ش، جمعیت ارزگان 436079 نفر بوده است که 2/51 درصد آن را مردان و 8/48 در صد را زنان تشکیل داده‌اند. اکثریت این جمعیت، از نژاد پشتون بوده و اقوام هزاره و تاجیک در اقلیت هستند. زبان مردم ارزگان پشتو و دری است. مردم ارزگان پیروان مذهب جعفری و حنفی هستند که به‌طور مسالمت‌آمیز در کنار هم زندگی می‌کنند.

اشتغال و درآمد

الف. کشاورزی و دامداری: غالب درآمد مردم از طریق زراعت و دامداری (مالداری) است. با توجه به آب فراوان و هوای معتدل ارزگان، محصولات زراعی چون گندم، جو، عدس، نخود، سیب‌زمینی، پیاز، گوجه، بادمجان رایج است. میوه‌هایی چون انار، توت، زردآلو، شکرپاره، انگور، گیلاس، چهارمغز، سیب، هلو (شفتالو)، بادام، خربزه، هندوانه و خیار فراوان یافت می‌شود. محصولات کشاورزی به‌صورت سنتی از طریق چشمه، کاریز، قنات و رودخانه آبیاری می‌شود.

ب. تجارت: تجارت و سرمایه‌گذاری در ارزگان به‌صورت سنتی و غیررسمی است که افراد محصولات زراعی، باغی و دامی خود را در بازارهای محلی مانند بازار خاص ارزگان، ترینکوت، دهراوود بفروش می‌رسانند.

وضعیت فرهنگی

الف. آموزش: درگذشته، تعلیم و تربیت در ارزگان سنتی بود و در خانه‌ها، مکتب‌خانه‌ها و مساجد برگزار می‌شد؛ ولی امروزه به‌صورت مدرن در مراکز رسمی آموزشی صورت می‌گیرد. تعداد مراکز آموزشی و تعلیمی در ارزگان به 264 مرکز می‌رسد که از این تعداد 139 باب مکتب (مدرسه) ابتدایی، 57 باب مدرسه متوسط، 36 باب لیسه (دبیرستان)، 1 باب موسسه تحصیلات عالی شامل دانشکده کشاورزی و تعلیم و تربیت، 4 باب دارالمعلمین، 5 باب مرکز آموزشی مسلکی و حرفوی (فنی حرفه‌ای) و 21 باب مدرسه دینی (حوزه علمیه) است. در سال 1399ش در این مراکز آموزشی و تعلیمی، تعداد 1441 نفر مشغول به تحصیل بوده‌اند که شامل 993 نفر مرد و 448 نفر زن می‌شد.

ب. رسانه: رادیو و تلویزیون ملی، در مرکز ولایت، شهر ترینکوت، وجود دارد و غیر از آن، شش‌ رادیوی خصوصی مانند رادیو تعلیم الاسلام، رادیو صدای دهراود و رادیو حواک در این ولایت، فعال است.

تفریح و ورزش

مردمان ارزگان از بازیه‌ها و ورزش‌های محلی مانند سنگ گیرگ، سنگ پرتاب، وشد (تیراندازی) و اسب‌سواری، استقبال می‌کنند. همچنین تا سال 1397ش، تعداد 92 مرکز ورزشی در ارزگان ثبت ‌شد که فعالیت‌های نوین ورزشی مانند والیبال، فوتبال، ویشو، بدن‌سازی و شطرنج به‌صورت رسمی در آن‌ها برگزار می‌شود و جوانان در این رشته‌های ورزشی فعالیت می‌کنند.

مراکز درمانی (صحی)

در ولایت ارزگان 56 مرکز درمانی وجود دارد که در زمینه‌های تغذیه، مامایی، روانی و بیماری‌های مسری فعالیت می‌کنند.

منابع

• ارزگانی، محمدافضل، المختصر المنقول در تاریخ هزاره مغول، قم، چاپخانه فروردین، به اهتمام رمضان‌علی محقق. چ اول، بی‌تا.
• پروفایل اقتصادی- اجتماعی ولایت ارزگان، کابل، وزارت اقتصاد، 1399ش.
• جیلانی، غلام‌عارض، جغرافیای ولایات افغانستان، پیشاور، اداره کتابخانه‌های اربک، 1379ش.
• دولت‌آبادی، بصیر احمد، شناسنامه افغانستان، قم، چاپخانه و لیتوگرافی شهید، چ اول، 1371ش.
• فولادی، حسن، هزاره‌ها، ترجمه علی عالمی کرمانی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، چ دوم، 1387ش.
• «ظواهر معدنی ارزگان»، وب‌سایت وزارت معادن و پیترولیم، تاریخ انتشار: 30 مرداد 1398ش.
• کیانی، محمدفاضل، غزنی بستر تمدن شرق اسلامی، تهران، عرفان، چ اول، 1393ش.
• لعلی، علی‌داد، انتوگرافی هزاره‌ها، کابل، اندیشه، چ اول، 1397ش.
• نامی، محمدحسن، جغرافیای کشور افغانستان، تهران، سازمان جغرافیای نیروهای مسلح، چ دوم، 1395ش.