استرس شغلی
استرس شغلی؛ نوعی فرسودگی جسمی یا روان‌شناختی در نتیجه مشکلات واقعی یا خیالی
مفهوم‌شناسی
کار، پیشه، شغل، حرفه و عمل دلالت بر فعالیتی دارند که از شخصی یا چیزی صادر می‌شود و فرد را به خود مشغول می‌سازد. در واقع کار مجموعه اعمالی است که انسان به کمک مغز، دست، ابزار و ماشین، در راه تولید ثروت یا ایجاد خدمات انجام می‌دهد و این اعمال نیز متقابلاً بر انسان تأثیر می‌گذارد و او را تغییر می‌دهد.[۱] این تغییرات گاه در جهت مثبت ایجاد می‌شوند مانند رشد و تعالی شخصی، افزایش سطح رفاه فردی و اجتماعی و پیشرفت سازمانی و گاه در جهت منفی رقم می‌خورند مانند بیماری، صدمات بدنی، فرسودگی جسمی و روانی، ورشکستگی و استرس شغلی. استرس شغلی درنتیجه عدم تناسب و تعادل بین نیازهای شغلی و انتظارات سازمانی با توانایی‌ها، قابلیت‌ها و خواسته‌های فرد رخ می‌دهد. در هر محیط کاری حداقل پنج خطر عمده ســلامت جسمی و روانی افـــراد را بـــــه مخاطره می‌اندازند. این خطرات عبارت‌اند از عوامل زیان‌آور فیزیکی، شیمیایی، ارگونومیکی،[۲][۳] بیولوژیکی و عوامل روان‌شناختی. این عوامل به‌تنهایی یا مشترکاً می‌توانند باعث ایجاد استرس شغلی در فرد شوند.
علائم استرس شغلی
آشنایی با علائم و نشانه‌های استرس شغلی به‌منظور شناسایی به‌موقع و مقابله بهینه و مؤثر با آن ضروری است. این علائم در حیطه‌های مختلفی به شرح زیر بروز و ظهور دارد.
علائم جسمانی
از مهم‌ترین علائم جسمانی استرس شغلی می‌توان به سردرد، میگرن، سوءهاضمه، بدخوابی، خارش و التهاب پوستی، گرفتگی عضلات، درد پشت شانه‌ها و گردن، فشارخون و کلسترول بالا اشاره کرد. یکی از عمومی‌ترین نشانه‌های بیماری جسمانی مرتبط با استرس شغلی، بیماری‌های قلبی – عروقی است.[۴]
علائم ذهنی - شناختی
فراموشی، کم شدن قدرت تمرکز، کاهش کارایی حافظه.
علائم روان‌شناختی
این علائم شامل مشکلات عاطفی و شناختی هستند که نارضایتی شغلی از رایج‌ترین علائم و حتی پیامدهای آن است. افسردگی، اضطراب، ملامت خود، احساس ناکامی، اضطراب، تنش، بی‌طاقتی، کسالت، بی‌حوصلگی، احساس بیهودگی و کاهش اعتمادبه‌نفس از مهم‌ترین علائم روان‌شناختی استرس شغلی است.
علائم اجتماعی
روی آوردن به پرخاشگری، غیرقابل‌تحمل شدن، زدگی از مردم و انزواطلبی، فقدان ارتباط مؤثر، عدم ایفای نقش اجتماعی و خانوادگی از مهم‌ترین علائم اجتماعی استرس شغلی است.
علائم رفتاری
این علائم در دو حوزه رخ می‌دهد، حوزه شخصی و حوزه شغلی یا کاری. افزایش مصرف دارو، روی آوردن به دخانیات یا بالا بردن مصرف آن، بی‌توجهی یا کم‌توجهی به‌ظاهر شخصی، پرخوری یا کم‌اشتهایی از علائم رفتاری استرس در حوزه فردی است. در مقابل افزایش غیبت‌ها، رفت‌وآمد نامنظم، رها کردن شغل، افزایش حادثه‌های ناشی از کار و فقدان بهره‌وری از علائم رفتاری در حوزه شغلی به‌شمار می‌رود.[۵]
زمینه‌ها و علل استرس‌زای شغلی
استرسورها یا ناشی از عوامل خارجی¬اند یا ریشه در تعارضات و تنش‌های درونی و نوع تفسیر فرد از واقعیت دارند. با این وجود بهتر است زمینه‌ها و علل استرس‌زای شغلی را در سه حیطه سازمان، شغل و فرد مورد بررسی قرار دهیم.
زمینه‌ها و عوامل مرتبط با سازمان[۶]
عوامل مرتبط با سازمان در سه حیطه ساختار، مدیریت و سیاست‌ها قابل دسته‌بندی است. تغییرات سازمانی، تقدم روابط بر ضوابط، تضادهاي صف و ستاد، وجود بخش‌های موازی و تداخل در تصمیم‌گیری و تشريفات اداري دست‌وپا گير و بوروکراسی زیاد و سردرگم از مهم‌ترین عوامل مرتبط با ساختار سازمان به‌شمار می‌رود. همچنین تغییرات و جابجایی‌های مکرر مدیران، عدم ارتباط صمیمی مدیر یا سرپرست با کارکنان و عدم پاسخگویی و در دسترس نبودن مدیر برای کارکنان از جمله زمینه‌های آسیب‌زا است. در زمینه سیاست‌ها ارتباطات ضعیف در سازمان، کنترل‌های زیاد و آزاردهنده، عدم شفافیت و بروز نبودن قوانین، تغییر گاه‌به‌گاه قوانین و سیاست‌ها، سیاست‌ها و قوانین خشک و انعطاف‌ناپذیر، فقدان سیاست‌های خانواده‌دوستی در سازمان و قوانین تبعیض‌آمیز در استفاده از امکانات مادی از موارد مرتبط باسیاست‌های آسیب‌زای سازمان است.[۷]
زمینه‌ها و عوامل مرتبط با شغل
نقش[۸] مجموعه رفتارهایی است که از شاغلین انتظار انجام آن می‌رود. در این زمینه تعارض نقش، ابهام نقش، گرانباری نقش، عوامل ارگونومیکی و خصوصیات فیزیکی شغل و محیط کار از مهم‌ترین عوامل استرس‌زای شغلی است. تعارض ﻧﻘﺶ زﻣﺎﻧﯽ رخ می‌دهد ﮐﻪ ﺗﻦ دادن ﺑﻪ مجموعه‌ای از الزام‌های ﺷﻐﻠﯽ ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ دﯾﮕﺮي از الزام‌های ﺷﻐﻠﯽ، ﻣﻐﺎﯾﺮ و ﯾﺎ به‌کل ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ.[۹] همچنین به اعتقاد برخی كمتر و يا بيشتر از حد به‌كار واداشتن فرد نیز می‌تواند از مصادیق تضاد یا تعارض نقش محسوب شود.[۱۰] ابهام نقش وقتی رخ می‌دهد که مسئولیت‌های فردی به‌خوبی تعریف نشده باشد و انتظارات روشنی در تصویر ذهنی فرد نباشد، یا اینکه اهداف سازمانی برای فرد مشخص نباشد. ﮔﺮانباری ﻧﻘﺶ در دو حیطه کمی و کیفی دسته‌بندی می‌شود. گرانباری کمی زمانی ﭘﯿﺶ می‌آید ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم تمام کارهایی ﮐﻪ در ﺷﻐﻞ ﻣﺤﻮل می‌گنجد، وﻗﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺪارد و گرانباری ﮐﯿﻔﯽ، به این معنی است که ﻓﺮد ﺷﺎﻏﻞ مهارت‌های ﻻزم را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﺷﻐﻞ ﻣﻌﯿن ﻧﺪارد و به همین خاطر از پس انجام وظایف محوله برنمی‌آید.[۱۱]
عوامل ارگونومیکی
ارگونومی[۱۲] ظرفیت‌ها و توانمندی‌های انسان را بررسی می‌کند و سپس اطلاعات به‌دست‌آمده را در طراحی مشاغل، فراورده‌ها، محیط‌های کار و تجهیزات به کار می‌بندد. معمولاً از اصطلاحات ارگونومی و عوامل انسانی[۱۳] به‌طور مترادف بهره گرفته می‌شود. هر دو اصطلاح، رابطه دوسویه کار و نیازمندی‌های شغلی را بازگو و تشریح می‌کنند و هر دو درصدد کاهش فشارهای جسمانی و روانی در محیط کار هستند.[۱۴]
خصوصیات فیزیکی شغل و محیط کار
شرایط نامطلوب کاری ازجمله استرسورهای شغلی به‌حساب می‌آید. نور کم، سروصدا، فضای ناکافی، محیط کار نامرتب، وجود خطرات فیزیکی و شیمیایی از این موارد است. سروصدای زیاد به جهت اینکه نمی‌گذارد کارگر با اطرافیانش ارتباط درست داشته باشد و وی را در یک حالت ایزوله قرار می‌دهد می‌تواند باعث استرس شود. نوبت¬کاری یا نوبت شب هم از دیگر عوامل استرس‌زا است چراکه باعث کم شدن رابطه فرد با خانواده خود می‌شود. مثلاً زمان‌هایی که اعضای خانواده بیدارند ممکن است فرد کارگر در حال استراحت باشد و شب‌ها که افراد خانواده فرصت گفتگو و تعامل دارند وی سرِ کار باشد. همچنین در جامعه نیز فرد نوبت-کار ممکن است به‌مرور منزوی گردد و باعث ایجاد استرس در وی شود.[۱۵]
زمینه‌ها و عوامل مرتبط با فرد
این استرسورها از جنسیت و سن تا ویژگی‌ها و صفات شخصیتی، عوامل خانوادگی، سبک زندگی و نگرش‌های اختصاصی فرد را شامل می‌شود. نکته مهم این است که جدا کردن این استرسورها از استرسورهای شغلی بسیار سخت است. زیرا به‌شدت به هم‌آمیخته‌اند و بر هم تأثیر می‌گذارند. یعنی وقتی فرد در محیط کار مشکل داشته باشد، زندگی شخصی وی نیز دچار مشکل می‌گردد و این موضوع باعث تشدید استرس و افت کیفیت کاری وی خواهد شد و دوباره استرس وی تشدید شده و یک سیکل بسته خواهیم داشت. یک طبقه‌بندی قدیمی در رابطه با ویژگی‌های شخصیتی، افراد را در دو تیپ A و B قرار می‌دهد. هر تیپ شخصیتی از الگوی رفتاری خاصی در مواجهه با شرایط زندگی پیروی می‌کند. الگوی رفتاری تیپ A مجموعه‌ای از رفتارها یا روش زندگی است که با میل به رقابت، عجول‌بودن، بی‌صبری، بی‌قراری، حالت تهاجمی، سریع سخن‌گفتن، حالت هوشیاری بالا و تنش عضلانی شدید مشخص می‌شود. در طرف دیگر، تیپ شخصیتی B قرار دارد . این گروه شامل افرادی می‌شوند که بسیار راحت و آرام، علاقه‌مند به کار گروهی و راضی از فعالیت‌های روزمره خود هستند. طبق بررسی‌ها مشخص‌شده است که افراد با تیپ A احتمال بیشتری دارد که به بیماری‌های قلبی عروقی مبتلا شوند. همچنین دیده‌شده است که افراد با تیپ شخصیتی A نسبت به افراد تیپ شخصیتی B در مواجهه با یک میزان ثابت استرس خارجی، تنش بدنی و روحی بیشتری خواهند داشت. این نکته نیز جالب توجه است که افراد با تیپ شخصیتی A به‌علت عجله ذاتی که دارند، احتمال بیشتری دارد که دچار حوادث ناشی از کار شوند.[۱۶]
استرس شغلی و جنسیت
منابع استرس و روش هاي پاسخدهي به آن در زنان و مردان با يكديگر تفاوت دارد. بيشتر زنان از استرس هاي ناشي از ارتباط با ديگران رنج ميبرند اين روند از اولين سالهاي زندگي آغاز ميشود. در خردسالي تمامي كودكان چه دختر و چه پسر نسبت به سوءاستفاده و مورد غفلت قرار گرفتن، آسيب پذيرند و بهداشت رواني آنها به طور مستقيم به كساني كه از آنها نگهداري مي كنند، بستگي دارد. تا قبل از سن بلوغ، خطر سوءاستفاده از دختران و پسران تقريباً به يك ميزان است، ولي در سن بلوغ اين خطر، دختران را بيش از پسران تهديد ميكند. در اين سن، منابع استرس در دختران همچنان ارتباطي است و شدت نشانگان در آنان بيش از پسران است. براي مثال در نزاع هاي زناشويي، زنان بيش از مردان دچار استرس ميشوند. اين موضوع در واكنش پذيري قلبي - عروقي، فشار خون و ساير نشانگان فيزيولوژيكي استرس در زنان نيز مشاهده شده است. در مجموع، زنان در مقابل بيماريهاي ناشي از استرس از مردان آسيب پذيرترند. چنانچه بيماريهاي قلبي - عروقي اولين عامل مرگ و مير در زنان است و ميزان افسردگي در زنان دو برابر مردان است.[۱۷]
استرس شغلی و خانواده
خانواده پایه و اساس جامعه است. وضعیت شغلی اعضا بر خانواده تأثیر دارد، همچنین وضعیت خانواده بر شغل فرد مؤثر است. چنانچه توازن مناسبی بین وقت و انرژی مصرف‌شده در هنگام کار، با وقت و انرژی مصرفی امور مربوط به خانه موجود نباشد، استرس ایجاد می‌شود. ایجاد روابط صمیمی در محیط خانه در آسایش روحی اعضای خانواده تأثیر فراوانی دارد. اگر این روابط در محیط خانه ارضا نشود سبب بروز استرس خواهد شد که بسیاری از بحران‌ها و مشکلات خانوادگی نیز از همین مسئله نشأت می‌گیرد و موجب تشدید استرس می‌شود.[۱۸] کارمند‌اني که دچار مشکلات خانواد‌گي و يا شخصي هستند، معمولاً تنش‌هاي شخصي خود را با مسائل کاري مخلوط کرد‌ه و آنها را با خود به محيط کارشان مي‌آورند که باعث حالت‌هایی همچون افسردگي و خستگي مفرط شده و به‌تبع آن توجه وی بر کار متمرکز نشده و انگيزه‌هايش تا حد بسيار زياد‌ي کاهش پيد‌ا مي‌کنند و همين امر سبب ميشود تا از عهد‌ه مسئوليت‌هاي شغلي خود به‌خوبی بر نيامده، عملکرد وی را تحت تأثیر قرار داده و موجب استرس شود.
استرس شغلی و سبک زندگی
سبك زندگي، به معني شیوه‌ای است كه فرد براي برخورد با تكاليف و حوادث زندگي برمی‌گزیند. هر فرد بنا بر فرایندهاي دفاعي ناخودآگاه، استراتژی‌های انطباقي خودآگاه و تأثير عوامل محيطي در برخورد با تكاليف و حوادث زندگي، شيوه خاصي دارد. تحقيقات اخير نشان داده‌اند كه شيوه زندگي می‌تواند در ايجاد استرس، اضطراب و فشارهاي رواني و به‌دنبال آن افزايش فشارخون تأثيرگذار باشد.[۱۹] بهبود مؤلفه‌های سبك زندگي می‌تواند به افراد كمك كند كه سالم بمانند و با استرس‌های روزمره كنار بيايند و سبك زندگي صحيح، می‌تواند در شادماني فرد و پيشگيري از استرس و افسردگي، نقش مؤثر داشته باشد. اهميت سبك زندگي در ايجاد و سير بیماری‌ها، باعث شکل‌گیری شاخه جديدي در پزشكي شده كه پزشكي رفتاري ناميده شده است و به تغيير در سبك زندگي براي پيشگيري و درمان بیماری‌ها تأكيد می‌کند. سبك زندگي، كانون تمركز فعالیت‌های آموزش بهداشت و ارتقاي بهداشت نيز بوده و هدف يك قسمت از آموزش بهداشت، تغيير رفتارهاي افراد در جهت ايجاد سبك زندگي سالم است.[۲۰] تغذیه نامناسب، خواب ناکافی، عدم توجه به تفریح و اوقات فراغت، نداشتن مهارت‌های زندگی ازجمله عواملی است که زمینه ایجاد استرس در زندگی را فراهم می‌نماید.
استرس شغلی در آموزه‌های اسلامی
کارکردن در روم باستان و مسیحیت که دستخوش تحریف شده، نفرین و لعنت الهی شمرده می‌شد و ویژه برده‌ها و انسان‌های پست بود[۲۱] در حالی که جایگاه انسان‌ساز کار در آموزه‌های اسلامی شایان توجه است و در ردیف جهاد در راه خدا،[۲۲] زمینه‌ساز آمرزش و محبت الهی[۲۳] و از بالاترین عبادات[۲۴] به‌شمار می‌رود. یکی از اصحاب امام ششم شیعیان می‌گوید: امام را دیدم که در دستش بیلی بود و اِزاری (شلوار) ضخیم بر تن داشت و در بوستان خود کار می‌کرد و عرق از پشت او سرازیر بود. گفتم: اجازه بدهید من به‌جای شما کار کنم. فرمود: من دوست دارم که مرد برای تأمین معیشت خود در گرمای آفتاب اذیّت شود.[۲۵] بسیاری از مقدمات و عوامل زمینه‌ساز استرس شغلی به نوع نگرش انسان نسبت به خود یا مسائل مرتبط با شغل بازمی‌گردد. برخی نگرش‌های نادرست، خود عامل اصلی ایجاد و تداوم استرس‌اند و تنها راه درمان، تغییر یا اصلاح این‌گونه نگرش‌ها است. برای مثال نوع نگاه انسان به شغل تأثیر زیادی بر چگونگی انجام آن و نوع واکنش انسان به مشکلات و مخاطرات مربوط به آن دارد. در این رابطه الگوی سه‌گانه معنای شغل، قابل توجه است. شغل به معنای وسیله ارتزاق، شغل به معنای مسیر پیشرفت و شغل به‌عنوان رسالت تبیین‌کننده نوع نگاه افراد به اشتغال است.[۲۶] نتیجه نگاه حرفه‌ای و رسالت‌گونه به کار، ارزشمندی شغل را به ارمغان می‌آورد؛ از این رو تأمین‌کننده سلامت روان افراد است و گذشته از آن‌که برآورنده انتظارات کارفرما است خود مانع بروز مشکلاتی نظیر استرس شغلی است.[۲۷] نگاه آموزه‌های اسلامی به شغل نیز بسیار نزدیک به رسالت‌انگاری است تا جایی که در روایت نبوی اشتغال، جهت تأمین نیازمندی‌های اهل و عیال همسان با جهاد در راه خداوند معرفی شده است.[۲۸] قطعاً چنین نگاه متعالی به کار، تحمل سختی‌ها و ناملایمات آن را آسان‌تر می‌کند.
پانویس
- ↑ توسلی، جامعه‌شناسی کار و شغل، تهران، سمت، 1375ش، ص13.
- ↑ Ergonomie
- ↑ تناسب شغل با توانایی‌های فرد
- ↑ پازوکی و صالحی، «بررسی رابطه بین ارگونومی در محیط کار و استرس شغلی کارکنان»، 1396ش، ص5.
- ↑ آزادمرزآبادی و طرخورانی، «بررسي ارتباط بين استرس‌های شغلي و رضايتمندي شغلي كاركنان»، 1386ش، ص122.
- ↑ رﻧﺪال و ﻫﻤﮑﺎران، اﺳﺘﺮس ﺷﻐﻠﯽ، 1377ش، ص123.
- ↑ پازوکی و صالحی، «بررسی رابطه بین ارگونومی در محیط کار و استرس شغلی کارکنان»، 1396ش، ص6.
- ↑ Role
- ↑ رﻧﺪال و ﻫﻤﮑﺎران، اﺳﺘﺮس ﺷﻐﻠﯽ، 1377ش، ص70.
- ↑ حقيقي و دیگران، مديريت رفتار سازماني، 1383ش، ص349.
- ↑ خنیفر، «اﺳﺘﺮس ﺷﻐﻠﯽ و محیط‌های حرفه‌ای؛ ﻋﻮاﻣﻞ، ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ، اﺛرات»، 1387ش، ص21.
- ↑ Ergonomie
- ↑ Human Factors
- ↑ چوبینه و امیرزاده، کلیات بهداشت حرفه‌ای، 1387ش، ص387.
- ↑ خوش‌اخلاق و دیگران، «بررسی و تعیین میزان استرس شغلی و تأثیر نوبت‌کاری در کارگران کارخانه گندله‌سازی یزد»، 1394ش، ص46.
- ↑ خدایاری‌فرد و پرند، استرس و روش‌های مقابله با آن، 1391ش، ص34.
- ↑ خدایاری‌فرد و پرند، استرس و روش‌های مقابله با آن، 1391ش، ص21.
- ↑ خدایاری‌فرد و پرند، استرس و روش‌های مقابله با آن، 1391ش، ص15.
- ↑ سمیعی و همکاران، «تأثير آموزش اصلاح سبك‌زندگي در كنترل اضطراب، استرس و افسردگي مبتلايان به پرفشاري خون»، 1391ش، ص43
- ↑ سمیعی و همکاران، «تأثير آموزش اصلاح سبك‌زندگي در كنترل اضطراب، استرس و افسردگي مبتلايان به پرفشاري خون»، 1391ش، ص44
- ↑ ایروانی، اسلام درباره اخلاق کار و تجارت چه می‌گوید؟، 1392ش، ص12.
- ↑ کلینی، الفروع من الکافی، ج5، ص78.
- ↑ صدوق، الامالی، 1362ش، ص289.
- ↑ کلینی، الفروع من الکافی، 1401ش، ج5، ص78.
- ↑ کلینی، الفروع من الکافی، 1401ش، ج5، ص76.
- ↑ مطوری، مدل سه‌گانه معنا در شغل، 1397ش، ص44.
- ↑ هفرن و بونیول، روانشناسی مثبت‌نگر، 1394ش، ص89.
- ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، 1413ش، جلد 3، ص168.
منابع
- قرآن کریم ترجمه محمدمهدی فولادوند.
- ایروانی، جواد، اسلام درباره اخلاق کار و تجارت چه می‌گوید؟، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1392ش.
- آزادمرزآبادی، اسفندیار و طرخورانی، حمید، «بررسي ارتباط بين استرس‌های شغلي و رضايتمندي شغلي كاركنان»، مجله علوم رفتاری، س1، ش2، 1386ش.
- پازوکی، محمد و صالحی، مهدیه، «بررسی رابطه بین ارگونومی در محیط کار و استرس شغلی کارکنان»، اجلاس ملی پژوهش‌های نوین ایران و جهان در روانشناسی، علوم تربیتی و مطالعات اجتماعی، شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زرقان - دانشگاه علمی کاربردی شوشتر، 1396ش.
- توسلی، غلام‌عباس، جامعه‌شناسی کار و شغل، تهران، سمت، 1375ش.
- چوبینه، علیرضا و امیرزاده، فرید، کلیات بهداشت حرفه‌ای، شیراز، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی شیراز، 1387ش.
- حقيقي، محمدعلی و دیگران، مديريت رفتار سازماني، تهران، ترمه، 1383ش.
- خدا یاری فرد، محمد و پرند، اکرم، استرس و روش‌های مقابله با آن، تهران، دانشگاه تهران، 1391ش.
- خنیفر، حسین، «اﺳﺘﺮس ﺷﻐﻠﯽ و محیط‌های حرفه‌ای؛ ﻋﻮاﻣﻞ، ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ، اﺛرات»، مجله راهبرد، س1، ش2، 1387ش.
- خوش‌اخلاق، امیرحسین و دیگران، «بررسی و تعیین میزان استرس شغلی و تأثیر نوبت‌کاری در کارگران کارخانه گندله‌سازی یزد»، فصلنامه طب کار، س7، ش1، 1494ش.
- رﻧﺪال و ﻫﻤﮑﺎران، اﺳﺘﺮس ﺷﻐﻠﯽ، ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﺧﻮاﺟﻪﭘﻮر، تهران، نشر ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺻﻨﻌﺘﯽ، 1377ش.
- سمیعی، فاطمه و همکاران، «تأثير آموزش اصلاح سبك زندگي در كنترل اضطراب، استرس و افسردگي مبتلايان به پرفشاري خون»، مجله علمي دانشگاه علوم پزشكي بيرجند، س19، ش6، 1391ش.
- صدوق، محمدبن علی، الامالی، قم، انتشارات کتابخانه اسلامیه، 1362ش.
- صدوق، محمدبن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1413ق.
- کلینی، محمدبن یعقوب، الفروع من الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، بیروت، دارالتعارف، 1401ق.
- هاشم مطوری، حمید، مدل سه‌گانه معنا در شغل، مجله رویش روانشناسی، س7، ش5، 1397ش.
- هفرن، کیت و بونیول، ایلونا، روانشناسی مثبت‌نگر، ترجمه محمدتقی تبیک و محسن زندی، قم، دارالحدیث، 1394ش.