استان تهران
استان تهران؛ استانی در نیمه شمالی ایران، به مرکزیت شهر تهران.
استان تهران، با وسعتی در حدود 13,841 کیلومترمربع در بخش شمالی ایران قرار گرفته است. این استان، با جمعیت بالغ بر 13,268,000 نفر (در سرشماری 1398ش) پرجمعیت‌ترین استان ایران به‌شمار می‌آید.[۱]
همسایگان
استان تهران، از سمت غرب به استان البرز (دشت کویر و دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز)، از سمت شمال به استان مازندران، از سمت غرب به استان قزوین، از سمت جنوب به استان قم، از سمت جنوب‌غرب به استان مرکزی و از سمت شرق نیز به استان سمنان راه دارد.[۲]
تقسیمات کشوری
استان تهران، بر اساس تقسیمات کشوری 1395ش، دارای 16 شهرستان (اسلامشهر، پاکدشت، پیشوا، ملارد، قدس، بهارستان، قرچک، تهران، پردیس، دماوند، رباط کریم، ری، شمیرانات، شهریار، فیروزکوه و ورامین) و 45 شهر است.
ناهمواری‌ها
استان تهران از نظر ناهمواری‌های موجود در آن، به سه بخش کوهستانی، کوهپایه‌ای و دشت (پست و هموار) تقسیم می‌شود. ارتفاع زمین، در نقاط مختلف این استان بسیار متفاوت و دارای اختلاف سطحی در حدود سه هزار متر است.
بخش‌های شمالی تهران، جزئی از البرز مرکزی و جزء مناطق کوهستانی این استان محسوب می‌شوند. ارتفاع این بخش از سطح دریا، در حدود 1500 متر است. این ناحیه کوهستانی، هرچند، از نظر آب‌وهوایی (تأمین آب، تعدیل درجه هوا) تأثیری به‌سزا در این استان داشته، اما از نظر جذب جمعیت نقش مهمی را ایفا نمی‌کند.[۳] این ناحیه مرتفع و کوهستانی، علاوه‌بر کوه‌های بلند واقع در شمال استان، شامل کوه‌های پراکنده و کم‌ارتفاع دیگری در جنوب و شرق دشت تهران نیز هست، مانند کوه‌های حسن‌آباد در جنوب، بی‌بی شهربانو و القادر در جنوب‌شرقی و نیز بلندی‌های قصر فیروزه در شرق دشت تهران.[۴]
ناحیه کوهپایه‌ای استان تهران نیز شامل دامنه‌های جنوبی البرز مرکزی است که محل مناسبی برای سکونت شهری و روستایی به‌حساب آمده و در نتیجه شهرها و روستاهای بسیاری در این نواحی شکل گرفته‌اند. در ناحیه کوهپایه‌ای موجود در استان تهران، به‌دلیل وجود رسوبات در سطح زمین، سفره‌های آب زیرزمینی متعددی تشکیل شده است. مردم، از این سفره‌ها برای تأمین آب مورد نیاز کشاورزی و آشامیدنی خود استفاده می‌کنند.[۵] ناحیه پست و هموار استان تهران نیز از دشت‌های جنوبی کوهپایه‌ای البرز مرکزی شروع و تا دشت ورامین در شرق استان ادامه یافته است. این دشت، در حقیقت، از رسوب سیلاب و آبرفت‌های رودخانه‌های بخش کوه‌پایه‌های جنوبی البرز تشکیل شده و به شوره‌زارهای حاشیه دشت کویر ختم می‌شود.[۶]
پوشش گیاهی
پوشش گیاهی موجود در این استان، تحت تأثیر آب‌وهوا، وضعیت ناهمواری، نوع خاک و منابع آبی در این منطقه قرار گرفته است. در قسمت‌های شمالی استان، به‌دلیل بارش زیاد باران، پوشش گیاهی از وضعیت مناسب‌تری برخوردار بوده و مراتع و جنگل‌های پراکنده‌ای نیز در این منطقه وجود دارند. گونه‌های گیاهی عمده‌ای در منطقه شمالی استان وجود دارند مانند بنه، گز، خاکشیر، شیرین‌بیان، قیاق، گون، آویشن، خزه و کنگر.
برعکس، در مناطق جنوبی استان تهران، به‌دلیل بارش کم و نیز شوری زمین، درختچه‌ها و بوته‌های مقاومی می‌رویند که از آن جمله می‌توان به خارشتر، گز و اِشلُن اشاره کرد.
علاوه‌بر پوشش گیاهی طبیعی این استان، تعدادی پارک جنگلی نیز به‌منظور تصفیه هوا، جلوگیری از توسعه شهر، جلوگیری از فرسایش خاک و ایجاد گردشگاه، ایجاد شده است.[۷] از جمله پارک‌های جنگلی این استان می‌توان به پارک چیتگر (در غرب استان)، پارک جنگلی لویزان (در شمال شرق استان)، سوهانک، وردآورد، سرخهحصار و توسکا اشاره کرد.
آب‌وهوا
آبوهوای استان تهران، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی آن، به دو بخش متفاوت تقسیم شده است: 1. معتدل کوهستانی (در نواحی مرتفع)؛ 2. نیمه صحرایی (در دشت‌ها و نواحی پست).
محققان، آبوهوای استان تهران را متأثر از 3 عامل اصلی جغرافیایی این استان یعنی ارتفاعات شمالی، وزش بادهای غربی و دشت کویر جنوبی استان، می‌دانند. وجود بخش‌های کویری در جنوب استان، به‌عنوان عاملی منفی در آبوهوای تهران محسوب شده و موجب گرم و خشکی هوا و نیز وجود گردوغبار در این منطقه شده است. درحالی‌که، بخش‌های مرتفع استان را به‌عنوان عاملی مثبت و تعدیل‌کننده آبوهوای سطح استان در نظر می‌گیرند.[۸] دمای استان، با حرکت از سمت شمال به جنوب، هم‌زمان با کاهش ارتفاع، افزایش یافته و از میزان بارندگی نیز کاسته می‌شود. میانگین بارش سالانه در قسمت‌های مرتفع در حدود 500 میلی‌متر و در قسمت‌های پست در حدود 100 میلی‌متر برآورد شده است.
منابع آبی
در استان تهران، رودخانه‌های دائمی و فصلی متعددی از رشته‌کوه البرز سرچشمه گرفته و در سطح این استان جریان می‌یابند. از آن جمله می‌توان به رودخانه‌های همیشگی کرج (245 کیلومتر)، جاجرود (140 کیلومتر)، لار (70 کیلومتر)، حبله‌رود (240 کیلومتر) و طالقان رود (105 کیلومتر) اشاره کرد. امروزه، بر روی برخی از این رودخانه‌ها، سدهایی ساخته شده تا بتوان با کنترل و حفاظت این منابع آبی، به تأمین آب استان تهران و شهرهای اطراف پرداخت.
از جمله چشمه‌های موجود در این استان نیز چشمه اعلاء دماوند، چشمه آب‌علی هراز، چشمه وله در گچسر، چشمه شاه دشت کرج ، چشمه تیزآب، چمه گله‌گیله و چشمه علی در شهرری هستند.
اقتصاد
استان تهران، به‌عنوان بزرگ‌ترین قطب اقتصادی در ایران شناخته شده و از موقعیت سیاسی_اداری ویژه‌ای برخودار است. این استان در محل تقاطع شاهراه‌های تجاری ایران قرار گرفته که تمام مسیرهای از شرق به غرب و از شمال به جنوب ایران، از آن عبور می‌کنند. مراکز علمی، فرهنگی، دانشگاه‌ها و آموزشگاه‌های متعدد در این استان، به تربیت نیروی انسانی مورد نیاز در بخش‌های مختلف اقتصادی استان تهران مشغول هستند. جاذبه‌های اقتصادی و زمینه‌های فراوان طبیعی موجود در این استان، منجر به تبدیل این استان به بخش عمده اقتصادی در ایران شده است.[۹] آمارها، بیانگر آن هستند که بخش خدماتی در این استان، بیش‌ترین نیروی کار را به خود جذب کرده و بخش صنعت و کشاورزی، در رده‌های بعدی جذب نیروی کار قرار گرفته‌اند.[۱۰]
صنعت
از جمله صنایع استان تهران می‌توان به صنایع غذایی (مانند تولید لبنیات، روغن نباتی، کیک و بیسکویت، شکلات، نان ماشینی، انواع نوشیدنی، کنسرو و مربا، فرآورده‌های گوشتی و قند و شکر)؛ صنایع نساجی و چرم‌سازی (مانند تولید کفش و پوشاک)؛ صنایع سلولوزی (مانند تولید کاغذ، مقوا، کارتن، کیسه، کاغذدیواری و تولیدات چوبی مانند نئوپان، فیبر، کبریت و مداد)؛ صنایع شیمیایی و دارویی (مانند تولید دارو و مواد بهداشتی، لاستیک و پلاستیک، رنگ سازی، مواد شوینده و فرآورده‌های نفتی)؛ صنایع کانی غیرفلزی (مانند سیمان، سرویس‌های بهداشتی منزل و شیشه)؛ صنایع فلزی (مانند انواع خودروهای سواری، وانت، درب و پنجره) و صنایع برقی و الکتریکی (مانند تولید کابل و انواع لامپ) اشاره کرد.[۱۱]
مردم‌شناسی
بر اساس پژوهش‌های میدانی صورت گرفته در سطح این استان، در حدود 59 درصد از جمعیت این استان را فارسی‌زبانان و بقیه جمعیت را اقوام آذری، شمالی، کرد، لر، عرب و بلوچ تشکیل داده‌اند.
زبان رایج در این استان نیز زبان فارسی است که زبان ارتباطی بین اقوام مختلف نیز محسوب می‌شود.
پانویس
- ↑ «استان تهران در یک نگاه»، سازمان جهاد کشاورزی استان تهران.
- ↑ اطلس گیتاشناسی، استان‌های ایران، 1383ش، ج1، ص95؛
اطلس راهنمای استان‌های ایران، 1381ش. - ↑ جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص5 و 8.
- ↑ جغرافیای کامل ایران، 1366ش، ج1، ص472.
- ↑ جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص6.
- ↑ جغرافیای کامل ایران، 1366ش، ج1، ص472-473.
- ↑ جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص28 و 31.
- ↑ جغرافیای کامل ایران، 1366ش، ج1، ص473؛
جغرافیای استان تهران، 1382ش، ج1، ص9. - ↑ آیت‌اللهی، مقدمه بر صنعت استان تهران، 1379ش.
- ↑ سالنامه آماری استان تهران، 1383ش، ج1، ص123؛
سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران، 1384ش. - ↑ جغرافیای کامل ایران، 1366ش، ج1، ص521-523.
منابع
- آیت‌اللهی، محمدرضا، مقدمه بر صنعت استان تهران، تهران، 1379ش.
- «استان تهران در یک نگاه»، سازمان جهاد کشاورزی استان تهران، تاریخ بازدید: 2 خرداد 1401ش.
- اطلس راهنمای استان‌های ایران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1381ش.
- اطلس گیتاشناسی، استان‌های ایران، به‌تحقیق سعید بختیاری، تهران، 1383ش.
- جغرافیای استان تهران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1382ش.
- جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش.
- سالنامه آماری استان تهران، 1383ش.
- سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران، تهران، 1384ش.