اسرارالتوحید

اسرارالتوحید، از بهترین آثار تاریخ عرفان، فرهنگ و ادبیات ایران.

اسرارالتوحید، نام کتابی است که در قرن ششم هجری دربارۀ زندگی ابوسعید ابوالخیر، عارف مشهور ایرانی نوشته شده و از شاهکارهای ادبیات فارسی، برجسته‌ترین منبع تاریخ تصوف ایران و از مهم‌ترین اسناد تاریخ اجتماعی ایران محسوب می‌شود. درون‌مایۀ اصلی این اثر، سبک زندگی دینی؛ یعنی درس انسان‌دوستى، خوش‌بينى، شادى، امید، ترك تعصب، آزادگى، هوشيارى و روشن‌بينى، ديگران را بر خود مقدم‌داشتن، راستى با حق و دوستى با خلق خدا بوده که به نظر کارشناسان نیاز شدید دنیای امروز است.

معرفی

«اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابو‌سعید ابو‌الخیر» نام کتاب عرفانی و تاریخی است که در 570-580ق دربارۀ «ابوسعید ابو‌الخیر» (357-۴۴۰ق) در خراسان نگاشته شده است. این کتاب علاوه‌ بر زندگى‌نامۀ ابوسعید که در تاریخ عرفان اسلامی از جایگاه بسیار بالایی برخوردار بوده و در ردیف حلاج و بایزید بسطامی از عارفان بزرگ جهان اسلام قرار دارد، شامل تاریخ اجتماعی ایران بوده و آداب و رسوم، عادات، اجتماعات و تشکیلات عرفا و نیز بسیاری از مفاهیم حقیقی و بعضی از اصطلاحات عرفانی را روایت کرده است: ریاضت، مراقبه، زاویه، قبض‌وبسط، سماع، خلوت، خرقه، مرقع، وجد، حال و توصیف انواع ریاضت‌ها، مجاهدات، آداب سلوک و مقامات و شرط‌هایی که بین شیخ و مرید باید باشد و روش شیخ در تأدیب مریدان و نوع ارتباط با آنها و نظام زندگی در خانقاه‌ها. نویسندۀ این کتاب «محمد بن منور میهنی» از نویسندگان به‌نام قرن ششم و از نوادگان ابوسعید بوده که در عرفان‌شناسی و اقوال و احوال بزرگان سلسله‌های صوفیه تسلط کافی داشته است. وی به‌دلیل علاقۀ زیاد به پدربزرگ خود، تلاش کرده است مطالبی را که تا آن زمان از بزرگان خاندان، عموزادگان و پیروان شیخ دربارۀ وی شنیده و یا جمع کرده بود، به کتابی شیرین و دلپذیر تبدیل کند.

ساختار کتاب

کتاب اسرارالتوحید در سه باب تنظیم شده و نویسنده در آغاز هر باب، حدیثی از پیامبر اسلام آورده و آن گاه با شرح حدیث، مطالب کتاب را آغار کرده است:

1. باب اول، دربارۀ حالات شیخ ابوسعید از کودکی تا چهل‌سالگی، ریاضات و مجاهدات او، ذکر پیران و مشایخ و نسبتِ علم و خرقۀ وی تا به پیامبر اسلام است؛
2. باب دوم، داستان‌هایی از کرامات ابوسعید و حکایات و سخنان مشایخ و عرفا که دربارۀ وی گفته شده و همچنین نکات پراکنده از سخنان، دعوات و ابیات متفرقه و نامه‌های وی است؛
3. باب سوم دربارۀ آخر عمر ابوسعید و وصیت‌های او هنگام وفات و چگونگی درگذشت و کراماتی که بعد از درگشت ابوسعید ظاهر شده است.

اهمیت و جایگاه

الف) ادبی

به باور بسیاری از محققان، اسرارالتوحید از نظر جایگاه ادبی و هنر نویسندگی در طول تاریخ هزارودویست سالۀ‌ ادبیات فارسی، بی‌بدیل است و از شاهکارهای نثر فارسی محسوب می‌شود که در ردیف «تاریخ بیهقی»، «تذکرة‌الاولیاء»، «شاهنامه» فردوسی، «گلستان» سعدی و «کلیله و دمنه» نصرالله منشی قرار می‌گیرد. ارزش‌های ادبی آن عبارتند از:

1. ‌گستردگی واژگانی و تركيبات و تنوع آن، قدرت تركيب‌سازي نویسنده و نيز دامنۀ‌ پيشوندها و پسوندها و تنوعي كه از طريق افزودن حروف اضافه ايجاد مي‌كند، در زبان فارسي كم‌نظير است و از مهم‌ترين معيارها در آفرينش ادبي محسوب می‌شود.
2. به نظر پژوهشگران، از نظر بلاغت و درجۀ رسانگی، مؤلف كتاب اعجاز کرده و تمام آنچه در كتاب‌های بلاغی به‌صورت كليشه‌اي و با شاهد مثال‌هاي بی‌روح از آثار معاني و بيان عربي ترجمه شده و از مقولۀ خبر و انشا و حذف و وصل و اطناب و ايجاز سخن رفته، در این کتاب به گونه‌اي زنده و خلاق مورد استفاده قرار گرفته است.
3. در این کتاب به فن داستان‌پردازی به‌معنی دقیق کلمه پرداخته شده و بسياري از داستان‌ها داراي نظم و ترتیب منطقی بوده و نویسنده در توصيف فضاي داستان و حالات قهرمانان و انتخاب لحن مناسب شاهکار کرده است.
4. از مهم‌ترين جنبه‌های ارزش ادبي اسرارالتوحيد، نقل نمونه‌هايي از شعر کهن فارسي در عصر رودکی و قرن سوم و چهارم هجری است. اين شعرها براي تاریخ‌نگاران ادبیات فارسی و پژوهشگران تاريخ شعر عرفاني در ايران، از اهمیت زیادی برخوردار است و اگر کتاب اسرارالتوحید نبود، حجم زیادی از نمونه‌هاي شعر كهن فارسي نابود می‌شد.

ب) عرفانی

اين کتاب، علاوه ‌بر ارزش‌هاى ادبی، به‌عنوان سند برجستۀ تاريخ تصوف ایران و منبع درجه ‌اول، در باب زندگى‌نامه و اقوال بسيارى از مشايخ تصوف خراسان محسوب می‌شود. به باور پژوهشگران ارزش عرفانى کتاب، به حدى است كه هيچ‌كس نمى‌تواند، پيدايش و تكامل عرفان اسلامی در ایران را مورد مطالعه قرار دهد، بدون آنکه به اطلاعات موجود در این کتاب مراجعه کند. اکثر تاریخ‌نگاران تصوف در بخش عظیمی از احوال عارفان، به این کتاب استناد کرده‌اند. برای مثال زندگی در خانقاه‌ها، شیوۀ معیشت عارفان و همچنین حکایات و سخنان آنها در این کتاب به گونه‌ای دقیق ثبت و توصیف شده و مورد استفادۀ محققان تاریخ عرفان قرار گرفته است.

ویژگی‌ها

اسرارالتوحید به سبک متون قرنِ چهارم و پنجم نگارش شده که ویژگی اصلی آن سادگی و در عین حال ورزیدگی و پختگی است. به نظر کارشناسان جمع میان سادگی و پختگی در اسرارالتوحید، بیش از هر نوشته‌ای از نوشته‌های فارسی، به‌صورت چشم‌گیر دیده می‌شود.

درون‌مایۀ اصلی

1. عرفان اجتماعی و انسان‌دوستی

مضمون اصلی کتاب، انسان‌دوستی، نفی خودخواهی و نفس‌پرستی بر مبنای عرفان اجتماعی و در سایۀ خودشناسی و خداشناسی بوده که در زندگی‌نامه، مقام عرفانی، حکایات، گفته‌ها، دعاها، اذکار، داستان‌ها، پیام‌ها و نامه‌های ابوسعید ابوالخیر به‌عنوان چهرۀ کامل و مصداق عینی عرفان اسلامی، الگوسازی شده است. در این کتاب، خواسته‌های نفسانی سرچشمۀ همه پليدى‌ها معرفی شده و نفی ‌نفس آن هم نه از راه انزوای اجتماعی، نفى ‌زندگى و زيبايى‌هاى آن، بلكه از طريق تهذيب و تربيت نفس و شهود عرفانی و زیستن در جامعه، راه سعادت و کمال دانسته شده است. به نظر پژوهشگران آنچه کتاب اسرارالتوحید را جان و جمال می‌دهد داستان‌ها و حكايت‌هایى است كه شامل جوهر آموزش‌هاى انسانى ابوسعيد است که نه تنها با مسلمانان و هم‌كيشان خود، كه با تمامى خلق خدا مهر می‌ورزد و خدمت به خلق را نزدیک‌ترين راه رسيدن به خدا مى‌داند.

2. تاریخ اجتماعی ایران

پژوهشگران، کتاب اسرارالتوحید را از برجسته‌ترین منابع تاریخ تصوف ایران و از مهم‌ترین اسناد تاریخ اجتماعی در یکی از دوره‌های حساس تاریخ ایران می‌دانند که درون‌مایه‌های تاریخی و اجتماعی آن در هیچ یک از کتاب‌های رسمی تاریخ، به این دقت و تفصیل نیامده است. برای مثال، وضع دین و مذهب و طرز زندگی مردم و مسائل زندگی شهری و روستایی، آداب و رسوم رايج در ميان مردم و طرز معیشت آنها مانند انوع غذاها، لباس‌ها و خانقاه‌ها، رباط‌‌ها، كوچه‌ها، بازارها، مساجد، مدارس و كليساها و شيوۀ زندگي اقليت‌هاي مذهبي از قبيل يهوديان و مسيحيان و زرتشتيان، همچنین ارزش‌های دینی، فرهنگی و اجتماعی مردم مثل احترام به همسایگان، هنجارها و رسوم اجتماعی مانند مهمان‌نوازی و بیرون‌رفتن از خانقاه و ایستادن به‌دلیل غذرخواهی از گناه با دقت و تفصیل در کتاب آمده است. به باور پژوهشگران، این کتاب سبک جدید از تاریخنگاری عرفانی را مطرح کرده است.

اثرگذاری‌ها

1. ترویج معنویت و ادبیات عرفانی

با الهام از فضای معنوی، آموزه‌ها و موضوعات عرفانی کتاب اسرارالتوحید، داستان‌ها، حکمت‌ها، حکایت‌ها و پندواندرزهای زیادی در قالب ادبیات منثور و منظوم تولید شده که موجب ترویج معنویت دینی شده و بر غنای آثار عرفانی در ادبیات فارسی افزوده است. برای مثال، مولانا برجسته‌ترین عارف ایرانی در پنج حکایت خود در مثنوی و کلیات شمس از این کتاب متأثر شده و عطار نیشابوری در «الهی‌نامه»، «مصیبت‌نامه»، «اسرارنامه» و «منطق الطیر» که از ارزنده‌ترین و ماندگارترین آثار غنایی ادبیات فارسی محسوب می‌شود، تحت تأثیر این کتاب بوده است. همچنین داستان‌ها و حکایتهای اسرارالتوحید بر مکارم‌الاخلاق از رضی‌الدین محمد نیشابوری، گلشن راز شیخ محمد لاهیجی، فتوت‌نامۀ سلطانی و حدائق‌الحقایق معین‌الدین هروی و مرصادالعباد نجم‌الدین راضی، اثرگذار بوده است.

2. ترویج مثبت‌نگری

پژوهشگران یکی از تأثیرات مهم اسرارالتوحید در جامعه را ترویج «مثبت‌نگری»، افکار و رفتار خوش‌بینانه در زندگی فردی و اجتماعی می‌دانند که از دو منظر تاریخی و امروزی قابل بررسی است. از نظر تاریخی، تجربۀ زیستۀ ابوسعید و جوهرۀ بنیادین اکثر حکایت‌های کتاب اسرارالتوحید مفاهیمی مانند اخلاص، خوش‌بینی، امید و نشاط است که در مکاتب و مؤسسات روانشناسی برای برتر کردن زندگی انسان بر آنها تأکید می‌شود. به نظر روانشناسان، امروزه نیز انسان هرچه بیشتر به متن‌هایی مانند اسرارالتوحید نزدیک شود، از اختلالات شخصیتی و نابسامانی‌های اجتماعی دور شده و از سلامت و امنیت روحی و روانی و سازمان اجتماعی استوارتر برخوردار خواهد شد. از نظر محققان، شواهد فراوانی در اسرارالتوحید وجود دارد که نشان می‌دهد مثبت‌گرایی پیش از آن که اندیشۀ غربی باشد، در فرهنگ و تفکر شرقی و در آثار ادبی، هنری و زندگی ایرانیان مصداق داشته و بازتاب مثبت‌گرایی و مثبت‌اندیشی در متون ادبی ایران کارآمدتر و اثرگذارتر از نظریه‌های غربی است. زیرا آنها در پی درمان زندگی دنیایی انسان هستنتد در حالی که تفکر ایرانی بازتاب‌یافته در آثار ادبی و هنری از جمله اسرارالتوحید، می‌کوشد مسیر تکاملی انسان را به‌صورت صعودی و از زمین به آسمان ترسیم کند.

دلیل ماندگاری

به باور پژوهشگران، سادگي و ورزیدگی زبان و ارزش معنوي درون‌مایه‌ها و به‌ویژه جذبه و محتوای پندآموز حكايت‌های عرفانی آن يكي از دلايلي محسوب می‌شود كه اين كتاب را تا امروز زنده نگه داشته است.

تصحیح و ترجمه

اسرارالتوحید به‌صورت مکرر مورد پژوهش و تصحیح قرار گرفته است. همچنین اين كتاب تاكنون در كشورهاي مختلف به زبان‌هاي عربي، فرانسوي، انگليسي، روسی و اسپانیایی ترجمه و چاپ شده است.

منابع

• «اسرارالتوحید»، وب‌سایت کتابخانۀ فانوس، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1402ش.
• «اسرارالتوحید» ویکی نور، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1402ش.
• پیرانی، منصور، «بازخوانی حکایت‌های عرفانی اسرارالتوحید با رویکرد روانشناسی مثبت‌گرا»، مجلۀ ادبیات عرفانی، دورۀ 12، شمارۀ 22، بهار و تابستان 1399ش.
• «ترجمۀ روسی اسرارالتوحید ازسوی رایزنی فرهنگی ایران در باکو منتشر شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۳۸۸ش.
• «ترجمۀ و انتشار كتاب اسرارالتوحيد ابوسعيد ابوالخير به زبان روسي»، وب‌سایت دانشجو، تاریخ درج مطلب: ۰۳ اسفند ۱۳۸۸ش.
• دامادی، محمد، ابوسعیدنامه، تهران، دانشگاه تهران، 1374ش.
• دامادی، محمد، «تأثیر ابوسعید ابوالخیر در ادبیات فارسی»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دورۀ اول، شمارۀ 13 و 14، 1355ش.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا، «شكوه عرفان ايراني»، وب‌سایت دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 28 بهمن 1392ش.
• صادقی، ریحانه، «از شیوه‌های بیانی- بدیعی به مناسبات اجتماعی و انسانی با تکیه بر اسرارالتوحید ابوسعید ابو‌الخیر مقاله»، مجلۀ متن‌پژوهی ادبی، شمارۀ 85، پاییز 1399ش.
• «كتاب اسرارالتوحيد به زبان اسپانيايي منتشر شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۰ مرداد ۱۳۹۴ش.
• «گوهر متون (کتابشناسی)؛ اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1402ش.
• مبشری، وحید و عقدایی، تورج، «بررسی ساختار و محتوای حکایتی از اسرارالتوحید و مثنوی مولوی»، مجلۀ فصلنامۀ تخصصی تحلیل و نقد متون زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 22، زمستان 1394ش.
• محمدزاده، الناز و یوسف‌فام، عالیه، «بررسی کتاب اسراالتوحید از دیدگاه کنش اجتماعی»، مطالعات نقد ادبی، دورۀ 8، شمارۀ 32، مهر 1392ش.
• «مور و زنبور، گزيده‌ای از اسرارالتوحيد»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آبان ۱۳۹۰ش