ارگ هرات
ارگ هرات؛ قلعه‌ای تاریخی در شهر هرات.
ارگ هرات یا قلعۀ اختیارالدین، بر روی تپه‌ای در شمال شهر هرات واقع شده است. این بنا تاریخ پر فراز و نشیبی داشته و در نتیجۀ سال‌ها منازعات، آسیب‌های بسیاری را متحمل شده است، اما امروزه پس از بازسازی به‌عنوان موزه و نمادی از تاریخ و تمدن افغانستان شناخته می‌شود.
نام‌گذاری
ارگ قلعه‌ای کوچک است که بین قلعه‌ای بزرگ واقع شده و به‌اصطلاح شاه‌نشین است.[۱] ارگ هرات، دژی است که اسکندر مقدونی در سال 330 پیش از میلاد، در جریان لشکرکشی خود به شرق ساخته است.[۲] مورخین، این قلعه را به‌نام اختیارالدین یاد می‌کنند زیرا توسط ملک فخرالدین کِرت تعمیر شده و به پاس قدردانی از خدمات اختیارالدین، حصار اختیارالدین نامیده شد.[۳]
تاریخچه
استحکامات اولیۀ این قلعه که توسط خاندان آل‌کِرت طرح‌ریزی شده مشتمل بر برج‌ها، دیوارها، خاک‌ریزها و خندق بوده است. بنایی در غرب قلعه نیز در همان زمان ساخته شد که به‌عنوان میدان عیدگاه استفاده می‌شد. همچنین تغییرات، اصلاحات و پی‌ریزی شالوده‌هایی برای ساختمان‌های داخلی در دورۀ تیموریان انجام گرفت.[۴] کتاب دست‌نویس «آثار هرات»[۵] ، ارگ هرات را از بناهای بزرگ و قدیمی شهر شمرده است. برخی، تاریخ بنای ارگ را بر اساس وضعیت ساختمان‌های آن، با بنای شهر هم‌زمان دانسته‌اند.[۶] در دورۀ آل‌کرت، جادۀ اصلی که از سمت شمال به شهر می‌آمد به ارگ اختیارالدین می‌رسید و سپس به بازار ملک وصل می‌شد. ارگ هرات در این دوره، اقامتگاه شاهی بود.[۷] در دورۀ تیموریان، شاهرخ میرزا قلعۀ هرات را مرمت کرد.[۸] در دورۀ سلطان حسین بایقرا قلعۀ اختیارالدین دو دروازه داشته است: دروازۀ شمالی که بر بازار اسب مشرف بود و درب جنوبی که به‌طرف دشت باز می‌شد.[۹] در پایان سال 1330ش جنرال حیات‌الله خان با یک گروه از افراد نظامی با دهل و سرنا و نقاره به تخریب این قلعۀ باستانی، به‌ویژه خانۀ زرنگار آن پرداخت.[۱۰]
معماری
ساختمان‌های داخلی ارگ در زمان تیموریان عبارت بود از: یک تالار پذیرایی به‌نام بارگاه در امتداد دیوار شمالی با نقاشی‌هایی از فتوحات ملک کرت در جنگ و بقایایی از گچ‌بری که امکان دارد متعلق به بارگاه باشد.[۱۱] قلعۀ تاریخی اختیارالدین دارای دو بخش شرقی و غربی است که در قسمت شرقی آن حرم‌سرا و در قلعۀ پایینی آن و در قسمت غربی قرارگاه نظامیان قرار دارد. مساحت این قصر تاریخی پنج هزار مترمربع بوده و دارای 13 برج است.[۱۲] این بنا دارای دو حیاط است، محوطۀ بالایی مستطیل‌شکل به ابعاد هجده در چهل‌ودو متر بوده که به ارگ علیا معروف است و با آجرهای پخته‌کاری شده ساخته شده است. محوطۀ پایینی نیز به‌صورت چندضلعی ساخته شده که حدود بیست‌وپنج در شصت متر وسعت دارد.[۱۳]
کارکرد
بر اساس منابع تاریخی، به‌دلیل استحکام ارگ، خزانۀ عمومی و عمدۀ تجهیزات و ذخایر دولتی در این مکان نگهداری می‌شده است.[۱۴]
بازسازی
قلعه اختیارالدین در سال 1342ش برای اولین‌بار توسط سازمان یونسکو بازسازی شد؛ اما با کودتای هفت ثور و آغاز جنگ این قلعه تبدیل به مرکز نظامی شد. پس از پایان نسبی جنگ در افغانستان و ارتباط دوبارۀ ولایت هرات با سازمان یونسکو در سال 2007م این قلعه به کمک مالی ایالات متحده، بازسازی شد.[۱۵] آخرین بار این قلعه با کمک فنی بنیاد آقاخان و کمک مالی آمریکا و آلمان، بازسازی شد و به‌صورت رسمی در سال 1390ش توسط مقام‌های حکومت افغانستان بازگشایی شد.[۱۶]
موزه ملی هرات
موزۀ ملی هرات در ساختمان داخلی ارگ هرات قرار دارد. در حال حاضر در اين موزه 498 قطعه شامل 2500 مورد آثار باستاني موجود است. قدمت اين آثار بيش از ۲۵۰۰ سال است. علی‌رغم اینکه موزۀ ملی هرات در سه دهۀ گذشته بارها مورد تاراج قرارگرفته اما در حال حاضر یکی از غنی‌ترین و باارزش‌ترین گنجینه‌های تاریخی کشور و منطقه است که در کهن‌ترین بنای هرات قرار دارد.[۱۷]
پانویس
- ↑ فکری سلجوقی، هرات‌نامه، 1390ش، ص12.
- ↑ “ Qala Iktyaruddin”, ARCHNET.
- ↑ فکری سلجوقی، هرات‌نامه، 1390 ش، ص12.
- ↑ ویلبر و گلمبک، معماری تیموری در ایران و توران، 1374ش، ص415.
- ↑ خلیلی، خلیل‌الله، آثار هرات، 1309ش، جلد اول.
- ↑ خلیلی، آثار هرات، 1309ش، ص51.
- ↑ ویلبر و گلمبک، معماری تیموری در ایران و توران، 1374ش، ص56.
- ↑ بابر، بابرنامه مرسوم به توزک بابری، ترجمه بیرام خان، 1308ش، ص121.
- ↑ ویلبر و گلمبک، معماری تیموری در ایران و توران، 1374ش، ص57.
- ↑ پویان، جغرافیه عمومی هرات، 1388ش، ص255، به نقل از مجله هرات باستان، میزان و قوس 1364، ص39.
- ↑ ویلبر و گلمبک، معماری تیموری در ایران و توران، 1374ش، ص415.
- ↑ قلعه اختیارالدین هرات با قدمت دو هزار ساله»، افغان تراول.
- ↑ “Qala Iktyaruddin”, ARCHNET.
- ↑ خلیلی، آثار هرات، 1309ش، ص52.
- ↑ قلعه اختیارالدین هرات با قدمت دو هزار ساله، افغان تراول.
- ↑ king, Restored Citadel of Herat poignant reminder of past Afghan glory, Los Angeles Times
- ↑ «مراکز تاریخی و فرهنگی»، شاروالی هرات
منابع
- بابر، ظهیرالدین محمد، بابرنامه موسوم به توزک بابری، ترجمه عبدالرحیم خان‌خانان، بمبئی، چاپ سنیک میرزا محمد ملک‌الکتاب، 1308ش.
- پویان، رسول، جغرافیه عمومی هرات، مشهد، دانشگاه فردوسی، چاپ اول، 1388ش.
- خلیلی، خلیل‌الله، آثار هرات، جلد اول، هرات، 1309ش.
- فکری سلجوقی، هرات نامه به کوشش غلام سخی غیرت، مطبعه افغانستان تایمز، 1390ش.
- «قلعه اختیارالدین هرات با قدمت دو هزارساله»، وب‌سایت افغان تراول، تاریخ بارگذاری: 3 شهریور 1397ش.
- «مراکز تاریخی و فرهنگی»، وب‌سایت، شاروالی هرات، تاریخ بازدید: 6 آذر 1401ش.
- ویلبر، دونالد و گلمبگ، لیزا، معماری تیموری در ایران و توران، ترجمه کرامت‌الله افسر و محمدیوسف کیانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1374ش.
- king, laura, “Restored Citadel of Herat poignant reminder of past Afghan glory”, Los Angeles Times
- “Qala Iktyaruddin”, ARCHNET, last visited: 28 November 2022